DSC03519 (5)

504

EUGENIUSZ CNOTLIWY

Reasumując najogólniej te wywody, za produkcją rzemieślniczą w zakresie obróbki rogu należy uważać taką, która wymaga stosowania środków pracy (zespołu narządzi) i techniki (metod obróbki surowca) ilościowo i jakościowo wyraźnie odbiegających od poziomu prostych zabiegów typowych dla domowej wytwórczości, stosowanych w określonym okresie historycznym, a dalej taką, w której prawie z reguły stosowano surowiec rogowy.

Przedstawione kryterium pozwala na prawidłową, naszym zdaniem, klasyfikację materiałów w przypadku operowania grupami wytworów. Natomiast w zastosowaniu do zabytków jednostkowych może zawodzić, nawet przy zachowaniu dużej ostrożności badawczej¹⁶. Wstępnie opierając sią na wymienionym kryterium oraz na badaniach Z. Hilczerówny i własnych można by zaliczyć do wytworów rzemiosła następujące grupy przedmiotów: 1 — grzebienie i pochewki do nich, 2 — przedmioty toczone, 3 — różne ozdoby, okucia, płytki itp., 4 — większość oprawek stożkowatych, trzonków, okładzin do noży i innych narzędzi, 5 — inne przedmioty, których produkcja wymaga specjalnych narzędzi i skomplikowanej obróbki, 6 — półwytwory wymienionych przedmiotów, 7 — odpadki typowe dla produkcji wymienionych przedmiotów.

Według tej samej zasady do wyrobów przemysłu domowego zaliczamy: 1 — proste narzędzia, jak igły, szydła, rylce, kleszczki, itp., 2 — proste przedmioty użytkowe, jak hetki, łyżwy, płozy saneczek itp., 3 — niektóre oprawki, okładziny- i trzonki, 4 — inne, nie spełniające warunków zaliczenia do produkcji rzemieślniczej.

Stwierdzone archeologicznie efekty produkcji określonej gałęzi rzemiosła to jednak nie tylko wartości użytkowe, wymienne, ale także pół-wytwory najrozmaitszych przedmiotów, a nawet odpadki produkcyjne. Ponieważ z występowaniem półwytworów i odpadów produkcyjnych mamy do czynienia również w przypadku produkcji domowej w ramach gospodarki naturalnej, zachodzi konieczność określenia, jakie rodzaje omawianych zabytków są pozostałościami wytwórczości rzemieślniczej. Zagadnienie to nabiera tym większej wagi, że o ile na podstawie gotowych wyrobów rogowych można domyślać się tylko istnienia rzemiosła w jakimś ośrodku osadniczym, to pewnych dowodów dostarczają jedynie pół-wytwory i odpady produkcji rzemieślniczej. Co więcej, tylko półwytwory i odpady produkcyjne mogą posłużyć do lokalizacji miejsca produkcji rzemieślniczej w obrębie konkretnego obiektu osadniczego. W odniesieniu do półwytworów i odpadków produkcyjnych mają zastosowanie w głównych zarysach omówione przez nas kryteria odróżniania produkcji

*• Zwracali już na toj uwagę E. Cnotliwy i Z. Hilczerówna (por. Cnotliwy, Stan i problematyka badań..., s. 223; Hilczerówna, op. crt., 42).

rzemieślniczej od przemysłu domowego, stosowane jednak z większą ostrożnością przy uwzględnieńiu szeregu warunków dodatkowych.

O ile w odniesieniu do pół wytworów problem jest stosunkowo prosty, o tyle przy rozpatrywaniu odpadków produkcyjnych jest on już znacznie bardziej złożony. Jeśli w zachowanych półwytworach da się rozpoznać niedoszłe produkty lub ich części składowe, np. okładziny czy płytki zębate w przypadku grzebieni uznane wyżej za rzemieślnicze, ogólnie można je bez większego ryzyka uznać za pochodzące z pracowni rzemieślniczej. Współwystępowanie większej ilości półwytworów, w dodatku przedstawiających różny stan obróbki, dających się powiązać w kolejne etapy reprezentujące sposób produkcji jakiegoś wyrobu rzemieślniczego czy domowego, poszerza możliwości klasyfikacyjne materiałów w interesującym nas zakresie. W pojedynczych przypadkach zasada ta może jednak zawodzić.

Nieco bardziej złożone jest to samo zagadnienie, gdy w grę wchodzą odpadki rogowe. Przy obróbce rogu i kości powstają różnego typu wiórki, odłupki, zrzynki, ścinki, połupane klocki, płytki, odpady tokarskie. Odpadkami są także zepsute w procesie produkcji półwytwory lub zniszczone przy pracach wykończeniowych gotowe albo prawie gotowe przedmioty¹⁷. Wstępnie pamiętając o tym, że rzemiosło rogownicze stosowało prawie wyłącznie surowiec rogowy, możemy z wielką ostrożnością uznać ogólnie odpadki rogowe za odpady rzemieślnicze. Zniszczone w procesie produkcji półwytwory lub prawie gotowe przedmioty należałoby klasyfikować według kryterium dotyczącego gotowej produkcji rzemieślniczej. Wiele rodzajów odpadów można po bliższej analizie związać z odpowiednimi fazami produkcji przedmiotów uznanych za wyroby rzemieślnicze. Do takich należą najłatwiej rozpoznawalne odpady tokarskie, ścinki płytek zębatych i okładzin powstałe przy montowaniu grzebieni, połupane klocki, odłupki od klocków, wióry, powstałe przy obróbce strugiem, i jeszcze kilka innych. Klasyfikacja pozostałych zależy od współwystępowania w zespole z odpadami uznanymi za rzemieślnicze. Różnego rodzaju wiórki, odłupki, ścinki z rogu lub kości, występujące nawet w większych zespołach, mogą pochodzić z produkcji przemysłu domowego, o ile nie współwy stępują z odpadkami typowymi dla produkcji rzemieślniczej.

Następna kwestia dotyczy pracowni rzemiosła rogowniczego. Sprecyzowania wymaga nie tylko samo pojęcie, ale także kryteria rozpoznawania pracowni na podstawie dostępnych źródeł archeologicznych.

Pracownia rzemieślnicza to miejsce wytwórczości rzemieślniczej rozpoznawane archeologicznie dzięki zachowanym pozostałościom produkcji

it Zasługują one na miano odpadków produkcyjnych tylko w przypadku odkrycia w jednym zespole z innymi odpadami, w przeciwnym razie mogą to być (i najczęściej są) fragmenty przedmiotów zniszczonych w procesie użytkowania.