8748915619

146    Badania geograficzne nad Polską północno-zachodnią.

od Warty pagórki morenowe rozbiegają się i wysyłają owe odnogi zarówno w stronę moreny północno-poznańskiej, jak w stronę moreny południowo-poznańskiej. Morena południowo-poznańska jest jeszcze mniej wyraźna niż morena środkowo-poznańska, a w swoim przebiegu ku wschodowi jest mało znana.

Możnaby pokusić się, jakkolwiek badania nad przebiegiem moren czołowych w Wielkopolsce nie są jeszcze ukończone, o wyznaczenie w obrębie krajobrazu pagórkowatego pagórków moreny czołowej. W jeszcze ściślejszy sposób dałby się ustalić przebieg wzniesień ozowych. Atoli genetyczne wyróżnienie owych pagórków nie da nam jeszcze pełnego obrazu wzniesień, które na pewnych przestrzeniach Wielkopolskę pokrywają. Moreny czołowe zajmują wśród nich niewielką stosunkowo przestrzeń. Rozrzucenie moren czołowych i ozów nie jest — coprawda — zbyt bezładne. To jednak, co widzimy w ich sąsiedztwie, jest bezładnie pokryte nierównościami. Krajobraz tego typu bywa zazwyczaj określany jako morena denna pagórkowata. W istocie ten typ krajobrazu został przez studja szczegółowe na wielu miejscach ustalony. Różni się on od krajobrazu morenowo-czołowego tern, że pagórki reprezentują wyniosłości mniejsze i bezładnie rozrzucone, a poprzedzielane obniżeniami. Prócz wymienionych form terenu podkreślają pagórkowatość krajobrazu liczne miseczki jezierne. Wogóle można uważać za regułę, iż „jeziorynki“ są związane z krajobrazem pagórkowatym. Odnosi się to zarówno do jezior większych jak i do mniejszych.

Szczególny charakter przybiera kraj pagórkowaty na krawędziach wysoczyzn, a równocześnie na stokach dolin. Erozja, skierowana ku najbliższej podstawie erozyjnej, jaką jest dno doliny, wywołuje efekty bardzo urozmaiconego urzeźbienia stoków. (Powstają na tej drodze, choć rzadko, krótkie półwyspy oddzielone dolinkami, parowami. Brak natomiast innych form właściwych krainom krawędziowym (odosobnionych wysp, kotlin dolinnych i t. p.). Szczególnego wyglądu nabiera krawędź krainy pagórkowatej tam, gdzie w owych dolinach i dolinkach występują jeziora, jak np. na pd. od dolnej Warty koło Sierakowa. Niepodobna jednak krajobrazu, który tam powstał, zaliczyć do krajobrazu krawędziowego. Wogóle krajobraz krawędziowy w obrębie wysoczyzn niżowych nie jest znany. Można mówić np. o „krajobrazie parowowym“.

Wyróżnienie krajobrazu pagórkowatego, jako takiego, nawet bez bliższego uzasadnienia różnic genetycznych niektórych form, daje nam poważną i ciekawą podstawę do analizy morfologicznej krajobrazu Wielkopolski. Pokazuje się bowiem, iż krajobraz pagórkowaty, im dalej ku południowi, tern mniejsze zajmuje powierzchnie i bardziej jest poprzerywany przez krajobraz równinny. W każdym razie od bardziej scalonego krajobrazu pagórkowatego północnego wybiegają ku południowi jakby półwyspy, które wiążą obszar północny z obszarem południowym i naśladują jakby dawne języki lodowe. Dolina Warty środkowej i jej przedłużenie — dolina Obry — przecina owe półwyspy i przez to przerywa związek obszaru północnego z obszarem południowym JObszar południowy