Dwudziestolecie międzywojenne Jerzy Kwiatkowski (219)

V. Knnb

zapominając w-s/akżc. te na początku. kpi tekstu wyminie obydwie dziedziny roafa*; krytyce literackiej przyznając prawo da 4 j Icko posuniętego subiektywizmu, ftfcnj* wali z Kridlem Eugeniusz Kucharski i Zfi j niunt Łempicki, broniąc autonomii kryjfe i wskazując, że jej miejsce feźy btarjiafc niż nauki. Najwyrazifciej i dla krynli lv rackiej najpochlebniej oddzieli! ją cd njj o literaturze Henryk Elzenberg, doaofc* I tc „poznanie dzieła literackiego targi I możliwe dzięki środkom pospolicie r*>«_r I naukowymi". Jest ono dostępne jędjtaifo-tyce literackiej. Teoretycznie Kridl (ar as ¹racji. Trafnie jednak wyczuł jedną z kafa^ epoki.

Jak się zdaje, największa zmienność i u* I jasność w poglądach na stosunek Itjtjłi I literackiej do historii literatury cechmfa ¹Stefana Kołaczkowskiego. I trudno się km dziwić: to właśnie w jego tuórczofci t» , dencja do zacierania się granic mioty oty | dwienui tymi dziedzinami przejawił) « najwidoczniej. Nie była to już — jzł «ay padku wspomnianych powyżej pisarzy starszych pokoleń — sytuacji kt)t)h który próbuje sil w twórczości naukowej, czasem (przykładem Boy) mlioną po trosze jak intruz. Tu nie krytyka zbliżała się do nauki, lecz nauka do b)t)fe Pbdobnie jak TroczyAski czy Kridl. Kołaczkowski reprezentował tofap antypozytywistyczne. Dokonał tu jednak wyboru diametralnie odnunnrp 1 sięgnął do — ukształtowanych wcześniej niż nurty estety c/no-formalne i poro* stawnych im — metod wyrosłych z neoidealizmu niemieckiego: do Diliłeji i innych przedstawicieli Geisteswissenschaften (nauk o duchu). Żadne t*

— wywodzący się ze studiów na niemieckich uniwersytetach — patronu, ui | podjęcie filozoficznej ł krytycznoliterackiej tradycji Brzozowskiego, jak meta związki z personalizmem - wszystkie te filiacje odwodziły od ideału tuabwo precyzji i metodologicznego rygoru, zapraszały do pewnej swobody Utęet-waniu pojęciami nieostrymi, rozgrzeszały /. nicwcryfikowalnoid w powała® wywodu; otwierały szerokie horyzonty filozoficzne, zachęcały do nielM syntez i do duszoznawczych analiz. Tak więc. jeśli Kridl pragnął bjtjłt 490 unaukowić. Kołaczkowski należał do tych. którzy naukę ..ukryiycznuh'.

Kie meczy to bynajmniej, by z rygorów naukowości rezygnował. Wybiera* p anody bardziej ..liberalne", przestrzegł obowiązujących w nich zasad. 4W o metodologieznn jednolitość, wewnętrzna spójność i konsekwencję piunych przez siebie kiiąiek. Dotyczy to zwłaszcza dwóch znakomitych aoopafii. które otwierają jego twórczość: Stanisław Wyspiański. Rzecz 0 tragediach i tragiunie (1922) i Twórczość Jana Kasprowicza (1924). Ftemizi z nich zaleca się pewnym nowatorstwem: jest analiza dzieła wielkie* go (kamaturga sub * pecie podstawowej dlań kategorii estetycznej — tragizmu. (Kategorie estetyczne milczały zresztą do ulubionych przez Kołaczkowskiego Huczy. jakimi otwierał twórczość poszczególnych pisarzy.) Druga, bardziej dbg typowa, jest przykładem analizy dzieła jako wyrazu życia duchowego poety Ale książka o Kasprowiczu była typowa także /c względu na wybór przedmiotu badania. Kasprowicz. ..Boży kmieć". ..krnąbrny święty", samorodny. trochę rubaszny tytan zmagający się z samym sobą. z Bogiem i ze światem — trafiał w sedno psychologicznych, charakterologicznych, społecznych ideałów Kołaczkowskiego. (Nie darmo redagowanemu przez siebie czasopismu nadał krytyk-profesor tytuł „Marchołt".) Moralna tężyzna, wewnętrzna. r instynktów jeszcze wywodzącą się siła. głębokie życie duchowe, związek z ziemią, niechęć do nowoczesnej cywilizacji zafascynowały go w Knocie Hamsunie. ..Czciciel potęgi" — pisał o Kołaczkowskim Wacław Borowy, dopatrując się w jego gigantomanii „rysu jakiegoś clcfantyzmu .

Wszystko to wiązało się ze specyficzną ludowością Kołaczkowskiego. W swojej działalności publicystycznej lansował on ideę uniwersytetów ludowych, jako redaktor popierał samorodną twórczość chłopską, przede wszystkim zaś — jako ideolog zdecydowanie antymieszezański - • nadzieje na odnowę kultury pokładał w „świeżym, nieupośledzonym fizycznie i moralnie" żywiole chłopskim. „Zbawienie leży pod siermięgą” — zdawał się powtarzać za swoim ulubionym poetą.

Nic sama jedynie orientacja metodologiczna zbli/ala Kołaczkowskiego do krytyki. Zbliżał go do niej również jego temperament pisanki. I nie tylko zbliżał: niejednokrotnie wręcz kazał mu być krytykiem. Tak stało się np. przy pisaniu obejmującego lata 1919-1930 uzupełnienia do ósmego (pośmiertnego) wydania Współczesnej literatury polskiej (1930) Wilhelma Feldmana. Była to pierwsza synteza nowego, powojennego okresu, wyprzedzająca zarówno Fomi-rowskiego. jak Czachowskiego. Jeśli jednak obydwaj ci krytycy, a juz zwłaszcza Czachowski, w pracach swych zademonstrowali — właściwą dla typowych historyków literatury — daleko posuniętą dbałość o rzetelną pełnię obrazu i starannie wyważone oceny. Kołaczkowski pierwsze dziesięciolecie nowej epoki zreferował w sposób nonszalancki (według własnego określenia 11 kapryśny. nic szczędząc — zwłaszcza wszystkiemu, co nowatorskie — pochopnych

491