CCF20100314041

126 Zagadnienia poprawności leksykalno-semantycznej

dzaj” (EW 111/61, 2), „wysoka technika” (Szt. Mł. 180/61, 8), „wysoka jakość” (TL 222/61, 6), z pewnością jednak nie wyjaśnia wszystkich innowacji w zakresie łączliwości tego przymiotnika. Większość wtórnych zastosowań ma — jak się wydaje — podłoże rodzime, jest mianowicie wynikiem analogii leksykalnej. Każdy tradycyjny frazeologizm z wyrazem wysoki staje się dziś punktem wyjścia wzorowanych na nim połączeń synonimicznych, an-tonimicznych itp. Ustabilizowane w terminologii sportowej związki wysokie zwycięstwo, wysoka porażka posłużyły za punkt wyjścia konstrukcji typu „wysoki wynik” (Szt. Mł. 175/61, 6), „wy-soki sukces” (Sp. 78/61, 1). Podobnie na wzór tradycyjnych połączeń wysokie kwalifikacje, wysokie odznaczenia, wysoka jakość — powstały neofrazeologizmy o zbliżonym znaczeniu: „wysokie umiejętności” (ŻW 114/69, 1), „wysokie laury” (W 133/61, 6), „wysokie zalety” (SłP 109/73, 3). Genezy pewnej części połączeń można byłoby się też dopatrywać w działaniu tendencji do skrótu, tj. w swoistym „zgęszczeniu” związków, w których skład wchodziło wyrażenie wysoki poziom, np. wysoki poziom techniki, wysoki poziom wyszkolenia -> „wysoka technika” (PS 105/61, 4), „wysokie wyszkolenie”; wyczyn na wysokim poziomie -> „wysoki wyczyn” (Szt. Mł. 213/61, 4).

Zmiany zakresu znaczeniowego i łączliwości przymiotnika wysoki, następujące pod wpływem analogii lub dążności do skrótu, nie pozostały bez wpływu na jego treść. We wtórnych kontekstach zyskiwał on dodatkowe cechy semantyczne, a więc utrwalał się w nietradycyjnych odcieniach znaczeniowych, np. 'wielki’ („Polityka imperializmu nakazuje nam zachować najwyższą czujność”. ŻW 114/69, 2; „wysoka szkodliwość czynów” EW 113/68, 2), 'znaczny’ („Kolarze dwa etapy przejechali z przeciętną wysoką prędkością”. GłP 114/69, 8; „wysokie zagrożenie pożarowe” GB 191/71, 3), 'intensywny' („wysoki rozwój” Szt. Mł. 284/ 61, 3). Nowe odcienie znaczeniowe, powstające nieustannie w toku wtórnych zastosowań przymiotnika wysoki, w minimalnym już stopniu nawiązują do jego podstawowej, przestrzennej treści, i

Z pojęciem 'rozciągłości w kierunku pionowym’ nie mają już chyba nic wspólnego znaczenia 'dobry, wybitny, znakomity’ (np. „wysokie rezultaty” Sp. 92/61, 3; „wysokie osiągnięcia” GłP 114/69, 7), 'liczny' („73 sztuki bydła na 100 ha — to obsada wysoka”. Chi. Dr. 87/61, 9) i wreszcie różne, ledwie się zarysowujące odcienie, jak np. 'ścisły' („wysoka jedność moralno-pólitycz-na” ŻWoln. 109/73, 1; „wysoka dyscyplina” ŻWoln. 109/73, 2). Tego rodzaju użycia zrywają już radykalnie z tradycją dotychczasowych zastosowań tego słowa.

Proces szybkiego stabilizowania się wyrazu w nowych związkach i „nasiąkania” w nich nietradycyjnymi odcieniami znaczeniowymi można też wyraziście zilustrować przykładem przymiotnika szeroki. Początkowo zastępował on w konstrukcjach o charakterze przenośnym swój najbliższy synonim: wyraz obszerny (np. „szersza relacja”. TM 239/61, 2). Częsta wymienność szerokiego i obszernego sprawiła, że pierwszy z wyrazów zyskał nowy odcień 'wiele ogarniający’, który utorował mu np. drogę do grupy synonimów bogaty, różnorodny, wszechstronny („szeroka lektura” EP 112/61, 4; „wyniki analiz oraz szerokie testy biologiczne są pomyślne”. DzL 108/67) oraz do dwu innych szeregów synoni-micznych: obfity, liczny, masowy („Ostatnio znalazłam u niego zdjęcia i szeroką korespondencję, którą prowadził (...). Kul. 28/62, 10; „szeroka reprezentacja wysłana na zawody”. PS 106/61, 4; „Szeroki udział przedstawicieli” ŻWoln. 107/73, 6; „szeroki klient” GłK 9.1.62, 4) oraz ogólny, powszechny („Film szeroko chwalony” EK 112/61, 2; „Szerokie wzięcie zdobywa piłka nożna”. PS 106/61, 3; „Dzień Zwycięstwa (...) jest szeroko obchodzony w całym kraju”. DzL 108/67).

Z kolei tradycyjna w pewnych związkach wymienność przymiotników szeroki i wielki (szerokie możliwości, wpływy — wielkie możliwości, wpływy) sprawiła, że szeroki zaczął występować i w kontekstach charakterystycznych dla jego synonimów, np. duży, znaczny, wzmożony („szerszy autorytet” GłK 240/61, 5). Skrajnym ogniwem tej linii rozwoju znaczeniowego stał się odcień 'intensywny’, nie wynikający już z podstawowego, prze-