8748915541

110 Badania geograficzne nad Polską północno-zachodnią.

wykształcony krajobraz moreny dennej w okolicach Środy.¹ Równina jest lekko sfalowana. Na równinie wznoszą się osiedla skupione, wsie. Są to przeważnie wsie dworskie np. Zielniki, Babin, Bagrowo. Natomiast zagrody pojedyńcze są rozsypane wzdłuż dróg np. Zmysłowo, Zielniczki, Romanowo. Jest tu wykształcony typ osiedli dworskich z tendencją do rozproszenia planowego. Na analogicznej równinie zachodnio-poznańskiej widzimy typ osiedli nieco odrębny. Występują tu bowiem duże wsie; zwarte szeregi zagród stoją przy wsi dworskiej, tworząc jedną grupę domów np. Głuszyna, Komorniki, Konarzewo. Wsie te są położone nad potokami, jeziorkami, które urozmaicają równinę moreny dennej. Natomiast brak zupełnie osiedli rozproszonych. Widzimy więc, że równina sprzyja skupianiu się osiedli, a rozproszenie przybiera na równinie charakter rozproszenia planowego wzdłuż dróg.

W sposób bardzo charakterystyczny jest wykształcone osadnictwo w pra-dolinach. Przejawia się wpływ doliny w ułożeniu osiedli. W pradolinach Baryczy, Obry, Warty (mapa c/„ d_iy c/₃) spotykamy duże wsie bezplanowe (str. 91). Wsie te skupiły się na piaszczystych wylesionych miejscach w obrębie terasy dolnej lub na dnie doliny. Zajmują często miejsca wyższe, pojawiające się na dnie doliny, celem uchronienia się przed zalewami.

Odrębny charakter ma pradolina Noteci. Szerokie na kilka km dno doliny jest całe zabagnione, do dziś dnia nieprzystępne. Osiedla więc z konieczności trzymają się stoków doliny, tworząc charakterystyczny układ li-nijny (por. str. 90). Po osuszeniu dna doliny, gdy całe dno zostaje oddane do użytku człowieka, następuje na niem również rozproszenie osiedli, jak to obserwujemy w tej samej dolinie na zachód od Bydgoszczy. W tej samej pradolinie, na zachód od Krzyża, na terenie Niemiec osiedla rozproszone pojawiają się nader licznie. Rozproszenie jest obecnie bardzo często związane z terenami zabagnionemi np. osiedla w dolinie Zielonki na zandrze Chodzie-skim lub Nowotomyskim. Błota bagna pojawiają się naprzemian z piaskami, które tworzą miejsca wyższe w terenie. Na nich budują się osiedla. Powstaje bezplanowe rozproszenie osiedli, zależne od warunków morfologicznych.

Krajobrazy dolinne i morenowo-dennne nie wpływają bezpośrednio czyto na skupienie, czyto na rozproszenie się osiedli. Jednak narzucają rozwijającym się typom dostosowanie dó warunków morfologicznych, różnicując jeden typ.

Ważnem przy rozpatrzeniu osadnictwa jest zagadnienie wody. Wody powierzchniowe — jeziora, rzeki są najprzystępniejszem źródłem zaopatrywania się w wodę. Dają poza tern inne korzyści materjalne. Jeziora są w Wiel-kopolsce bardzo liczne. Jezior o powierzchni powyżej 1 ha jest około 1000.² Nad każdem jeziorem rozkłada się jedno, zwykle kilka osiedli. Nad jeziorami powstają przeważnie osiedla skupione; zagrody grupują się bowiem wzdłuż

1

   St. Pawłowski: Przewodnik kongresowy II Zjazdu Słowiańskich Geografów iEtno-grafów w Polsce, 1927, Kraków 127, str. 104.

2

   H. Schiitze: Das Posener Land, Poznań, 1925, str. 152.