DSCN0817 (2)

LXXXJ1 WSTĘP

s&kh zainteresowań usytuował „pleśń lasu” i szerzej epos . narodowego- krajobrazu a z nim razem historie w jej ,,długim trwaniu”, w codziennym i odświętnym bytowaniu ludzi,

, ich prac i zabaw.

W tak rozumianej historń na plan pierwszy wysunął się człowiek w natur ze, w najsilniejszym związku z ziemią. Człowiek ten, reperezentant epoki przedmdustrialnęi, żyje przede wszystkim w przyrodzie. I p r z y r o d a, na równi z człowiekiem

—    o czym mowa w innych partiach wstępu — jest równo? prawnym bohaterem utworu.

Opisy przyrody^zajmują w Popiołach — ilościowo rzecz biorąc — miejsce olbrzymie. Także kompozycyjnie rola ta jest pierwszoplanowa. Wskazuje na nią już samo rozpoczęcie utworu wielkim, kilkunastostronicowym opisem Puszczy Świętokrzyskiej.

Dalsze, konsekwentnie, refrenicznie powracające partie poświęcone opisom pejzażu coraz nowych obszarów Polski potwierdzają to świadomie eksponowane miejsce przyrody. Przypomnijmy: w utworze rozpoczętym opisem ziemi świętokrzyj skiej, ziemi rodzinnej pisarza, ale zarazem swoistego hisforyczi nego¹ „centrum pojszczyzny”j następują kolejno pejzaże róż? nych ziem polskich. Najpierw obraz Wisły — rzeki ojczyzny

-    utrzymany w tonie równie Wysokim, jak rozpoczynający powieść obraz Kielecczyzny. I Następnie panoramiczny, wielki pejzaż ziemi sandomierskiej^ w czasie wiosennej jazdy Rafała do Wygnanki Piotra w rozdziale Wiosna Potem opis Tatr w czasie erotycznej 'eskapady głównego bohatera. Następnie Podtatrza i ziemi sanockiej, ziemi granicznej Małopolski i Rusi Czerwonej, w czasie której to wędrówki Rafał spotyka wracającego z Wiednia Krzysia Cedrę.

Cała fabuła utworu tak jest prowadzona, aby Rafał Olbromski — główny bohater utworu, uosobienie sił witalnych — mógł podróżować po kraju, a pisarz własnymi oczami, własną wrażliwością, mógł pokazywać czytelnikowi ziemie polskie. (Chara-

kterystyczne, że — także liczne — pejzaże Europy ukazane są w doznaniu ks. Gintułta bądź Krzysztofa Cedry, a więc bohaterów mniej eksponowanych.)

W takiej kompozycji utworu liczą się oczywiście upodobania Żeromskiego-pejzażysty, pisarza wiernego światu widzialnemu. Liczą się predylekcję powieści epoki przed flinto wej, nastawionej na przekazywanie wiedzy o świecie. I liczą się przeświadczenia epoki, która w pismach swoich głównych teoretyków wielokrotnie stwierdzała, że „pęj.zaż jest stanem duszy”, że jest wyrazem wnętrza ożfowieka.

Ale te szeroko, rozlewnie rozbudowane opisy przyrody wiążą sięzdwoma przede wszystkim sprawami. Z jednej strony, z koncepcją człowieka jako istoty biolo gicznej, związanej w naturalny sposób z życiem przyrody, i w niej przede wszystkim realizującej swój los. Przypomnijmy: Popioły to utwór wyrosły w aurze światowego rozgłosu dzieł Knuta Hamsuna, wypowiadających tęsknoty epoki za życiem w naturze, w aurze fascynacji Europy i Polski pismami Fryderyka Nietzschego — chwalcy nagich instynktów człowieka nie skrępowanego cywilizacją. To dzieło powstające prawie równocześnie z Chłopami Reymonta (których tom pierwszy ukazał się — jak i Popioły — w roku 1904).

Z drugiej strony tak wyeksponowane miejsce ziemi- o j -c z y z n y wiąże się niewątpliwie -z istotą życia narodu bez państwa, który swoją tożsamość, swoje poczucie odrębności fundował — od czasów romantyzmu — na związku z ziemią oraz językiem i trąd y cj ą. Polemizował wprawdzie z taką koncepcją człowieka i ojczyzny Norwid-uniwersalista. pisząc:

Kto mi powiada, że moja ojczyzna,

Pola, zieloność, okopy —

Chaty i kwiaty, i sioła — niech wyzna.

Że to jej stopy. ¹

1

przekonywał w dalszym ciągu utworu, że