8748915811

72 Badania geograficzne nad Polską północno-zachodnią.

naturalne osiedli. Zbliża się w tem, jak to zobaczymy, do pojęć geograficznych osiedli. Nie wszędzie jednak wystarczy kryterjum, stosowane przez Główny Urząd Statystyczny. Są osiedla, które mają jedną nazwę, a jednak terytorjalnie nie stanowią jednostki. Dzieje się to wówczas, kiedy na peryferia^¹ wsi pojawiają się pojedynczo rozproszone zagrody. Mają one wyraźnie odrębny niż wieś charakter i wymagają specjalnej rubryki. W niektórych spisach miejscowości zagranicą istnieją osobne rubryki dla zagród poza wsią stojących.

Współczesne osadnictwo wiejskie jest również przedmiotem badań historycznych. Historycy starają się odszukać kształty wsi, które powstały i wytworzyły się w ciągu wieków, związać je z pewnemi faktami historycznemi i wyjaśnić ich rozprzestrzenienie i genezę. Za podstawę badań służą im obecne kształty wsi. Pojęcie historyczne osiedla obejmuje więc plan, według którego zakładano wieś w odległym okresie historycznym. Podstawą wszystkich prac tego kierunku stała się praca Meitzena. Meitzen¹ zauważył cały szereg związków między kształtem wsi a zasięgiem osadnictwa pewnych plemion. Tak np. plemionom germańskim był właściwy sposób budowania wsi: wielodrożnych (Haufendorf), łańcuchówek (Waldhufendorf), rzędówek (Marschhufendorf) i przysiółków (Weiler), Słowianom zachodnim okolnica i ulicówka. Stąd Meitzen wysnuł wniosek o zależności kształtów wsi od grupy etnicznej i wprowadził genetyczną klasyfikację osiedli z punktu widzenia historji.

Historyczne ujęcie badań osiedli jest raczej tylko zastosowaniem metody geograficznej do zjawisk i zagadnień historycznych. Wieś o określonym kształcie jest formą przewodnią dla pewnego okresu w historji osadnictwa. Zasiąg jej mówi o zasięgu pewnego procesu historycznego. W ten sposób mapa kształtów wsi oddaje rozwój osadnictwa w czasie; jest analogiczną do mapy geologicznej, a nie krajobrazowej.

Historyczne ujęcie badań osiedli przeważało doniedawna w geografji. Tego rodzaju pracę dał u nas Zaborski.² Przyjął on klasyfikację Meitzena, uzupełniając ją szeregiem typów przejściowych, i skartował kształty wsi dla całej Polski, zestawiając następnie z kształtami wsi Europy środkowej i wschodniej. Należy zauważyć, że rozróżnienie kształtów wsi z punktu widzenia historycznego, wymaga prawie zawsze znajomości pewnych szczegółów, dotyczących danej wsi, jak układu budynków, pól, dróg. Jednakże, nawet doskonała mapa 1:25.000, której Zaborski używał dla Wielkopolski, często tych szczegółów nie podaje, a cóż mówić o mapach w podziałkach mniejszych, używanych przez niego dla przeważnej części Polski.

1

   A. Meitzen: Siedelung und Agrarwesen der Westgermanen u. Ostgermanen, Berlin

1895, t. I, str. 42—58.

2

   B. Zaborski: O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu, Prace Kom. Etnogr. P. A. U. nr. 1, Kraków 1926.