5417782811

Fizyka jądrowa w ośrodku warszawskim (rozmowa ze Zdzisławem Wilhelmim)

oraz pracownie technologiczne, ma wielkie szanse na to, by stać się znaczącym w Europie ośrodkiem badań jądrowych. Do tego trzeba było, rozumowałem, ukształtować wyraźny profil naszych zakładów, a więc skoncentrować siły na wybranym odcinku badań, nie rozpraszać się, bo to zmniejszy szanse sukcesu. W badaniach eksperymentalnej fizyki jądra atomowego są niezbędne szybkie cząstki, którymi sonduje się wnętrze jądra, a więc cząstki o energii przynajmniej z pobliża bariery potencjału. My w Polsce nie mamy odpowiednich akceleratorów, a zatem, dopóki nie wejdziemy w ich posiadanie, dopóty jedynymi cząstkami, jakie mogą być użyte, są szybkie neutrony, bo możemy je uzyskiwać za pomocą posiadanych małych akceleratorów.

To był główny argument przemawiający za wy borem takiego kierunku badań. Był jeszcze i drugi argument: staliśmy, jak się wydawało, na starcie polskiej energetyki jądrowej, a ta opiera się na reaktorach, urządzeniach, w których wykorzystuje się procesy neutronowe, należało więc uruchomić w Polsce fizykę neutronową.

Zęby zakończyć ten wątek powiem, że uważam nasz wybór fizyki reakcji neutronowych, jako jednego z głównych kierunków badań, za bardzo trafny. Dowodzi tego choćby ten fakt, że na tej tematyce wypromowałem 24 doktorów fizyki jądrowej (tj. połowę wszystkich moich doktorantów), a także ten, że ogłosiliśmy znaczną liczbę publikacji naukowych z tej dziedziny. Przegląd wyników uzyskanych w tych pracach można znaleźć w moim artykule [7], zamieszczonym w książce wydanej ku czci Marii Skłodowskiej-Curie.

Jednakże po wielu latach zaczęliśmy przesuwać główny akcent badań z reakcji neutronowych na reakcje ciężkojonowe. Przyczyną tej zmiany profilu był przede wszystkim ogromnie szybki rozwój fizyki ciężkich jonów, jaki dokonywał się w świecie, otwierający przed nauką oszołamiające perspektywy. Do zmiany profilu naszego ośrodka zachęciło mnie również powodzenie naszych zabiegów o uzyskanie wygodnego dostępu do wielkich akceleratorów ciężkojonowych działających w Darmstadcie i Dubnej.

Równolegle do badań nad mechanizmami reakcji jądrowych, szczególnie neutronowych, stanowiących główny nurt działalności warszawskiego ośrodka eksperymentalnej fizyki jądrowej, ukształtował się drugi bardzo ważny kierunek: spektroskopia jądrowa /? i 7. Badania leżące w tym nurcie mogły obchodzić się bez posiadania akceleratorów, opierając się na stosunkowo tanim imporcie radioizotopów. Metody spektroskopii jądrowej zaczęliśmy rozwijać mając początkowo na względzie ich zastosowanie w badaniach reakcji jądrowych. Z czasem jednak (ok. 1957 r.) została podjęta również problematyka czysto jądrowa, polegająca głównie na badaniu jąder obszaru ziem rzadkich z niedoborem neutronów. Wielką rolę odegrał tu Sławo-

•

mir Chojnacki, a także Jan Żylicz, który wykonał swą pracę doktorską właśnie z tej tematyki (1961 r.).

Osobną grupę problemów stanowiły badania słabych oddziaływań, a w szczególności pomiary podłużnej polaryzacji cząstek fi, jakie podjąłem wraz z mym doktorantem Ryszardem Sosnowskim w związku z zaobserwowanym wówczas niezachowaniem parzystości w rozpadzie (3.

W pierwszych pięciu latach istnienia Zakładu IA były w nim także prowadzone (pionierskie w Polsce) badania nad wysokotemperaturową plazmą. W roku 1961 pracownia fizyki plazmy (kierowana przez dra Michała Gryzińskiego) wydzieliła się z mojego Zakładu i przeszła do nowo utworzonego Zakładu Fizyki i Techniki Plazmy, którego kierownictwo objął prof. Paweł Nowacki, ówczesny dyrektor IBJ.

MJ Jak przebiegało tworzenie warsztatu badawczego, na który składały się akceleratory (kaskadowy, van der Graaffa „Lech”, liniowy „Andrzej”, generatory neutronów, cyklotron ciężkich jonów U-200P), duże urządzenia badawcze (selektory energii neutronów, separator masowy, spektrometry /3, FOPI), detektory półprzewodnikowe?

ZW - Budowę aparatury jądrowej i rozwijanie metod jądrowych w nauce, technice i medycynie należałoby również uznać za jeden z głównych nurtów działalności warszawskiego ośrodka fizyki jądrowej. W Polsce przez całe dziesięciolecia powojenne niemal jedyną drogą pozyskiwania urządzeń niezbędnych do pracy było ich budowanie własnymi siłami. Lista tych urządzeń zbudowanych przez nas jest bardzo długa. Jeszcze za życia prof. Sołtana (który zmarł w 1959 r.) konstruowaliśmy w Katedrze Atomistyki pierwsze w Polsce przeliczniki, wzmacniacze impulsów, komory jonizacyjne i spektrometry (5. Pomogły i zakupy. W roku 1952 zaczął działać generator kaskadowy, o którym już mówiłem. Niebawem rozpoczęła się budowa akceleratora elektrostatycznego typu van de Graaffa na 3 MV (nazwanego później imieniem „Lech”), ukończona w 1961 r. Do pomyślnego zakończenia budowy tego cennego narzędzia przyczynili się walnie młodzi podówczas fizycy: E. Górski, M. Jaskóła i A. Marcinkowski, którzy razem z innymi (a zwłaszcza z Lucjanem Żemło) troszczyli się później przez wiele lat o utrzymanie „Lecha” w ruchu i o jego doskonalenie. Sądzę, że nie sposób przecenić roli „Lecha” (i jego załogi) w rozwoju naszego ośrodka. To dzięki niemu warszawski ośrodek mógł wybić się na jedno z czołowych w Europie miejsc w fizyce prędkich neutronów. To za jego pomocą wykonano tu 48 prac doktorskich, 7 habilitacji i ponad 100 prac magisterskich [4,5].

W Katedrze Fizyki Jądra Atomowego powstało wiele innych wartościowych, a niełatwych do zbudowania przyrządów (por. [8]). Tak więc w 1969 r. powstał, z inicjatywy Sławka Chojnackiego, bezżelazowy toroidalny spektrometr fi o wielkiej świetlności i całkiem niezłej zdolności rozdzielczej. Urządzenie to zostało w 1968 r. ustawione przy cyklotronie ciężkich jonów w Dubnej, stanowiąc jeden z pierwszych w świe-

214

POSTĘPY FIZYKI TOM 55 ZESZYT 5 ROK 2004