8748915534

Marja Kiełczewska: Osadnictwo wiejskie Wielkopolski. 107

osiedli skupionych powstały na skutek rozwoju gospodarki folwarcznej, wydzielenia się typu osiedli skupionych dworskich.

Najurodzajniejszą glebę w Poznańskiem mamy na Kujawach Czarnych i na południe od Kujaw w powiecie strzelińskim. Widzimy tam równocześnie wielką przewagę wsi dworskich na tych obszarach. Natomiast na pd. zach. od Powidza, Mogilna po Gniezno osiedla dworskie zanikają. Występują tu bowiem gleby piaszczyste, związane z moreną środkowo-poznańską. Osiedla dworskie pojawiają się znowu licznie w powiecie wrzesińskim i średzkim (powyżej Są tu bowiem margliste, urodzajne gleby moreny dennej.

Podobnie obszary moreny dennej w zach. części województwa Poznańskiego mają glebę bardzo urodzajną. Na najurodzajniejszych glebach w powiecie szamotulskim, aż po Buk widzimy wzrost osiedli dworskich, dalej na południe do Grodziska, Rakoniewic osiedla dworskie występują przy wszystkich wsiach zagrodniczych. Nie przeważają jednak. Tak samo na urodzajnych ziemiach powiatu nowotomyskiego uderza brak osiedli dworskich. Występują jeno łącznie z wsią zagrodniczą, co stoi prawdopodobnie w związku z póżnem wycięciem lasów w tych okolicach.

Na południowo-poznańskiej wysoczyźnie gleby piaszczyste występują tylko na małych obszarach koło Gostynia, Koźmina. Poza tern są tam gleby średnio-urodzajne. Tylko we wschodniej części tego obszaru w powiecie jarocińskim, pleszewskim, ostrowskim widzimy specjalny wzrost wsi dworskich. Prócz tego uderza zupełny brak wsi dworskich na piaskach ostrzeszowskich, które uchodzą w Wielkopolsce za tereny najmniej pod uprawę przydatne.

Widzimy więc z tego przeglądu, że niekoniecznie wszystkie najurodzajniejsze ziemie w Wielkopolsce są zajęte przez typ osiedli dworskich. Zwłaszcza te ziemie, które przez meljorację i odpowiednie odwodnienie zostały późno zajęte pod uprawę przez kolonistów, dotąd są w ręku kolonistów. Jednak naogół tam, gdzie osiedla dworskie występują w dużej ilości, gleba jest najurodzajniejsza.

Poza tern o rozwoju osiedli dworskich kosztem zagrodniczych ze względu na urodzajność gleby, świadczy historja niejednego majątku. Tak np. majątek Iwno po uwłaszczeniu włościan w 1831 r. odkupił zpowrotem pod koniec XIX wieku całą ziemię wszystkich zagrodników w swoje ręce. Tylko na piaszczystych nieurodzajnych ziemiach nad rzeczką pozostało kilka zagród. Podobny fakt obserwujemy na wsi Goryszewo (pow. Mogilno). Na mapie katastralnej z 1841 r. jest to wieś dość duża. Z biegiem czasu zagrody zostały skupione przez właściciela majątku Kawki, a w Goryszewie pozostało jeno kilka drobnych osiedli. Ten stan rzeczy przedstawia mapa 1 : 25.C00. Majątek Kawka został rozparcelowany; powstały znowu osiedla, należące do Gory-szewa, wygląd ich jednak jest już zupełnie inny. Przeciwdziałała rozwojowi osiedli dworskich kolonizacja niemiecka, a obecnie przeciwdziała parcelacja majątków.