Dwudziestolecie międzywojenne Jerzy Kwiatkowski (93)

ID PRM9.

6. Nowaowlm pfoa

Bruno Jasieński. Nogi Izoldy Morgan, Lwów 1923. okładka, rys Zygmunt Walituwski

Bardziej umiarkowane, ale leź bogatsze i celniejsze artystycznie w. prozatorskie eksperymenty Iwaszkiewicza. Jeśli Rytard rozluźniał ItonairuiJ ..rozrzedza!'* warstwę znaczeń, dąży! do j cdnop I a nowość i. na równych pn^ traktującej doznania zmysłowe bohatera i ważne zawęźleniu akcji. Iwaszkie^ przeciwnie, prozy swoje budował w sposób bardziej kunsztowny. wielowymiarowy. Jeśli u Rytania mamy do czynienia / poctyckości* ^ zwalającej się wyobraźni, u Iwaszkiewicza jest to przede wszystkim poet)c,₍₁ „organizacji naddanej". na którą, w Wieczorze u Ahdona („Skamonder*' l^i np. składają się nic tylko elementy dźwiękowe, składniowe, leksykalne, <>. także — naśladowanie kompozycji muzycznej.

Kunsztowność wczesnej prozy eksperymentatorskiej Iwaszkiewicza fabułom i emocjom z pobliża ckspresjonizmu. W utworach tych pisarz w mroczną problematykę związków między instynktem seksualnym a imtynką^ agresji, ukazując ją chętnie w kostiumie stylizacji <Siedem bogatych nieśmiertelnego Kościeja 1924) i wzbogacając o symbolikę filozoficzną, a — programowo-estelyczną. Tak właśnie w Zenobii Pa!murze (1920) mordem*', dokonane na pięknym księciu Mawrickim było jednocześnie — egod^i z programem ckspresjonizmu — zabiciem Piękna.

Ówcześni poetyccy nowatorzy dokonywali swoich eksperymentów «bm tradycji, niekiedy — w imię negacji literatury i kultury minionych epcfc W przeciwieństwie do nich. nowatorstwo prozy Iwaszkiewicza polegało a nieustannej grze z tradycją literacką i kulturowa, na grze. której mooea szczytowy wyznacza Demeter (1921). pełna rokokowego wdzięku mazał* motywów mitologicznych, literackich i malarskich W grze tej przewaga bnrdi po stronic nowatorstwa, ale bywała tez po stronie tradycji. Działo saę aft zwłaszcza w utworach wcześniejszych, pisanych w latach wojny, takich jń Ucieczka do Bagdadu (1923) czy Legendy (1921). Należały one już raczej d nurtu prozy stylizatorskiej.

Nieco inny rodzaj prozatorskiego nowatorstwa reprezentował Stanisław Baba ski. Jego tom opowiadań Miasto księżyców (1924) leży na pograniczu sos> (orskiej prozy poezjopodobnej i literatury fantastycznej: poc/jopodobwśflao < realizacja rozbudowanych metafor, nieco sentymentalny, nastrojowy bya fabuł) ogranicza się tu w zasadzie do świata przedstawionego < przedstawiooeeo. dodajmy, w sposób celowo niedookreślony), nie sięgając do dziedziny języki

Także w stronę prozy fantastycznej przechyla się powieść Brunona Jasińskiego Atogi Izoldy Morgan (1923). Jeśli jednak u Balińskiego jest to fantartyb / pobliża baśni, u Jasieńskiego mamy do czynienia z odmianą społeczni to odcieniu sensacyjno-makabrycznym) tego gatunku. Samo zaś poezjopodobuś* siwo. w Mieście księżyców nie przekraczające granic sfery emocjonalnej 238 tradycyjnie uznawanej za poetycką, w Nogach Izoldy Morgan — wręcz pfjtciwnie — polega na nawiązy-do nowego. Ściślej: futurys-nCfftfftK rozumienia poctyckości jjio tgnytu. skandalu, prowokacji. j0t to przy tym książka programowo nowatorsku. postulująca — we ₉>tfpnytn. agresywnym Exposś —

^i)lo zerwanie z dotychczasową ^iemcowatością" tego gatunku, lecz także — wprowadzenie czegoś t rodzaju aleatoryzmu. W samej łowicki, częściowo tylko spełnia-|pj drogi z tych postulatów, co me(0 przede wszystkim zwraca oi siebie uwagę, u mianowicie fakt.

Ir fanzy styczna fascynacja maszy-ąobjawiła tu swój aspekt negatywny: książkę tę można odczytać — ni naci. ni więcej — jak jako ostrzc-jrnic przed zmechanizowanym listem przyszłości.

Utworem w grupie tej nujbliź-irjsj prozie tradycyjnej jest MHość\ i ryczy powabie (1924) Jerzego Saeuwtkiego. Programów u zwięzłość i niedookieślcnic świata przedstawionego ęoftrrwniają go z powieścią Jasieńskiego i. częściowo, z Miastem księiyrdw, i którym — mowa o opowiadaniu tytułowym — łączy go ponadto specyficzny aśnj poctyckości i rozumienia poezji jako radosnego buntu przeciw zdrowoiuz-_di.ov.cmu poglądowi na świat (niedaleko stąd i do Staffa, i do Wierzyńskiego). Tooicja tej pow ieści czy raczej pow iastki moralnej różni ją jednak zdecydowanie cd innych utworów tego kręgu. Maksymalna prostota języka, której efekty aażsa porównać do techniki wycinanek, łączy się tu z łagodną żartoblśwością i przenikliwą wiedzą o ludzkiej psychice w całość jedyną w swoim rodzaju Osobne miejsce zajmuje w kręgu ówczesnego nowatorstwa Książka jutra, o/i Tajemnica geniusza drukami (1922) pióra poetki młodopolskiej. Bronisławy Ostrowskiej. Jest to właściwie opowiadanie dla młodzieży, zatrącające o konotacje baśniową i inkrustowane wierszami, poezjopodobne w tradycyjny raczej ęoWłb. Przedstawia ona typowe losy bojownika o niepodległość i socjalizm, i zarazem - proces powstawania książki jako przedmiotu materialnego. Ale jcm to jednocześnie utwór awangardowo i oryginalnie autotcmatyczny: książka. 239