DSC05379 (2)

w I XLII

TWÓRCZOŚĆ LIRYCZNA

utartej metafory aż natrętnie atakują nasze zmysły, kiedy czytamy w wierszu Morsztyna

Tleję w wągiel, a jeśli nie pojrzysz wesołem

Okiem, w małej się chwili rozsypię popiołem.

(Łzy a simili, w. 11—12)

Taktyka zaskakiwania czytelnika. Przytoczone wyżej przykłady odświeżania znaczenia utartych zwrotów metaforycznych potocznego języka uderzają nas jako próby wyciągnięcia z nich nieoczekiwanych i przez to zaskakujących konsekwencji. Ale poeta nasz potrafi wyciągnąć z metaforyki „ognia” miłości jeszcze dalsze i wymyślniejsze. W wierszu Na koszulę brudną (L 61) wypomina on Jadwisi, że chodzi w mocno przybrudzonej koszuli. Wypomina, a równocześnie usprawiedliwia ją. W rękawie bowiem tej koszuli, czytamy, kryją się dusze jej wielbicieli, które goreją miłością. Dymy z owego ognia zakopciły koszulę:

Ale to snadź my, cośmy się palili

Dymnym wzdychaniem, ten rękaw skopcili I stąd się to stał, a nie zwykłym czynem,

Koleński rękaw serc naszych kominem^{1 2}.

Jak to już zauważył Porębowicz, Na koszulę brudną to przekład wiersza najwybitniejszego z francuskich poetów kierunku precieux, Voiture’a¹, Stances a Une demoiselle ąui avoit les manches de sa chemise retroussees et sales (Strofy do panny, która miała rękawy koszuli zakasane i brudne). Istnieje francuski zwrot avoir quelqu’un dans sa manche, dosłownie: „mieć kogoś w swym rękawie”, na oznaczenie, iż ma się kogoś na zawołanie do dyspozycji. Ten zwrot języka potocznego był punktem wyjścia dla obrazowania Voiture’a, który udał, iż

traktuje go dosłownie. Ale w polszczyźnie nie ma analogicznego zwrotu i w polskim kontekście skojarzenie tak odległych dziedzin, jak ognie miłości wielbicieli i brudna koszula uwielbianej dziewczyny to szczególnie wymyślne barokowe concetto.

Weźmy inny. przykład takiego obrazowania, kojarzącego zupełnie obce, zdawałoby się, dziedziny. Do tradycyjnego katalogu piękności należały czarne oczy i biała cera. Morsztyn chce powiedzieć, że takie oczy i taka cera to natchnienie jego twórczości. Jak to robi?

Te [oczy] niech mi z czarnych źrenic śniegiem szczerem

Płci twojej dadzą inkaust z papierem.

(Do panny [„Obróć łaskawe...”], w. 7—8)

Gdzie indziej czytamy, że poeta wybrał się na wieś ze swoją ukochaną, Kasią, która odznacza się mlecznobiałą cerą i na-tkała kwiatów za uszy:

I tak mam, Kasiu, gdy cię z sobą biorę,

I łąkę z kwieciem, i z mlekiem oborę.

|Przechadzka [„Czy z mej namowy...”], w. 21—22)

Taktyka zaskakiwania czytelnika operuje różnymi środkami stylistycznymi i jest do wykrycia na różnych poziomach organizacji wiersza. Na poziomie słownictwa znajdziemy tu upodobanie do kalamburów, np.:

Słusznie mówimy, że panny boginie,

Bo ginie każdy, kto się im nawinie*

czy też do grania homonimami:

Ten piosnki śpiewa i wieśniackie wiersze,

Ten wianki wije, ten z sitowia wiersze.

(Wiejski żywot, w 45—46)

Na koszulę brudną (L 61), w. 13—16, UZ; koleński — z płótna utkanego w Kolonii.

j Boginie (L 38), w. 1—2, UZ.