8748915519

Marja Kiełczewska: Osadnictwo wiejskie Wielkopolski. 99

chodzi o duże i w planie wyraźne okolnice i owalnice, jak np. Sokołowo (pow. Chodzież). Od nich jednak różnią się wyżej wymienione wsie nad dolną Wartą. Są one małe i nie wykazują regularnego placu, przy którym skupiły się zagrody. Przy szczegółowem studjum kształtów wsi wielkopolskich z pewnością dadzą się znaleźć dalsze ślady¹ występowania wsi z tego okresu.

Równocześnie ze zmianą typu osiedli pod koniec średniowiecza obserwujemy szereg zmian w stosunkach społecznych, które na rozwój osadnictwa mogły wpłynąć. Przedewszystkiem zmienia się ustrój społeczny ludności. Już w XII wieku według Balzera należy uznać za regułę gospodarkę indywidualną, a wspólną jako zabytek szczątkowy. Zmienia się ustrój z wielorodzinnego na małorodzinny.

Najważniejsze jednak są zmiany w stosunkach gospodarczych. W tym okresie dokonywa się wzrost gospodarki rolnej. Rolnictwo uprawiane było w Polsce od najdawniejszych czasów. Przecież od XIII wieku począwszy, wzrasta wielkość i znaczenie gospodarki rolnej, a maleje znaczenie gospodarki hodowlanej.² Następny okres od XII do XIV wieku jest przejściowy^ w czasie którego przechodzi Polska z gospodarki bezobrotowej do gospodarki wymiennej, pieniężnej. Okres ten nazywał Potkański³ okresem suro-gatów pieniądza i połączył z nim rozwój osadnictwa polskiego.

Z gospodarczemi stosunkami związany jest nowy ruch, który wywarł duży wpływ na ukształtowanie dzisiejszego osadnictwa: kolonizacja na prawie niemieckiem.

Wzrastające zapotrzebowanie pieniądza powoduje uprzywilejowanie takich rolników, którzy czynsz dzierżawny uiszczali w pieniądzach, a nie w towarach. Tego rodzaju czynsz składali osadnicy, osadzani na t. zw. prawie niemieckiem.⁴ Prawo niemieckie dawało następujące uprawnienia: 1) wolność osobistą i zwolnienie od pracy fizycznej u pana, 2) dziedziczność gruntu, 3) opłata czynszu dzierżawnego pieniędzmi, 4) własną organizację i sądownictwo. Prawo polskie dotychczas stosowane, nakładało olbrzymie ciężary na rzecz panującego księcia i właściciela, pozwalało dowolnie przenosić ludność z miejsca na miejsce. Dlatego osiedla na prawie polskiem były niestałe. Zanikanie, łączenie się, dzielenie osad zdarzało się wówczas nadzwyczaj często.⁵ Odgrywała tu także rolę niepewność stosunków politycznych i częste wojny.

Proces przenoszenia osiedli z prawa polskiego na prawo niemieckie przyczynia się więc do ustalenia się osadnictwa i skupiania kilku drobnych, rozrzuconych osiedli w jedną wieś. Proces ten powoduje, że do końca średniowiecza następuje ostateczne ustalenie się typu osiedli skupionych w Wielko-

7*

1

Np. Włostowo, pow. średzki, wykazuje na, mapie separacyjnej kształt małej okolnicy. Mapa znajduje się w Urzędzie Katastralnym w Środzie.

2

¹ J. Rutkowski: Zarys gospodarczych dziejów Polski. 1923 r., str. 27—28.

3

   Potkański: 1. c. str. 351.

4

   E. Schmidt: Geschichte d. Deutschtums in Lande Posen, 1. c. str. 102—103.

5

   Tyc: 1. c. str. 48—49. Rutkowski 1. c. str. 23.