8748915504

92 Badania geograficzne nad Polską północno-zachodnią.

nicze wykorzystały miejsca suchsze w środku doliny lub na stoku. Zwarte grupy domów pojawiają się niby wyspy, zewsząd otoczone bagnami i łąkami.

Na obszarach gospodarki dworskiej pojawiają się osiedla, które należy uważać za rozproszone. Są to folwarki. Każde większe gospodarstwo dworskie unika zbyt wielkiej koncentracji pracy i ludzi ze względu na trudności gospodarcze. Przeprowadza podział pracy, tworząc mniejsze gospodarstwa t. zw. folwarki. W folwarku znajdują się przeciętnie 1 lub 2 domy mieszkalne, oraz zabudowania gospodarcze, ułożone w nieduży czworobok, który samotnie stoi wśród rozległych pól. Czasem są folwarki niezależne od innego dużego gospodarstwa i stanowią same dla siebie samodzielną jednostkę. Folwarki są jednak zbyt małe, by je za skupienie uważać. Miarodajną przy określaniu folwarków była dla mnie ilość domów mieszkalnych (do pięciu), nie jej przydział i nazwa administracyjna. Folwarki występują licznie w pd. wsch. powiecie kępińskim. Wogóle towarzyszą w znacznej odległości dworom.

W niektórych obszarach Wielkopolski dwory i folwarki występują w znacznej ilości, a zanikają zupełnie wsie zagrodnicze. Obserwujemy to zjawisko zwłaszcza na terenie Kujaw, w okolicach Inowrocławia (mapa e). Wsie zagrodnicze pojawiają się tam wyjątkowo; gdzie niegdzie stoi kilka pojedyńczych zagród. Regułą jednak jest osiedle dworskie. Jest to obszar osiedli skupionych, typu wsi dworskich. Nigdzie poza tern osiedla dworskie nie występują tak licznie na tak dużym obszarze, choć niemały procent (20—40) zajmują w całej prawie Wielkopolsce wschodniej.

Osiedla rozproszone występują w kilku odległych od siebie i naogół małych obszarach, stanowiąc tylko drobne wyspy na obszarze innych typów. Jedną z wysp są osiedla rozproszone na obszarze zandru Nowotomyskiego (mapa I). Duży zandr, ciągnący się na południe od moreny środkowo-poznań-skiej, jest na krańcach ograniczony wałami wydm, które dochodzą do 20 m wysokości względnej. Wydmy te, obecnie zalesione, stanowią naturalne granice między osiedlami. Wzdłuż wałów wydmowych ułożyły się osiedla, np. Grubsko, Jastrzębsko (ryc. 8). Pośrodku tego obszaru rozciągają się piaszczyste i zabagnione równiny. Na równinach tych rozproszyły się osiedla, wykorzystując miejsca suchsze i żyżniejsze. Każde osiedle posiada pola wpo-bliżu swoich zabudowań, wyjątkowo gdzie indziej znajduje się łąka. Zabudowania stoją w pośrodku pola. Przy każdej zagrodzie znajduje się duży ogród, specjalnie zaś latem urozmaicają krajobraz plantacje chmielu od 5—6 m wysokie, nader starannie do dziś dnia prowadzone. Rozproszenie jest bezpla-nowe, drogi rozgałęziają się w misterną sieć. Do każdej zagrody prowadzi, ślepo przy niej kończąca się dróżka. Drogi są więc związane z powstaniem osiedli. Drogi główne natomiast, nie skupiają zupełnie osiedli, odwrotnie zagrody zdają się ich unikać i rozkładają się w ich sąsiedztwie.

Jako drugą wyspę osiedli rozproszonych należy wymienić obszar wydm nadwiślańskich (mapa II). Po lewym brzegu Wisły od Torunia po ujście Brdy