DSC02464

XI. reone modernizacji i systemu .

programu kulturowo-politycznego, oraz widziane w tej perspektywie jego stosunki z innymi społeczeństwami - czy to pretendującymi do roli posłańców tegoż programu (lub uważanymi za takie), czy różnymi „innymi”.

5

Cywilizację nowoczesności w postaci, w jakiej pierwotnie rozwinęła się na Zachodzie, od samego początku osaczały wewnętrzne antynomie i sprzeczności, stanowiące radykalne przekształcenie wewnętrznych sprzeczności cywilizacji osiowych. Było to źródłem trwałego krytycznego dyskursu i politycznych sporów, skoncentrowanych na relacjach, napięciach i sprzecznościach pomiędzy przesłankami nowoczesności i między tymi przesłankami a wykształconymi przez nowoczesne społeczeństwa instytucjami.

Rozstrzygające znaczenie, zarówno ideologicznie, jak i politycznie, miało zapewne napięcie między wizją totalizującą a pluralistyczną - między poglądem akceptującym istnienie różnych wartości i racjonalności a poglądem, w którym te różne wartości, a zwłaszcza różne racjonalności, zlewają się ze sobą na sposób totalistyczny. Napięcie to rozwinęło się zwłaszcza w odniesieniu do samej koncepcji rozumu i jego miejsca w stanowieniu ludzkiego społeczeństwa. Ujawniło się na przykład, jak pokazał — nawet jeśli w sposób cokolwiek przesadzony - Stephen Toulmin (1990), w różnicy między bardziej pluralistycznymi koncepcjami Montaigne’a i Erazma, obejmującymi także uznanie i prawomocność innych kulturowych właściwości ludzkiego doświadczenia, a totalizującą wizją rozumu propagowaną przez Kartezjusza. Wśród przypadków takiego zmieszania różnych racjonalności do najbardziej brzemiennych w konsekwencje należy uznawany często za naczelne przesłanie oświecenia splot suwerenności i rozumu. Racjonalność w odniesieniu do wartości (Wertrationalitat) lub racjonalność substancjalna bywała włączana albo w tryby racjonalności celowej (Zweckrationalitat) w postaci technokratycznej, albo w jakąś totalizującą moralistyczną utopię. Niekiedy, jak w przypadku ideologii komunizmu, pod wspólnym tota-lizującym dachem rozwijały się kombinacje utopii technokratycznych i moralistycznych. Analogiczne napięcie między tendencjami totalizującymi, absolutyzującymi, a bardziej pluralistycznymi rozwijało się równolegle w definicjach innych wymiarów ludzkiego doświadczenia - zwłaszcza emocjonalnych.

Niezależnie od tych napięć w kulturowym i politycznym programie nowoczesności rozwinęły się trwałe — choć różne w swoich konkretnych przejawach — sprzeczności między podstawowymi przesłankami tych programów a podstawowymi trendami rozwoju instytucji nowoczesnych społeczeństw. Wśród nich szczególne znaczenie miały podkreślane tak silnie przez Webera sprzeczności między twórczym wymiarem, wpisanym w wizje prowadzące do krystalizacji nowoczesności, a faktem ich blaknięcia, „odczarowaniem” świata wynikającym nieuchronnie z postępującej rutynizacji i biurokratyzacji; między nadmiernie ambitną wizją, dzięki której nowoczesny świat staje się sensowny, a fragmentacją tego sensu za sprawą rosnącej autonomizacji różnych obszarów instytucjonalnych - gospodarczego, politycznego i kulturowego. Ściśle się z tym wiąże napięcie między naciskiem na autonomię osoby ludzkiej z jednej strony, z drugiej zaś silnym wymiarem restrykcyjnej kontroli wpisanym w instytucje nowoczesnego życia, opisywanym, choć w różny sposób, m.in. przez Norberta Eliasa i Michela Foucaulta - napięcie, jak to określa Peter Wagner, między wolnością a kontrolą (Wagner 1991).