Główczewski „Między śmiesznością a komizmem”

150 Rozdział 2

życiowy” i bezrefleksyjny zarazem charakter przejawów śmiesznego związanych ze sferą przedmiotów i zjawisk należących do rzeczywistości, ma swoje przełożenie na, proponowaną w niniejszym szkicu, aksjologiczną postać kategoryzacji tychże przejawów. Śmieszność obserwowana w doświadczeniu potocznym, będąca efektem percepcji najrozmaitszych elementów codzienności, prowadzi zwykle do konstytuowania się tych wartości, które w systemie wypracowanym przez Ingardena mają charakter witalny-przyjemnościowy. „Potoczne”, by tak rzec, doświadczenie śmieszności człowieka, słów lub'sytuacji jest dla doświadczającego podmiotu wartościowe przede wszystkim ze względu na towarzyszącą temu aktowi pozytywnie nacechowaną emocję, która stanowi zasadniczą, jeśli nie jedyną „treść” przeżycia śmiesznego. Śmiech „codzienny”, nie zmącony czynnikami ubocznymi w rodzaju rozmaitych etycznych lub estetycznych nakazów bądź przeciwwskazań, a przy tym nie obciążony żadną formą użyteczno-ściowych „zobowiązań”, śmiech całkowicie „bezinteresowny” jest ze względu na swą wartość celem samym w sobie. Pisze Maria Gołaszewska: „śmiech to przede wszystkim beztroska, radość, optymistyczna postawa. [...] Z sytuacji rzeczywistych śmiejemy się dlatego, że są śmieszne, a nie dlatego, że kogoś spotkała przykrość, ani też dlatego, że chcemy komuś zrobić przykrość [...]. Sytuacją najczystszą w zakresie śmieszności, także najczystszą moralnie, jest, gdy człowiek sam śmieje się ze swoich nieoczekiwanych tarapatów i pozwala śmiać się z nich innym”¹.

W ostatnim zdaniu zawartym w cytowanej wypowiedzi Gołaszewskiej pobrzmiewa dalekie echo koncepcji, w której rozróżnienie pomiędzy komizmem a śmiesznością pojawiło się w historii badań po raz pierwszy. Myślę tu o poświęconych śmiechowi refleksjach Georga Wilhelma Friedricha Hegla zawartych w jego Wykładach o estetyce². Analizując pochodzące z różnych epok utwory komediowe, dzieła m.in. Arystofanesa, Szekspira i Moliera, filozof zwrócił uwagę na kształtującą się w nich istotę komicznej podmiotowości, której upatrywał w umiejętności obrócenia śmiechu w stronę samego siebie.

Śmieszny może być każdy kontrast pomiędzy istotą a jej przejawianiem się, pomiędzy celem a środkami, sprzeczność, na skutek której zjawisko znosi się w sobie samym, a cel w swej realizacji sam niweczy to, do czego dąży. Od komizmu natomiast musimy wymagać czegoś więcej. [...] Do istoty komizmu [...] należy w ogólności nieograniczona pogoda ducha i ufność prowadząca do tego, że jednostka czuje się bezwzględnie wyższą ponad swą własną sprzeczność i nie jest z jej powodu ani rozgoryczona, ani nieszczęśliwa³.

Podmiotowość komiczna, pisze komentując Hegla Tomasz Mi-zerkiewicz, „potrafi znieść świadomość niedorzeczności własnych dążeń, rozpoznaje komiczność samej siebie, a mimo to nie czuje się unieszczęśłiwiona. Siła owej podmiotowości przejawia się właśnie w momencie jej klęski - upadek bynajmniej nie popycha jej ku rozpaczy, czuje się nadal zadowolona”⁴.

Widziany z tej perspektywy śmiech z samego siebie, o którym wspomina Maria Gołaszewska objaśniając naturę przejawów śmiesznego zakotwiczonych w doświadczeniu rzeczywistości, w istocie wykracza poza granicę ustanowioną dla zjawisk nazywanych przez badaczkę śmiesznością. Mechanizm śmiesznego, który polega na kontrastującym zestawianiu przedmiotu percepcji z istniejącym w świadomości podmiotu jego „przeciwobrazem” (termin Jerzego Ziomka), sprawia, że śmiech ukierunkowany bywa zwykle ku otaczającemu podmiot „zewnętrzu”. Zwrot ukierunkowania śmiechu, o którym mowa w rozważaniach Hegla, wymaga zmiany perspektywy oglądu śmieszącego przedmiotu, ale także przebudowy towarzyszącego aktom percepcji i przeżycia systemu preferencji, zakazów i nakazów odnoszących się zarówno do „organizowania” tak pomyślanych aktów świadomości, jak

1

   M. Gołaszewska, Śmieszność i komizm, s. 11.

2

   G. W. F. Hegel, Wykłady o estetyce, t. 3, prz.cl. J. Grabowski i A. Landman, Warszawa 1967, s. 630.

3

   Tamże, s. 630-631.

4

   T. Mizerkiewicz, Niewolnicy śmiechu? Komizm jako intersubiektywna kategoria ponowoczesności, [w:] tegoż, Nić śmiesznego. Studia o komizmie w literaturze polskiej XX i XXI wieku, Poznań 2007, s. 279.