8748915518

98 Badania geograficzne nad Polską północno-zachodnią.

Zmienił on całkowicie obraz osadnictwa Polski, wyrugował dawny typ osiedli rozproszonych.

Jako najstarszy typ osiedli w Wielkopolsce, który dał się stwierdzić tylko przez analogję * ^na podstawie ogólnych badań historycznych, możemy przyjąć typ osiedli rozproszonych. Odpowiada mu: 1) specjalny ustrój społeczny, według Balzera t. zw. wielkorodzinny, 2) znaczne zalesienie kraju, 3) prze-waga gospodarki hodowlanej nad rolną.

2. Pod koniec średniowiecza typ osiedli rozproszonych ulega rozwojowi. Przez rozbudowę pojedyńczych zagród powstają drobne skupienia kilku-zagrodowe: przysiółki. Podobny rozwój stwierdza C v i j i c¹ na półwyspie Bałkańskim.

Proces skupiania osiedli jednodworczych, a co za tern idzie, okres ustalania się ich, rozpoczyna się, zdaniem Potkańskiego, w XIII wieku. Bujak przyjmuje już XII wiek za początek ruchu, który zaczął się na zachodzie i posuwał się zwolna ku wschodowi. Osadnictwo tego okresu jest płynne. Nowe wsie drobne powstają i prędko giną. Wsie są nieduże, kilkuzagrodowe. W czasie wystawienia dyplomatu Tynieckiego przeciętna ilość odrębnych gospodarstw jednej wsi wynosiła cztery.² W dobrach kasztelanji żnińskiej w XII w. ilość gospodarstw we wsi wahała się od 3 do 30.³ Większe osiedla skupiały się nad rzekami.

Cechą charakterystyczną dla tych osiedli jest bezplanowość w rozmieszczeniu zagród. Z jednodworczej zagrody powstaje przez jej rozrost skupienie drobne i bezplanowe wzdłuż placu, rzeki, jeziorka, czasem drogi. Na terenie Wielkopolski zachowały się na małym obszarze wsie o charakterze przysiółkowym,⁴ których czas i warunki powstania możnaby odnieść do tego okresu. Świadczy o tern odrębny kształt tych wsi. Są to wsie wzdłuż dolnej Warty, np. Głażewo, Tuczępy, Dormowo, Zatom. Wsie te różnią się od planowych dużych okolnic i owalnie. Są to owalnice i okolnice małe. Krause⁵ znalazł podobne osiedla na terenie pn. zach. Saksonji (Kleine Rundlinge und Sack-gassendorf) i przypisuje je Słowianom, opierając się na tern, iż zajmują one najkorzystniejsze tereny osadnicze i noszą nazwy słowiańskie. Maas⁶ uważa, iż z osiedli rozproszonych i ze zagród pojedyńczo stojących nie mogła się rozwinąć okolnica o kształcie regularnym. Kształt wskazuje na to, że wieś została założona procesem jednorazowym. Zgodzić się na to można, jeżeli

1

   J. C v i j i c: La Peninsule Balkaniąue. Geogr. Humaine. Paryż 1918, str. 215—220.

2

   F. Bujak: Studja nad osadnictwem Małopolski. Rozprawy Ak. Um. Wydz. Hist. Pol., t. 47, r. 1905, str. 305.

3

   F. Bujak: 1. c., str. 306.

4

   Już Zaborski zauważył na podstawie studjum mapy odrębny charakter tych wsi i na mapie swojej oznaczył je, jako przysiółki.

5

   F. Kraus: Die Vólkerkundlich-volkskundliche Forschung in ihrer Bedeutung fur die Siedlungskunde. Deutsche Siedlungsforschungen, Leipzig 1927.

6

   W. Maas: Die Entstehung der Posener Kulturlandschaft. Die Wissensch. Zeitschr. f. Polen. H. 10, 1927, str. 27.