8748915523

Marja Kiełczewska: Osadnictwo wiejskie Wielkopolski. 101

3. W XVII i XVIII wieku następuje drugi okres kolonizacji niemieckiej. Możemy wyróżnić trzy formy osadnictwa, jakiemi zaznacza się nowa fala kolonizacji niemieckiej. 1. Pierwszą jest już poprzednio używany typ wsi skupionych. Wsie, zakładane przez sołtysa są z reguły skupione i mają układ pól niwowy, np. Sokołowo, pow. chodzieski. Do typu wsi skupionych należą obecnie osady holenderskie w dolinie Noteci. 2. Typ osiedli rozproszonych powstaje na obszarach kolonizowanych przez t. zw. „Olendrów"¹ i to na terenach nierównych i zalesionych. Wszystkie obszary osiedli rozproszonych, za wyjątkiem ostrzeszowskiego, powstały przez osadzenie się tam „olendrów“. Osiedla rozproszone zajmują tereny dotąd niezamieszkałe. Powstaje rozproszenie pierwotne niedawnego wieku (dispersion primaire d’age recent). 3. Oprócz zwartych obszarów rozproszonych powstały bardzo liczne osiedla „olendrów“ po całej Wielkopolsce.² Zajmują one ostatnie drobne obszary nieużytków, które się zachowały między wsiami t. j. lasy i bagna. Zagrody nie skupiają się wzdłuż dróg, lecz są rozciągnięte w znacznych odległościach, często wzdłuż potoków. Obserwujemy to np. na wsiach Siedleczek, Nekiełka w pow. średzkim. Ten sam fakt obserwujemy w powiecie kępińskim, na wsiach Tabor Wielki i Tabor Mały. Są to osady, założone przez kolonistów czeskich w połowie XVIII wieku.³ Wyróżniają się, w porównaniu z występującemi wsiami — łańcuchówkami, przez duże odstępy zagród między sobą. Wsie zwarte powstają raczej na obszarach dotąd mało zaludnionych, podczas gdy osiedla rozproszone rozsiane są licznie po całej Wielkopolsce. Osiedla tego rodzaju powstawały często u boku istniejącej już wsi. Tworzą one rozproszenie wtrącone. Dlatego też noszą nazwę sąsiedniej wsi, starszej z małem zdrobnieniem, np. Nekla, Nekiełka, Siedlec, Siedleczek. W niemieckich aktach recesyjnych i na mapach katastralnych noszą nazwę starej wsi z dodatkiem „Hauland“ lub „Neu“.

Jeżeli porównamy wpływ pierwszego i drugiego okresu kolonizacyjnego na wykształcenie typu osiedli, widzimy ciekawe przeciwstawienia. Podczas, gdy pierwszy okres kolonizacji przyczynił się do rozwoju typu osiedli skupionych i ustalił go, okres drugi wprowadza zmianę w kierunku odwrotnym: między osiedlami skupionemi pojawiają się osady rozproszone.

Są to pierwsze osady, które zwiastują nowy proces, jaki się w XIX wieku zaczyna w osadnictwie Wielkopolski — proces oddalania się nowych osiedli od wsi starej.

1

   Koloniści holenderscy, którzy osiedlali się w ujściu i nad dolną Wisłą, posuwali się zwolna wgórę doliny Wisły. Do Wielkopolski Holendrzy przybyli tylko w minimalnej ilości. Kilka osiedli holenderskich powstało nad Wisłą w pow. bydgoskim i w dolinie Noteci. Poza tern napływającym z zachodu Niemcom, którzy na sposób holenderski zajmowali się osuszaniem bagien, nadawano ich nazwę. Często jednak używana w języku polskim nazwa „olendry“ pochodzi od niemieckiego „Hauland‘^ł i z Holendrami niema nic wspólnego. Por. Zimmer-man K.: Fryderyk Wielki 1. c. t. 1, str. 161—162.

2

   Schmidt: 1. c, str. 104.

3

   Januszewski ks.: Powiat kępiński. 1928, str. 91.