8748915516

Marja Kiełczewska: Osadnictwo wiejskie Wielkopolski. 97

się do warunków społecznych i do warunków geograficznych. Środowisko geograficzne jest niezmienne w okresie historycznym; stale w równy sposób działa na człowieka.¹ Jeno człowiek i grupa społeczna w ciągu wieków się zmienia. Dlatego wpływ niezmiennego lub mało się zmieniającego środowiska geograficznego objawia się w dziełach ludzkich w ciągu wieków w sposób różnorodny. Warunki przyrodzone są przez człowieka w ciągu wieków inaczej interpretowane i wyzyskiwane. Nie wystarczy więc znajomość zespołu warunków społecznych i zespołu warunków geograficznych dla wyjaśnienia osadnictwa współczesnego. Jest ono bowiem wynikiem procesu historycznego.

Chcąc poznać rozwój osadnictwa Wielkopolski, musimy sięgnąć do źródeł historycznych. Badania historyczne nad rozwojem osadnictwa Wielkopolski są dopiero w zaczątku. Należą tu omówione wyżej prace Tyca, Tymienieckiego, Maasa. Są jednak poza tern prace ogólne, które zajmują się osadnictwem słowiańskiem i polskiem, które wzięłam również pod uwagę.

1. We wczesnem średniowieczu Wielkopolskę zaludniały plemiona słowiańskie. Z tego czasu pochodzą najstarsze wiadomości pisane o osadnictwie słowiańskiem. „Dawni Słowianie mieszkali w nędznych chyżach, daleko od siebie rozrzuconych" — pisze Prokop w VI wieku. To zdanie Prokopa interpretuje Balzer² i wysnuwa wniosek, że tego rodzaju opis odnosi się tylko do - jednodworczego osadnictwa Słowian. Jednodworcze osadnictwo Słowian potwierdzają badania Balzera z innych dziedzin. Świadczą o tern nazwy wsi, utworzone z jednego imienia (np. u Dobka, u Kwiatka) i opisy wsi w najstarszych aktach historycznych, np. przy nadaniach i fundacjach klasztorów są wymienione wsie o jednym, dwóch lub trzech gospodarzach. Według Balzera każda zagroda, dwór, były zamieszkane przez jedną t. zw. wielką rodzinę. Wielka rodzina obejmuje kilku braci, krewnych, prowadzących jedną gospodarkę i żyjących w wspólnocie majątkowej. Powstanie wielkiej rodziny związane jest z ciężkiemi warunkami, w jakich żyć byli zmuszeni pierwotni Słowianie. Karczowanie lasów wymagało więcej rąk do pracy. Zwykła rodzina mała, ojciec z niedorosłemi lub dorastającemi dziećmi, pracy tej nie mogła podołać. Przykład takiego osadnictwa wielkorodzinnego znamy w innych krajach słowiańskich. Utrzymało się ono w zalesionych górach Bośni do dziś dnia pod nazwą „zadrugi".

Potwierdzenie jednodworczego osadnictwa Słowian znajdujemy u szeregu innych historyków. Potkański⁴ za najdawniejszą formę osad słowiańskich uważa osady jednodworcze, lub zbiór kilku osad jednodworczych, które jednak wsi nie tworzą. Proces powstawania wsi zaczyna się pod koniec średniowiecza.

¹ A. Hettner: Die Geographie. Ihre Geschichte, Ihr Wesen und Ihre Methoden, Breslau 1927, str. 209.

² O. Balzer: Chronologia najstarszych kształtów wsi słowiańskiej i polskiej Kwartalnik Historyczny r. 1910, t. XXIV, str. 376—379.

³ Tamże.

⁴ K. Potkański: O pochodzeniu wsi polskiej. Pisma pośmiertne, tom II, str. 350.