DSC03521 (4)

508 EUGENIUSZ CNOTLIWY

bie budynków, jam czy palenisk. Na ślad istnienia pracowni naprowadza nas skupisko pół wy tworów, zwłaszcza zawierające także inne elementy produkcji rogowniczej, najlepiej odpadki. Trudno jednak wskazać, jak wielkie musi ono być, aby móc je określić mianem pracowni. Pół wytwory wskazują też najpewniej, czy i z jaką specjalnością rogowniczą mamy do czynienia w konkretnym przypadku. Wyraźnie np. różnią się przecież od siebie półwytwory grzebieni i przedmiotów toczonych. Stąd też wartość półwytworów dla ustalenia pracowni rogowniczej i jej specjalizacji nie podlega dyskusji.

4. Odpadki

Jednym z najważniejszych elementów produkcji rogowniczej są odpadki rogowe znajdowane nieraz w ogromnych ilościach na wielu obiektach wczesnośredniowiecznych. Uważna i wnikliwa analiza tych niezwykle cennych zabytków pozwala nie tylko opracować technikę wyrobu różnych wyrobów, umożliwia nie tylko lokalizację pracowni rzemieślniczej, lecz także określenie w wielu przypadkach rodzaju uprawianych specjalizacji

W praktyce badawczej spotykamy się z dwiema wyraźnymi grupami odpadków rogowych. Do pierwszej należą odpadki takie, jak róże z od-piłowanymi wieńcami, zakończenia rogowe odcięte piłką lub odłupane, różnego rodzaju ścinki, zrzynki, odłupki i wiórki powstałe przy obróbce nożem. Ta grupa tworzy się w zasadzie przy wyrobie wszystkich przedmiotów, w tym także wykonywanych sposobem domowym. Można ją nazwać grupą odpadków ogólnorogowych. Druga grupa odpadków wiąże się wyraźnie ze specjalistyczną produkcją rzemieślniczą. Należą do niej połupane klocki, odłupki spongiosy od klocków, wióry różnego rodzaju powstałe przy pracy strugiem lub dłutem, ścinki okładzin i płytek zębatych, zniszczone półwytwory okładzin i płytek zębatych grzebieni, wskazujące na istnienie produkcji grzebienniczej i wreszcie koliste i inne odpady tokarskie mówiące o drugiej specjalizacji w rzemiośle rogowniczym. Odpadki grupy pierwszej występujące bez składników grupy drugiej poświadczają istnienie pracowni (jeżeli w skupisku) lub tylko produkcji (jeżeli w rozproszeniu) rogowniczej, która nie osiągnęła jeszcze specjalizacji Oczywiście przysłowiowym języczkiem u wagi będzie obecność określonego typu półwytworów.

Specjalizacja produkcji sprzyja ścisłemu opracowaniu procesów technologicznych, wypracowaniu najbardziej celowych zabiegów i z czasem nawyków ułatwiających, przyspieszających i upraszczających produkcję. Specjalizacja prowadzi do opracowania najodpowiedniejszego zestawu narzędzi umożliwiających realizację założeń produkcyjnych. To wszystko prowadzi w efekcie do powstania typowych, stale powtarzających się odpadów wskazujących na specjalizację produkcji. Trzeba jednak pamiętać, że standaryzacja procesu technologicznego jest końcowym wynikiem długiego procesu powstawania specjalizacji, oraz że w odniesieniu do wcześniejszych okresów istnienia rzemiosła musimy się Uczyć z istnieniem specjalizacji, np. grzebiennictwa, nie posiadającej jeszcze wypracowanych zabiegów technicznych i zestawu narzędzi. W tym przypadku odpadki nie wykażą (przynaj mniej nie zawsze) istnienia specjalizacji, jeśli w skupisku nie znajdą się półwytwory.

Odpadki produkcji rzemieślniczej rozproszone w warstwach kulturowych, nie tworzące żadnych koncentracji, dowodzą jedynie istnienia pracowni, bez wskazania jej miejsca. Rozrzut odpadów od centrum, od miejsca produkcji na boki, jest bardzo znaczny.

Skupisko odpadków, zwłaszcza liczebnie duże, umożliwia, naszym zdaniem, prawie bezbłędnie lokalizację pracowni. Prawie, gdyż są jeszcze inne możUwości interpretacji skupiska odpadków rogowych. Mianowicie kowale np. używali drobnych odpadków rogowych do pakietowania żelaza i otrzymywania w paleniskach kowalskich stali. Stąd też w niektórych kuźniach lub najbliższym ich otoczeniu może w palenisku znajdować się duża ilość odpadków przeznaczonych do wspomnianego celu. Wydaje się więc, że w każdym przypadku funkcja jakiegoś zespołu odpadków rogowych musi być szczegółowo przeanalizowana w ścisłym związku z pozostałymi zabytkami. Dopiero wtedy nasze sądy mogą być bliższe prawdy.

5. Wyroby gotowe

Nie potrzeba bliżej uzasadniać, że gotowe wytwory rzemiosła nie mogą służyć do rozpoznawania pracowni. Natomiast ich obecność w skupisku omówionych poprzednio elementów, choćby w postaci uszkodzonych okazów, pomaga często ustalić asortyment wyrobów danej pracowni. Trzeba przy tym oczywiście pamiętać, że nie wszystkie gotowe wyroby znajdowane w skupisku elementów produkcji rogowniczej (inaczej w pracowni) muszą pochodzić z tej właśnie pracowni. Zobowiązuje to każdego badacza do dużej ostrożności i krytycyzmu.

Wydaje się, że pożyteczne dla naszych dalszych rozważań będzie prześledzenie dotychczas stosowanych kryteriów i metod ustalania pracowni rogowniczych. W literaturze polskiej i obcej, zajmującej się interesującym nas przedmiotem, elementami decydującymi o istnieniu pracowni było skupienie (koncentracja) półwytworów, odpadków produkcyjnych i surowca. Podobnie przedstawia się ta kwestia w odniesieniu do innych rzemiosł. Lokalizacja elementów produkcji rogowniczej, głównie półwy-tworów, surowca i odpadków, pozwoliła wykryć pracownie w Biskupinie, Błoniu, Kołobrzegu, Gdańsku i Wolinie. Podobną metodę zastosowano w Kijowie, Starej Rjazani, Nowogrodzie Wielkim i na wielu innych sta-

Arćheologia Polski, t. XV, z. 2