DSC02462

756

XI. Teorie modernizacji i systemu światowego

transcendentalnych wizji i dominujących w społeczeństwie lub społeczeństwach podstawowych koncepcji ontologicznych, lecz poważyła się na zakwestionowanie idei, że wizje takie i powiązane z nimi wzorce instytucjonalne są czymś danym. Zrodziła świadomość istnienia wielości wizji i wzorców oraz możliwości ich kwestionowania (Eisenstadt 1982; 1986).

Świadomość ta wiąże się blisko z dwoma centralnymi składnikami nowoczesnego projektu, podkreślanymi we wczesnych badaniach nad modernizacją przez Dana Lemera, a potem przez Aleksa Inkelesa. Pierwszy z nich to rozpoznanie przez ludzi podlegających modernizacji możliwości - zilustrowanej przez Lemera w jego sławnej historii o pasterzu i sprzedawcy żywności - podejmowania bardzo różnorodnych ról, wykraczających poza role ustalone lub przypisane, a zarazem podatność na różne przesłania komunikacyjne, propagujące takie otwarte możliwości i wizje. Drugim składnikiem jest rozpoznanie możliwości należenia do szerszych ponadnarodowych, także mogących się zmieniać wspólnot (Lemer 1965; Inkeles, Smith 1974).

Z tą św iadomością wiązał się ściśle centralny dla kulturowego programu nowoczesności nacisk na autonomię człowieka: jego lub jej (lecz w pierwotnym sformułowaniu bez wątpienia .jego”) wyzwolenie z okowów tradycyjnej władzy polityczno-kulturowej oraz nieustające poszerzanie obszaru osobistej i instytucjonalnej wolności i aktywności istot ludzkich. Autonomia ta miała kilka wymiarów: po pierwsze, refleksyjność i eksplorację, po drugie, aktywne tworzenie, panowanie nad naturą - w tym także w miarę możności nad naturą człowieka - i nad społeczeństwem. Częścią tego programu był zarazem potężny nacisk na autonomiczne uczestnictwo członków społeczeństwa w stanowieniu porządku społecznego oraz porządku politycznego i jego ustroju, na autonomiczny dostęp faktycznie wszystkich członków społeczeństwa do tych porządków i ich ośrodków.

Z połączenia tych koncepcji zrodziła się wiara w możliwość aktywnego kształtowania społeczeństwa przez świadome działanie ludzi. W programie tym rozwinęły się dwie podstawowe tendencje - uzupełniające się, ale też potencjalnie rozbieżne — dotyczące tego, jak najlepiej konstruować społeczeństwo. Pierwsza z nich, która skrystalizowała się przede wszystkim podczas wielkich rewolucji, przyniosła — może po raz pierwszy w dziejach ludzkości - wiarę w możliwość zasypania przepaści między porządkiem świeckim i transcendentalnym, urzeczywistnienia dzięki świadomym ludzkim wysiłkom w porządku świeckim, w życiu społeczeństwa, niektórych spośród utopijnych, eschatologicznych wizji. Druga tendencja była zakorzeniona w rosnącym uznaniu prawomocności istnienia rozmaitych celów i interesów indywidualnych i grupowych oraz rozmaitych interpretacji wspólnego dobra (Eisenstadt 1992: 385-401; 1985: 315-388; 1981: 155-181; Yoegelin 1975; Seligman 1989).

3

Do programu nowoczesności należała też radykalna transformacja koncepcji i przesłanek porządku politycznego, ustroju sceny politycznej i właściwości procesu politycznego. Rdzeniem nowych koncepcji było załamanie się tradycyjnego uprawomocnienia porządku politycznego, wraz z towarzyszącym mu otwarciem różnych możliwości tworzenia takiego porządku i wynikającą stąd kontestacją sposobów, w jakie ludzie mieli go tworzyć. Nastawienie na bunt i intelektualny antynomianizm połączyły się z silną skłonnością do tworzenia ośrodków i budowania instytucji, co sprowokowało pojawienie się ruchów społecznych, ruchów protestu jako trwałego elementu procesu politycznego.