DSC02472

766 XI. Teorie modernizacji i systemu śwmuu«..

programu nowoczesności i zbiorowej tożsamości. Lecz czy zapowiadają „ko,,- S rii*\ kres nowoczesnego programu, ucieleśniony w rozwoju rozmaitych „ponow

'^831

w fhndamentalizmach i zorientowanych wspólnotowo ruchach religijnych, postrze^^

i na wiele sposobów również prezentujących się jako diametralne przeciwieństwo^ - ⁰

ści”? A zwłaszcza - czy wskazują na odwrót, by tak rzec, od nowoczesności u_cj_ej

czesnego programu'

15

Pewne aspekty tych zjawisk ukazują bardziej złożony obraz. Przede wszystkim w skraj, nych ruchach fundamentalistycznych można dostrzec specyficznie nowoczesne, choć spfe. cione z bardzo silną ideologią antyzachodnią i antyoświeceniową. cechy jakobińskie, które paradoksalnie podzielają one - niekiedy w formie lustrzanego odbicia - z ruchami komu. nistycznymi. Oba typy ruchów propagują charakterystyczne wizje sformułowane w języku nowoczesności i próbują zaadaptować now oczesność na własnych warunkach. Zmierzają do całkowitej rekonstrukcji osobowości oraz indywidualnych i zbiorowych tożsamości w drodze świadomego - zwłaszcza politycznego - działania ludzi, a także do stworzenia nowych tożsamości osobistych i zbiorowych, w których jednostka byłaby całkowicie zanurzona w totaJlitycznej wspólnocie.

Istnieją oczywiście radykalne różnice między wizjami tych dwóch typów jakobińskich ruchów i reżimów Kuchy komunistyczne i fundamenta! i styczne różnią się przede wszystkim postawą wobec now oczesności i sposobami jej krytyki, stosunkiem do zasadniczych antynomii nowoczesności oraz równoległym odrzuceniem i interpretacją różnych składników kulturowo-politycznych programów nowoczesności. Inaczej mówiąc, różnią się w swoich interpretacjach nowoczesności i próbach jej przyswojenia. Ale wszystkie one cechują się silnym zainteresowaniem nowoczesnością jako głównym punktem odniesienia.

Po drugie, tego rodzaju próby przyswojenia sobie i interpretacji nowoczesności na własnych warunkach nie są cechą wyłącznie ruchów fundamentalistycznych. Są częścią szerszego wachlarza procesów zachodzących na całym świecie. Pozornie wyglądają na kontynuację wcześniejszych konfliktów między ruchami reformacyjnymi i tradycjonalistycznymi, które rozwinęły się w różnych społeczeństwach i kontekstach religijnych na obszarze świata niezachodniego. Lecz w rzeczywistości w ruchach tych ponownie dochodzą do głosu zasadnicze napięcia wpisane w nowoczesny program, zwłaszcza napięcie między podejściem pluralistycznym a totalistycznym oraz kwestia stosunku do Zachodu i postrzegania relacji między Zachodem a nowoczesnością. Wewnątrz każdego z tych ruchów w nowym języku wyrażają się nadal trwałe napięcia między perspektywą pluralistyczną a totalistyczną, między nastawieniem utopijnym a bardziej otwartym i pragmatycznym, między wielostronnymi a zamkniętymi tożsamościami. Zarazem jednak ruchy te reprezentują poważny, wręcz radykalny zwrot w dyskursie o konfrontacji z nowoczesnością i w sposobie pojmowania relacji między zachodnimi a niezachodnimi cywilizacjami, religiami i społeczeństwami (Eisenstadt 1974).

Po trzecie, dają się zauważyć pewne bardzo znamienne paralele między tymi rozmaitymi ruchami religijnymi, wliczając w to fundamentalistyczne, a ich pozornie skrajnym przeciwieństwem - różnymi ruchami ponowoczesnymi, z którymi często rywalizują one o hegemonię w różnych sektorach społeczeństwa. Podczas gdy w ruchach tych rozwijają się