Główczewski „Między śmiesznością a komizmem”

172 Rozdział 2'

i umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach za pomocą rozmaitych forteli, lecz także na tym, że postaci te śmiesząc - w istocie nie są komicznymi w właściwym tego słowa znaczeniu. Komiczność nie jest jedynym rysem strukturalnym ich charakterystyki, w przypadku Zagłoby nie jest to nawet rys zasadniczy, choć bez wątpienia w obu przypadkach przeżycia komizmu powstające na fundamencie analizy i interpretacji działań tych postaci stanowią istotny element konkretyzacji estetycznej i semantycznej powieści Sienkiewicza i Meissnera. Problemem jest tu, jak można by rzec za Andrzejem Stoffem, faktyczna złożoność konstrukcji bohatera literackiego zamaskowana, z różnych zresztą przyczyn, pozorami prostoty. „Wiele sądów na temat powieści sformułowanych zbyt ogólnie, zachowuje walor prawdziwości w stosunku do pewnych obiektów, aspektów treściowych czy jakości artystycznych charakteryzujących sposób ujęcia postaci, ale jednocześnie jest rażąco nietrafnych w stosunku do innych sytuacji bądź aspektów.”²³ Taki właśnie los spotkał, przynajmniej za sprawą części popularnych opracowań historycznoliterackich, a także, w jakiejś mierze, filmowych adaptacji powieści, Zagłobę jako „bohatera komicznego”. W świadomości przeciętnego czytelnika Trylogii pan Onufry funkcjonuje dzięki nim bardziej jako „konfabulator i samochwała, kpiarz, ozdoba pijackich spotkań towarzyskich i facecjonista, którego trafne i dowcipne powiedzenia oraz złośliwości słusznie zyskują mu opinię człowieka niebezpiecznego w słownej szermierce”²⁴ niż jako żoł nierz, wierny towarzysz w wojennych terminach, człowiek obdarzony - prócz tego, że sprytem i przebiegłością - także zwykłą, życiową mądrością, której potrafi użyczyć innym, a przy tym „exul”, „wygnaniec” pozbawiony majątku, mający swój własny kąt dzięki przychylności życzliwych mu ludzi. Podobnie jest w przypadku postaci kaprala Pryszczyka, którą powierzchowny odbiór powieści Meissnera łatwo zakwalifikować może jako „wiecznego błazna”, nieustannie roześmianego kawalarza, łgar2a skorego do dowcipnych ripost, a przy tym traktującego z humorystycznym dystansem rozmaite swoje powin-

” A. Stoff, „Zagłoba sum!". Studium postaci literackiej, Toruń 2006, s. 65. ⁱ⁴ A. Z. Makowiecki, Słownik postaci literackich, Warszawa 2000, s. 852.

ności. Na takiej charakterystyce postaci mógłby niewątpliwie zaważyć „ęiężar.gatunkowy” komizmu cech tego bohatera, zdarzeń, w których uczestniczy i wypowiadanych przez niego słów - śmiech Pryszczyka i śmiech z Pryszczyka to śmiech zawsze bardzo wyrazisty, budowany na fundamencie mocno określonych jakości przedmiotowych, na bazie technik należących do zasobu środków stale i z powodzeniem wykorzystywanych w konstrukcji postaci w założeniu komicznych. To śmiech, którego trudno uniknąć i przed którym doprawdy trudno się obronić. Niejako więc siłą rzeczy w tło odbioru dzieła schodzą te partie powieści, gdzie Pryszczyk jawi się przed czytelnikiem jako postać, którą traktować należy bardzo serio. Nie są to partie rozległe -zwykle chodzi o krótkie sceny, migawkowo ujęte zdarzenia, w których na moment przeziera z kaprala człowiek taki jak Zagłoba: szlachetny, waleczny, gotów do poświęceń i narażania życia dla wielkiej sprawy, a przy tym tak zwyczajnie, „po ludzku”, mądry. Po raz pierwszy widać to w scenie, w której bohaterowie Żądła Genowefy przekraczają wraz z taborami wojskowymi granicę Rumunii:

Ruszyliśmy. Pryszczyk prowadził wóz trochę nieprzytomnie. Jego. łobuzerska, bezczelna gęba z. zadartym nosem, pełna piegów i zwykle zawadiacko uśmiechnięta, była teraz blada jak papier.

Wolno mijaliśmy obie flagi. Coś mnie ścisnęło za gardło. Nie patrzyliśmy na siebie, ale w^r pewnej chwili wzrok nasz zawadził o biało-czerwony strzęp płótna i przywarł do niego jak urzeczony. Nasze głowy odwrócił}⁷ się w prawo.

Już...

W tej chwili spojrzeliśmy po sobie: Maryśka, Zygmunt, ja i Pryszczyk.

- O rany! - westchnął ten ostatni. - To my już nie w Polsce...

[...]

Jechaliśmy dalej. Chmara dzieci brudnych, smagłych jak Cyganięta wylęgała w każdej wiosce przed chaty i wołała swoje „sanatate”! Pryszczyk niezmiennie pomrukiwał: „i na mamę tyż”, samochód rwał kołami tłuczeń z szosy, krzywe słupy pozdrawiały nas ukłonami drutów zwisających niemal do samej ziemi...

Wtem zaszczekał pies i to nieoczekiwanie rozrzewniło Pryszczyka.