Dwudziestolecie międzywojenne Jerzy Kwiatkowski (134)

Jeśli Panny ; Wilka utrzymane są je *zezc w tonacji lagodaij ^ lowcj. bliskiej literaturze poprzedniego okresu, począwszy od dnj^ opowiadana tego zbioru, od Brzeziny, twórczość prozatorska !»wi* wieża staje się ciemna, naładowana domagającym 'ię ofiar tnpan W Brzezinie śmierć przedwczesna, jakkolwiek w pewnym sensie judoi (bohatera opowiadania poznajemy jako skazanego na nią gruźlika), lą ukazana jako niezbywalny element ładu rządzącego światem, jako cUr. lecz konieczny stymulator życia, pozostający w tajemnicach rwądał z — miłością. Nie darmo znana monografia prozy Iwaszkiewicza vm qą Bros i Tonalni.

W opowiadaniach późniejszych ciemność tonacji pogłębia sic jeszcar ke i miłość splatają się ze sobą nierozdzielnie. miłość staje się w iwfc ciąa winą, karę zaś. bywa. egzekwuje absurdalny przypadek, w kt<V>Bśpią słyszeć diabelski chichot wrogiego człowiekowi losu. Tok dzieje %h *<V*i daniu Anna Crazzi (w tomie Dna opowiadania), otwierającym wkidąkna^ w nowelistyce Iwaszkiewicza, tak też w Młynie nad Utratą, drupa — da Panien ; Wilka — ze szczytowych przedwojennych jego osiągnięć • *i gatunku literackim.

Jeśli Panny z Wilka określić można jako rzecz o ruemozaofa ba szczęśliwym. Affyn na Utratą traktuje o niemożności bycia ł*Ktjł kar

—    także i w poezji — okres szczególnego natężenia religijno*meufizjezw pasji Iwaszkiewicza, otwarty, jak wiemy, Znum-ą mężczyzn. W opowdB tym zostały ze sobą ^kontrastowane dwie posuwy. Pierwsza f ad t

—    podszyta pychą — posuwa niezachwianej pozornie w-uzy. repremawa przez młodego poetę, wychowanego na nowoczesnym francuskim kafel mie. Druga to — podszyta miłością — agnostyczna posuwa mctafizyeam niepokoju, reprezentowana przez samotnie borykającego się te maa problemami jego starszego przyjaciela. I to właśnie ona odaoa ■ a w rodzaju zwycięstwa-, jej reprezentant, ginąc w obronie ludzkiego Iw przeżywa stan zbliżony do mistycznego olśnienia — poznaje ujcna* świata Miody kandydat na świętego ponosi natomiast klęskę: n$w> w trywialny romans, zrywa swoje związki z rcligią I odmawia — ni fci śmierci — przyjęcia komunii. Prosi natomiast, by czytano mu wiersze.i»« sposób stawia niejako znak równania między rcligią a poezją. Miny u i* gdyby do czynienia z przewrotnym nawiązaniem do idei kuęda Hm Brcmonda. który interpretując poezję jako modlitwę czy jako bg • modlitwy, był przecież jak najdalszy od myśli zastąpienia modłittiy (W poezje-

Problem solerycznego charakteru sztuki, bardzo istotny dla twmsB 320 Iwaszkiewicza, a wywodzący się / modernizmu i z filozofii Schowałam

pemce w Pasjach błgdomienkich i podlega w nich zakwestionowaniu_na

(nykbdde losów dwóch głównych bohaterów powieści. Pierwszy i nich to •wlki pisarz i arystokrata (posiać o rysach wzorowanych po trosze na biografii Lwa Tołstoja), którego programowy cstetyzm doprowadził do poczucia klęski HtjttyCHloj i Życiowej. Drugi to młody, świetnie zapowiadający się poeta.

IfiJrego U leni nic ocalił przed popełnieniem zbrodni dzieciobójstwa i samopo-tpekfym samobójstwem

Wszystko to nic przeszkodziło jednak Iwaszkiewiczowi we wszechstronnym pnrpojcniu powieści tematyką sztuki, traktowanej z rzadkim w ówczesnej UctWur/c znawstwem. Czyniąc jej. pośrednio, wyrzuty, dając wyra/ swojemu sotac niej rozczarowaniu — pisarz nic przestawał jednak z.yć sztuką, widzieć » Mj jedną z najważniejszych dziedzin ludzkiego życia, medium objawiające ujemiuce istnienia

Jdo tropiciel mrocznych stron ludzkiej psychiki, a także jako piewca mbiwulentnej. śmiercią żywiącej się. siły życia. Iwaszkiewicz sąsiaduje tu i Kazimierzem Wierzyńskim, jako rewclator czyhającego na los człowieka ynygadku. nasuwającego myśl o rządzącym światem absurdzie — / Karolem Lożsikictn Konińskim; jako mistrz, krótkich form prozatorskich — z oby-ilsomo tymi twórcami. Nie byli oni „zawodowymi” prozaikami, a jednak niAu-no konurukcjonistyc/na nowela Konińskiego Straszny czwartek w domu pulom („Ateneum" 1939). jak Wierzyńskiego zbiór opowiadań Granice świata (1933) wchodzą w skład wybitnych, nie do pominięciu, osiągnięć prozy Daudziestolecia. Rzecz. Wierzyńskiego należy przy tym — obok jednocześnie sydinego Żółtego Krzyła Struga, a także obok Ouizirut Żeromskiego. Konia w uTfdrzu Małac/.cwskiego. powieści Kcmbeka — do najambitniejszych i nijśmieUzych w ukazywaniu /la utworów o wojnie (i rewolucji) i jej tattcKwcncjach. „Obnażenie bestii ludzkiej — oto ceł" — brzmiał uutokomen-Un (mana i dodać trzeba, że cci ów został tu, zwłaszcza w opowiadaniu Iłynd śmierci, osiągnięty

Z tego tez okresu pochodzi druga z kolei powieść Stanisława Rcmbeka.

Wpiła (1937). Podobnie jak Nagan, należy ona do stosunkowo nielicznych tertcLich świadectw wojny 1920 roku. Jej treścią są frontowe dzieje jednej kapami fakt posłużenia się zbiorowym bohaterem pozwala powieść tę •łączyć w obręb realizmu społecznego; psychologiczne pogłębienie i ruetypo-mk zachowań poszczególnych postaci przemawiają tu jednak raczej za nhawn psychologicznym jako właściwą dla niej kategorią. Znakomita

•    t*o>ch paniach batalistycznych, powieść Rcmbeka ukazuje — co dla czasu g powstania znamienne — nie końcowy okres walk zwycięskich, lecz ppRcdrajiyce go porażki i odwrót. Ginie w nich cala kompania, uwikłana

•    eracjorulnie czy wręcz absurdalnie potraktowaną problematykę winy i kary. 321