8748915509

Marja Kiełczewska: Osadnictwo wiejskie Wielkopolski. 95

ninę moreny dennej. Za wyjątkiem środkowej części zandru, na całym tym obszarze są zrzadka rozrzucone wsie duże, np. Bolewice, Sątopy, Bukowiec. Wsie stoją w pośrodku pól, a wokoło nich zachował się gdzie niegdzie wieniec lasów na granicach zasięgu ich gospodarki rolnej. Nieraz las związany jest z występowaniem wydm. Na dużych przestrzeniach, dzielących owe wsie, są obecnie rozrzucone zagrody, w wielkiej ilości, specjalnie w okolicach Pniew. Przeważa wszędzie ułożenie zagród, niezależne od dróg. Między zagrodami rozprzestrzeniają się jeszcze szerokie płaty lasów. Zagrody posuwają się wzdłuż potoków i dróg, osuszając bagna, przetrzebiając las, ku środkowi zandru w stronę Nowego Tomyśla, gdzie mamy już tylko typ osiedli rozproszonych.

Odrębny typ osiedli pośrednich reprezentują wsie dworskie z rozproszeniem planowem (rozproszenie wtórne) w południowo-wschodniej Wielkopolsce (mapa 2). Na równinie moreny dennej, tak zwanej południowo poznańskiej lub koźmińskiej, ułożyły się duże wsie wzdłuż dolin, np. Głuchów, Tursko, Kuchary, Zawidowice. Między temi wsiami występują, zwłaszcza w okolicy Pleszewa, wsie dworskie. Zdała od osiedla dworskiego wzdłuż drogi głównej, lub odgałęziających się od niej dróg bocznych, stoją zagrody, czasem po kilka skupione, naogół jednak w dość znacznych od siebie odległościach. Zagrody te czasem noszą nazwę taką, jak niedaleko od nich położona wieś dworska, np. Kurcew, Gutów, Chrzanów. Rozproszenie to stoi w związku z rozdziałem wsi dworskiej. Mapa wykazuje, iż występuje tu duży procent (powyżej 25) pojedyńczo stojących wsi dworskich (kreski poziome na mapie) i taki sam procent zagród rozproszonych, przyczem rozproszenie, jako skutek grupowego przesiedlania, ma charakter ułożenia planowego. Tam więc, gdzie na mapie występuje wieś dworska, stojąca zosobna i rozproszenie (nałożenie kresek na mapie) mamy w dużym stopniu rozwinięte rozproszenie planowe.

Idąc na zachód od Prosny, spostrzegamy, że wsie dworskie zanikają, dwory występują łącznie z wsią zagrodniczą, rozproszenie przybiera charakter peryferycznego np. w okolicach Koźmina (mapa 3). Dalej ku zachodowi osiedla rozproszone zanikają i wchodzimy w obszar osiedli wyłącznie skupionych, poprzednio opisanych (str. 91).

Natomiast ku północy rozpościera się typ pośredni, zajmując z małemi wyjątkami cały wschód środkowej Wielkopolski (mapa 4). Granica tego obszaru od zachodu nie idzie jednak wzdłuż Warty, lecz skręca przy Śremie i idzie dalej od niej na wschód wzdłuż rynny jeziernej zaniemysko-kórnickiej (dolina przełomowa Warty środkowej wykazuje osiedla skupione, stokowe) (ryc. 11). Występuje na tym obszarze: a) wieś zagrodnicza, b) zagrodnicza łącznie z dworską i c) dworska, jak to mapa wskazuje. Wsie często jeszcze zachowały swój dawny skupiony charakter i wygląd, choć w kształcie wsi nastąpiły już zmiany, jak np. Szemborowo pow. wrzesiński, gdzie z owalnicy, przez dobudowę ogródków przed domem, powstała zwyczajna wieś przydrożna.