8748915522

100 Badania geograficzne nad Polską północno-zachodnią.

polsce. Potkański przyjmuje za powszechny typ w XV i XVI wieku wieś skupioną wzdłuż drogi. Wsie założone na prawie niemieckiem, nie są identyczne z osadzaniem nowej ludności niemieckiej na ziemiach Wielkopolski. Studja Ty ca¹ wykazały, że przypuszczenia niemieckich badaczy Ma asa, Schmidta i innych są niewystarczające. Lokator, sołtys nowozałożonej wsi był często Niemcem, osadników jednak zbierał przeważnie z ludności polskiej. Ruch kolonizacyjny ma więc charakter raczej społeczno-prawny, a nie jest napływem nowej narodowości. Proces kolonizacji odbywał się w XIII, a najintensywniej w XIV wieku. Schmidt² i Maas³ podają mapki z oznaczeniem wszystkich wsi, wówczas założonych, o ile to na podstawie dokumentów historycznych udało się stwierdzić. Widzimy z tych mapek, że kolonizacja tego okresu zajmuje tereny stosunkowo korzystne. Możemy w kolonizacji wyróżnić wsie scalone z istniejących już drobnych osiedli (te powstają na oddawna bezleśnych ziemiach Wielkopolski) wsie zakładane na nieużytkach (np. na zabagnionej pradolinie Obry, w powiecie wolsztyńskim) i wśród puszcz leśnych.

Pod koniec średniowiecza pojawia się gospodarstwo folwarczne⁴ jako nowy typ gospodarki. Do tego czasu warstwa, posiadająca ziemię, nie trudniła się jej uprawą. Rola należała do włościan, którzy ją uprawiali i gotowe produkty (prawo polskie) względnie pieniężne daniny (prawo niemieckie) składali panom, jako czynsz dzierżawny. Małe zyski, jakie przynoszą czynsze dzierżawne, skłaniają szlachtę do prowadzenia gospodarki na własną rękę. Właściciel wsi rozszerza tylko swoje gospodarstwo domowe na rolne, zmniejsza przyznane uprzednio działy włościan i skupia ziemię w swoim ręku. Do pracy zobowiązuje włościan przez nałożenie t. zw. „pańszczyzny" oraz przez założenie wsi małorolnej zagrodniczej.⁵ Z tego właśnie czasu datuje się typ osiedli, w których obok wsi zagrodniczej, powstaje wieś dworska (dwór jako mieszkanie istniał poprzednio) jako jeden pracą związany organizm. Wsie klasztorne, np. Ołobok, pow. ostrowski, lub wsie kolonizacyjne wielkiej własności, np. Kruszyniec, Łęgnowo, pow. bydgoski tego połączenia nie wykazują. Przy tych wsiach bowiem nie było dworu, któryby ich kosztem chciał się rozwinąć. Poza tern wsie kolonizacyjne miały prawnie byt zabezpieczony, obszar roli uprawnej dość duży i mogły przeciwstawić się konkurencji gospodarki folwarcznej. Jednak w posiadłościach jednowioskowych, które w Wielkopolsce przeważały,⁶ nastąpił wszędzie rozwój gospodarki folwarcznej obok istniejącej już gospodarki zagrodniczej. Stan ten zachował się do XIX wieku, do czasu uwłaszczenia włościan i obecnie spotykamy bardzo często wieś dworską, zbudowaną przy zagrodniczej, choć ją z tą ostatnią już nic nie łączy.

1

   T y c: 1. c. str. 29—43.

2

   E. Schmidt: 1. c.

3

   W. Maas: 1. c.

4

   J. Rutkowski: 1. c. str. 52.

5

   Tamże str. 51 i 125—130.

6

   I. Rutkowski: 1. c. str. 124.