Dwudziestolecie międzywojenne Jerzy Kwiatkowski (86)

■ rw I91&-WJ2

ludźmi, którzy, uważnie i krytycznie przypatrując się rzeczywistości rarpoj^ lego państwa. przeżywaj* rozczarowanie i w tej sytuacji szukają dli ^ właściwej roli i właściwego sposobu postępowania. Opuszczamy ich wmoa» cie. gdy Baryka wybiera rewolucję, Świda — literaturę. (Tu także ula rozczarowany „najpłycej". bohater powieści Choynowskiego. wybin^

—    powrót do armii czynnej).

Rozczarowanie Marka Świdy. którego w stolicy odrodzonego państwa pana niedołęstwo młodego parlamentaryzmu, a mierzi rozpasanc środowisko aftm» ¹ lów. jest zresztą nierównie łagodniejsze niż Baryki; diagnoza Struga—nktó* , mniej pesymistyczna niż Żeromskiego — wskazuje raczej na konicca* ¹ aucji. niż ostrzega przed wielkim dramatem. Stawiana jest zresztą W niezdecydowanie, bo i autor co chwila odrywa się od niej, śledząc, Irotbtjj gdyby bez wyboru, awanturnicze koleje losu swego bohatera, bohatera, dcdijsj. na którego — w przeciwieństwie do ludzi typu Omskiego z jednej, Bqh z drogiej strony — przeżycia wojenne oddziałały traumatycznie i efent* niajaco. Strug, który miał niebawem okazać się pisarzem najbliższym tatków Irtcramrze o wielkiej wojnie światowej, już tu bowiem Wowadbl u przykładzie losów Marka Świdy i kilku jego rówieśników, pewne <fcao» modelu -straconego pokolenia" Tym łatwiej przyszło mu pozouać n>) swoim ulubionym motywom: koszmaru sennego, stanów i pogranicza Mm nacji. Współtworzą one wizję powieściową Pokolenia Marka Świdy i pcniłi. zaliczyć ten utwór do innej niż General Barćf odmiany prozy typu ebfrep nitującego. Do tej odmiany, którą nazwać można oniryczną czy halucynacją

Okres rozkwitu prozy politycznej zamyka następna (przez autora wydnifconi jedynie w czasopiśmie, wyd. os, 1957) powieść Andrzeja Struga: HA Jjtn Kranika niedoiztych wypadków (1926). Formalnie — nuyfcjt ■ ona już na pograniczu fantastyki politycznej, przedstawia bowiem ftqja nacjonalistyczny zamach stanu, który mógłby być. ale także może jon wydarzyć się w przyszłości. Przede wszystkim jednak jest (o utwór rad* prawami satyry i (znakomitej na ogól) karykatury politycznej, w IKtya

—    pod przejrzystymi pseudonimami — występują autentyczne posuci (•> czemych polityków, a także literatów i dziennikarzy. Pewne podoMtAtm zbliżają WuUa dzień do Generała Barcza. Jeśli jednak powieść Kaim otrzymuje się w zasadzie w granicach — ciążącej ku grotesce — pemp Strug operuje korniunem: jeśli General Barcz ma charakter kaftan „turpiMycznej", Wielki dzień — podobnie jak Zakopanoplikon („Wick Noty' 1913-1914. wyd. os. 1957) i nic ukończona już powieść „w lYjrmiiftM byczo jat.— to karykatura drwiąca i humorystyczna.

Tak czy inaczej jetlnuk. właśnie Kaden i Stnig. juko autor WirftŃya śa 224 zapowiadają główne tonacje i poetyki literatury politycznej lat następnych

4. WSPÓŁCZESNY ETAP REALIZMU PSYCHOLOGICZNEGO. LITERACKA AUTOBIOGRAFIA LAT DZIECINNYCH I MŁODZIEŃCZYCH

historia-, wojna i polityka, /.ujęły w prozie wcry stycznej perw><ti kilku lat powojennych miejsce szczególnie wyeksponowane, kosztem ■yd lematów i problemów, o charakterze hardziej uniwersalnym czy |pnqn', zatem — kosztem tych dziedzin, które w normalnie funkcjonującej mm wysuwają sic na plan pierwszy. W początkach Dwudziestolecia proza ■Ma w tydl właśnie przede wszystkim dziedzinach, na tych wialnie obszarach:

(nitki psychologicznej, obyczajowej. ..filozoficznej" — przeżywa swój byiyt między epokowy. Młodopolskie koncepcje osobowości i młodopolskie Z) tuty ki — rażąc coraz bardziej swoim cmocjonalizmem i patosem — znikają kbucryniją przechodzić do literatury drugorzędnej albo też. z czasem, /osiują pKwrctnie wykorzystywane w funkcji groteskowych karykatur i parodii. Jeśli ul chodu o kontynuacje powieściowych wzorców wywodzących się jeszcze inaluaiu pozytywistycznego, wypadają one blado i konwencjonalnie: skutki.

(rud którymi nic ustrzegli się także i tacy — wysoko wówczas cenieni -ęuaric jak Józef Weyssenhoff i Włodzimierz Perzyński czy nawet Reymont.

Zamienny jest tu zwłaszcza casus Pcrzyńskiego; jego ówczesne powieści •Ac > *>ciu 1925. .Niz byio nas. byt ku" 1926. nieco późniejsze Klejnoty IWkahagcc życie inteligencji, głównie sub specic przemian dokonujących ą * sytuacji kobiety, mc były pozbawione ani trafności w dostrzeganiu ńynpmo społecznych procesów, ani pewnej demaskatorskiej ostrości widzenia apnaśnawumu postaci, zwłaszcza kobiecych. Silne ciążenie tradycji literatury akaemo-ormiańskiej, zdawkowoić stylu, występująca zarówno w narracji, jak t óilogacli. sensualnu ni jako W świata przedstawionego — wszystko to jednak odkuło walory tych powieści, spychało je w epigoni/m i drugorzednoić.

Nierównie gorzej sprawa wyglądała w Księżniczce (1923) Reymonta, ..opowic-W mającej stanowić fragment większego cyklu z życia Polonii amerykańskiej.

Ta jat UMoświeckość konwencji powieściowej połączyła się z czarno-białym dnayinwn polityczno-psychologicznym, pochodzenia endeckiego, w całość —wiątą ewidentną porażkę artystyczną pisarza. Porażką taką nie była * pmaoictą druga z wydanych w tym samym tomie, tytułowa „opowieść” •hętona martyrologie zna historia o chlopcc-umtcc. która ratuje nic tylko hae.ak i dobre imię młodego rewolucjonisty z 1905 roku. za co zostaje przez nv<jdjch żandarmów skatowana i popada w rodzaj religijnego obłędu. Tu 225