Archeologia epoki żelaza

Mgr Przybyła

Otto Tischler - 3 stadia rozwojowe zapinek z okresu late oskiego:
Zapinki o konstrukcji wczesnolateoskiej (odgięta do tyłu, nie połączona z kabłąkiem nóżka)

Zapinki o konstrukcji środkowolateoskiej (nóżka połączona z kabłąkiem, ale wyraźnie od niego
wyodrębniona)

Zapinki o konstrukcji późnolateoskiej (nóżka zlewa się z kabłąkiem, tworząc z nim rodzaj ramy)

PAUL REINECKE
La Tène A - ok. 500-400BC - materiały z grobów książęcych

La Tène B - ok. 400-300BC - zabytki z płaskich cmentarzysk szkieletowych

La Tène C - ok. 300-100BC - stopniowe przejście do obrządku ciałopalnego

La Tène D - ok. 100-1BC -

PAUL JACOBSTHAL - Podział zabytków według kryteriów stylistycznych:
Styl wczesny (geometryczny)

Styl rozwinięty (waldalgesheimski)

Styl późny (plastyczny)

OBECNY PODZIAŁ OKRESU LATEOSKIEGO:

LT A - 480-420 BC

LT B1 - 420-330 BC

LT B2 - 330-260/250 BC

LT C1 - 260/250-220 BC

LTC2 - 220-120 BC

LT D1 - 120-60 BC

LT D2 - 60-1 BC

OKRES LATEŃSKI A

Wytworzenie się wczesnego typu lateoskiego A nastąpiło na terytorium zachodniohalsztackiego okręgu kulturowego, głównie w
północnej części jego zasięgu. Wczesnolateoskie kultury - Marna, Mozela (??), Czechy

Kultury te były oparte na władzy arystokracji

Styl latenu A

Nad środkowym Renem i Mozelą (Bad Dürkheim, Rheinheim, Shwarzenbach, Glauberg)

○

W Szampanii (La Gorge Meillete, Somme-Bionne)

○

W środkowej Francji

○

W Austrii - Dürrnberg

○

Północno-wschodnia Bawaria i Czechy

○

Duża ilośd grobów , występujących zwłaszcza

Usytuowanie z dala od dużych cmentarzysk

○

Zmarli pochowani najczęściej w drewnianych komorach pod dużymi kurhanami

○

Kurhan otoczony rowkiem

○

Na stropie komory czasem warstwa kamieni - byd może miała byd zabezpieczeniem przed splądrowaniem

○

Zwyczaj składania zmarłego w wozie - tradycja halsztacka (tam wozy 4-kołowe, w okresie lateoskim - 2-kołowe). Jest
to zwyczaj charakterystyczny dla Szampanii, chod występuje też nad Renem



W Szampanii - przewaga grobów płaskich, komora często wykuta w kredowym podłożu, przewaga obrządku szkieletowego,
bogate wyposażenie (koła wozu)

○

w Glaubergu: cały miecz, umbo, elementy włóczni, oszczepu, metalowe elementy



W grobach książęcych Latenu A występują często naczynia brązowe, będące zazwyczaj wyrobami etruskimi, ze
środkowej i północnej Italii - zahamowaniu ulega napływ importów greckich przeważający w grobach z okresu
późnohalsztackiego



Naczynia z dziobowatym wlewem



Z metali etruskich docierały trójnogi, patery, misy i bukłaki



Występowały też naczynia z rogu - rogi do picia



Nooweiler-Shwarzenbach, Brno-Malomenice (Czechy) - drewniane dzbany celtyckie (Kelheim)



W grobach grecka ceramika czerwonofigurowa toczona na kołach



uzbrojenie - hełmy stożkowate, ornamentyka roślinna, wytrawiana

□

Charakterystyczne miecze z X-kształtną (w kształcie krzyża św. Andrzeja) rękojeścią zdobioną przedstawieniami
antropomorficznymi, sztych ostro zakooczony, dzwonowaty jelec, z czasem głownia się wydłuża. Okładzina z
drewna, częściowo z brązu, inkrustacje z metali

□

W grobach męskich



Wyposażenie

○

Cechy wczesnolateoskich grobów książęcych:

Dwiczenia I

12 października 2009
15:44

Archeologia epoki żelaza Strona 1

drewna, częściowo z brązu, inkrustacje z metali
Pochwy mieczy bogato zdobione, wytrawiane, platerowane - każda posiada trzewik, często z motywami
antropomorficznymi

□

Zawieszki pozwalające na przytroczenie miecza do pasa / zawieszka pochwy

□

Tarcze - umbo chroniło rękę przed ciosem, przechodziły na częśd z imaczem. Tarcze często były robione z
różnych kawałków drewna, dla elastyczności ustawianych pod różnym kątem. Są małe (50-60 cm średnicy) i bez
okucia na zewnętrznej krawędzi (z czasem tarcze się powiększają)

□

Liczne elementy stroju - złote naszyjniki zwane torquesami (Glauberg), noszone w czasie walki (forma z trzema
wypustkami)

□

Rzeźba z Glauberg, która prawdopodobnie miała wieoczyd kurhan - wojownik z naszyjnikiem, małą tarczą,
nakryciem głowy i w pancerzu.

□

Naszyjniki typu torques można znaleźd także na dzbanach

□

Zdarzają się brązowe lustra z motywem głowy

□

Brązowe i żelazne klamry do pasa zdobione motywami zoomorficznymi i pudełeczkowatym okuciem
(wschodnie Niemcy)

□

Fibule zdobione maskami (niem. Maskenfibulen) zwierzęcymi lub ludzkimi - głównie na terenie południowo-
zachodnich Niemiec, a także fibule zoomorficzne (w kształcie dzika, konia, tura)

□

Fibule typu Marzabotto



Zapinki typu Certosa



Zapinki odlewane z brązu, zdobione maskami



Naszyjniki o zgrubionych koocach (nawiązujące do tych z grobów książęcych)

□

Z trzema lub czterema zgrubieniami na obwodzie (astragale?)

□

Z uszkami na koocach

□

Ozdoby obręczowe:



Klamry do pasa



Ceramika toczona na kole, malowana lub z ornamentyką stempelkową (pd. Niemcy), zoomorficzną, wykonaną
techniką rycia



Misy typu Stupawa - zakooczone rodzajem rogów (Czechy)



Ceramika lepiona ręcznie, gruba, o tradycjach halsztackich



Naczynia o wywiniętych brzegach



Inwentarze uboższych pochówków

○

Używano części późnohalsztackich osad obronnych, np. Zavist w Czechach



Materiały z osad

○

Ornamentyka geometryczna o tradycji halsztackiej (wykonywane za pomocą cyrkla)

○

Motywy roślinne, tj. spirala, palmeta i stylizowana wid, kopiowane z architektury greckiej i etruskiej

○

Połączenie złota z czerwonym koralem

○

Motywy antropo- i zoomorficzne

○

Listwy, zgrubienia

○

Motywy przeplatają się ze sobą na całej powierzchni

○

Asymetria ornamentyki

○

Stele wieoczące kurhany



Motyw głowy ludzkiej - Rogueperture (??)



Nity z czaszkami



Entremont - głowy wyrzeźbione na steli



Nores - rzeźba potwora z głowami



Duża rola motywu głowy ludzkiej, często przedstawienia karykaturalne

○

Wczesny styl lateoski wg Jacobsthala

Datowanie absolutne Latenu A
Importy południowe, głównie greckie

Dla datowania HD D3 kluczowe znaczenie czarnofigurowej czary attyckiej z Vix w Burgundii (530 -520 BC)

LT A - w nielicznych grobach ceramika grecka z 2 poł. V w.

Czarnofigurowa czara attycka (grób z Klein Asp…)

Koniec LT A
Osłabienie napływu importów

Waldalgesheim - m.in. Brązowe wiadro (380/370 BC) - wytwór warsztatów z Tarentu

Zabytki z celtyckich grobów z Italii - w stylu waldalgesheimskim

Lektury o kulturze lateoskiej
Godłowski "Archeologia pierwotna i wczesnośredniowieczna"

Cunliffe Barry, Michał Komarzyoski "Starożytni Celtowie", Warszawa 2003

Woźniak Zenon "Wschodnie pogranicze kultury lateoskiej"

Archeologia epoki żelaza Strona 2

Epoka żelaza trwa od ok. 500 p.n.e do 500 n.e.

Czym różni się od poprzednich?
Są już liczne dane pochodzące z tekstów i możliwośd konfrontacji tych danych z archeologicznymi, uzupełniają one
także wiedzę na temat europejskiego barbaricum

Określenie barbaricum odnosi się do czasów dominacji Imperium Rzymskiego, ale można je stosowad również do
czasów dominacji celtyckiej

CHRONOLOGIA

Termin "lateoski" odnosi się do terenów dominacji celtyckiej (czyli kultury lateoskiej - od miejscowości La Tène
w Szwajcarii)

○

Termin "przedrzymski" odnosi się do kultur poza zasięgiem świata celtyckiego

○

Okres lateoski/przedrzymski - V-I w. BC

150-300/310 - okres późnorzymski młodszy



310-375 - okres późnorzymski starszy



375 r. AD - Hunowie przekraczają Wołgę pokonują plemiona gockie, rozpoczynając wędrówki ludów

○

Okres rzymski/wpływów rzymskich - do 375 r. AD

375-450 - wczesna faza okresu wędrówek ludów

○

Faktem jest jednak, że wielkie przemieszczenia ludów miały miejsce już wcześniej

○

567/568 - osiedlenie się Awarów w Kotlinie Karpackiej

○

okres wędrówek ludów - 375 - 567/568

V w. AD - koniec rozwoju kultur istniejących już od okresu przedrzymskiego

○

Na terenie ziem polskich to, co dzieje się do roku 450 jest kontynuacją kultur okresu przedrzymskiego - potem
zanik osadnictwa

○

Dopiero z początkiem wieku VI można znaleźd pierwsze ślady wczesnośredniowiecznych Słowian

○

Na północy Polski - przodkowie plemion pruskich

○

Ta chronologia nie jest przystająca do historii ludów z dorzecza Odry i Wisły

SPECYFIKA EPOKI

Metoda historyczna - synchronizacja zjawisk kulturowych z historią świata antycznego którą znamy ze źródeł
pisanych

○

Metoda importu - wyroby rzymskie, greckie, etruskie znajdowane wśród lokalnych, w zespole zwartym
(zdeponowane w jednym momencie) - mogą one świadczyd jedynie o tym, że dany zespół jest późniejszy od
daty produkcji. W epoce żelaza są liczne zespoły importów równoczasowych, świadczących o krótkim obiegu
importów. Temu prawu nie podlegają monety - były przekazywane z pokolenia na pokolenie, w ogóle są
rzadkim darem grobowym

○

W epoce żelaza następują szybkie zmiany w stylu wyrobów, co również ułatwia datowanie

○

Tłum. Hammenel ?

□

Tłum. Płóciennik (+ komentarz) - to czytad

□

"Germania" Tacyta



"Historia Rzymu" Ammianus Marcelinus, IV w. - tłum Lewandowski



"Getika" Jordanes, spisane w połowie IV w. w Rawennie na podstawie przekazów ustnych



Źródła pisane ułatwiają weryfikację ustaleo datowania:

○

Datowanie może byd precyzyjne dzięki szybkiemu rytmowi zmian i możliwości porównania tych zmian z
napływającymi importami

○

Metoda C14 jest tu mniej precyzyjna niż importy

○

Metoda dendrochronologiczna - mało próbek, ale to co zbadano potwierdza wcześniejsze datowania

○

Można określid chronologię z dokładnością do jednego-dwóch pokoleo (25-50 lat). Pozwala na to:

Wcześniej tylko Kimerowie i Scytowie zostawiali charakterystyczne przedmioty, ogólnie można było spodziewad się,
które z grup są Indoeuropejczykami

Teraz (w epoce żelaza) można określid konkretne grupy ludnościowe - można rekonstruowad mapę etniczną dziejów
Europy sprzed danych wczesnośredniowiecznych

Poza kulturą rzymską i lateoską jest pewien ujednolicony obraz europejskiego barbaricum

Obrządku pogrzebowego (metody, wyposażenia, konstrukcji grobowych)

○

Budownictwa, rozplanowania osad i zagród

○

Ceramiki i innych działów wytwórstwa rękodzielniczego

○

W samym barbaricum można jednak wyróżnid szereg jednostek kulturowych, na podstawie różnych kryteriów:

Jednostki kulturowej możemy łączyd w pewne kręgi kulturowe na podstawie cech taksonomicznych i zasięgu - jest to
trudne, bo czasem są bardzo przemieszane, a czasem bardzo oddzielone

Zróżnicowanie kulturowe nie odzwierciedla zróżnicowania plemiennego

Można odróżnid groby "elit" i "pospólstwa"

○

Źródła z okresu wpływów rzymskich pozwalają na analizę stosunków społecznych

Przyswojenie przez barbarzyoców idei pisma - runy (futhark) - 2 połowa II w.

Zmiany w zakresie kultury duchowej

Planigrafia - stratygrafia
horyzontalna - metoda
używana na
cmentarzyskach
Przy wykopaliskach
najpierw dzieli się zabytki
typologicznie, potem
dopiero chronologicznie
Zespoły grobowe nie dośd,
że są zwarte, to jeszcze są
znaleziskami
reprezentatywnymi

Lektury do kursu:
Najdawniejsze dzieje ziem polskich

Niebieska encyklopedia

"Wczesne fazy rozwoju kultury przeworskiej" Dąbrowska

V t. "Prehistorii ziem polskich"

Wykład I - wprowadzenie

6 października 2009
12:30

Archeologia epoki żelaza Strona 3

Przyswojenie przez barbarzyoców idei pisma - runy (futhark) - 2 połowa II w.

○

W stosunku do barbaricum zasadniczą zmianą był wpływ Celtów, wpływ rzymski był już potem niewielką
zmianą - ludy barbarzyoski pozostały konserwatywne i mało korzystały z osiągnięd cywilizacyjnych Rzymu

○

Okres oddziaływania kultury celtyckiej trwa po schyłek wczesnej fazy wędrówek ludów - czyli 200-450 BC

○

Na terenach Norwegii znajduje się wtedy identyczne groty jak w Polsce południowej czy na Morawach



Jest to świadectwem pewnej uniformizacji, mimo odmienności etnicznej i kulturowej



Mimo istnienia daleko idących podobieostwo, możliwe jest ustalenie regionalnych chronologii - są one
wyróżniane jako podfazy, które czasem jednak sztucznie rozdzielają - byd może równoczesne - zespoły



Z jednej strony - dysponujemy ogólnoeuropejskim systemem periodyzacji

○

Ok. 200 BC - na terenach na północ od Celtów rozpoczynają się duże zmiany w kulturze zarówno materialnej, jak i
duchowej - proces latenizacji

Archeologia epoki żelaza Strona 4

OKRES LATEŃSKI B

Charakteryzują się one bogatym, ale zestandaryzowanym wyposażeniem, w skład którego
wchodziły ozdoby i części stroju (zwłaszcza w grobach kobiecych), a w grobach męskich także
uzbrojenie i pewne rodzaje narzędzi (nożyce, noże, brzytwy)

○

Płaskie cmentarzyska występują od wschodniej Francji po Kotlinę Karpacką

○

Zdarzają się także groby ciałopalne - w pn. Italii i części Bałkanów, oraz inne tereny we Francji,
Brytanii i Nadrenii, zajmowane wcześniej przez Celtów. Na południowym wybrzeżu Francji, ppod
wpływem kultury Greków, Ligurów i Iberów - dominacja ciałopalenia

○

Zmarły w pozycji wyprostowanej, na wznak, rzadziej na boku, w pozycji skurczonej. Zwłoki
umieszczano niekiedy w drewnianych trumnach. Niektóre osoby, zapewne o wyższej pozycji
społecznej, chowano w komorach drewnianych



Szampania, Nadrenia, Czechy - raczej na północ

□

Orientacja grobów - różna w różnych cmentarzyskach



Pochówki szkieletowe:

○

Brak wydzielonych stref związanych z płcią i wiekiem



Na nielicznych cmentarzyskach - skupiska pochówków jednej rodziny



Spotyka się pochówki podwójne (różne interpretacje)



Rozplanowanie cmentarzysk:

○

Rzadsze bywają typowe dla grobów książęcych LTA zindywidualizowane wytwory rzemiosła
artystycznego. Pojawia się masowa, bardziej zestandaryzowana produkcja różnych
przedmiotów, zwłaszcza ozdób i broni użytkowanych przez szersze warstwy



Styl waldalgesheim - użycie motywu wici roślinnej - prawdopodobnie kontynuacja tradycji
wcześniejszych warsztatów



Czasem wytwory rzemiosła nie nawiązują do tradycji LTA - w Italii, wsch. Francji, Szwajcarii i
na Bałkanach



Naszyjniki zdobione motywem wici roślinnej + aplikacje z czerwonego i białego korala

□

Naszyjniki i bransolety o gładkim, nie zdobionym obwodzie



Karbowane, profilowane, taśmowate



Formy o "pieczątkowatych" zakooczeniach



Bransolety z faliście wygiętego drutu



Duże zróżnicowanie ozdób obręczowych

□

Bransolety i naszyjniki obręczowe (a w Szwajcarii - także nagolenniki), a także
pierścienie są ważnymi elementami stroju - w późniejszym okresie naszyjniki znikają,
zostają bransolety i nagolenniki

□

Torques - ozdoba obręczowa na szyi u mężczyzn

□

Nóżka nie jest połączona z kabłąkiem



Zapinki duchcowskie - z kulką na nóżce



Zapinki Münsingen - z tarczką na nóżce, często z wkładkami z korala



W LTB2 - duchcowskie mają większą kulkę, a Münsingen - większą tarczkę



Konstrukcja środkowolateoska - nóżka połączona z kabłąkiem za pomocą łapki



U kobiet znajduje się do 5 małych fibul + jedna duża (do płaszcza), u mężczyzn
zwykle 2 (duża i mała)



Fibule:

□

Są one zdobione szeregiem pustych półkul - bransolety, nagolenniki i
naramienniki - zwłaszcza na wschodzie



Mogą one byd gładkie, lub zdobione wypukłościami



LTB2 - tzw. styl plastyczny zdobienia ozdób

□

Pojawiają się bransolety z sapropeitu

□

Brązowe pasy łaocuchowe - zdobione emalią czerwoną, koocówki z ornamentyką
zoomorficzną

□

Ozdoby:



Obosieczne miecze o silnie zwężającym się sztychu, dzwonowaty jelec, medalionowate
lub sercowate zakooczenie pochwy

□

Nowe zjawisko - tzw. "znaki płatnerskie", wykonywane puncą - zwierzęce,
antropomorficzne, symboliczne. Niektórzy twierdzą, że to nie znaki płatnerskie, a
magiczne, zwracając uwagę na powtarzający się motyw głowy

□

Pojawiają się też groty włóczni, a także toki (dolne okucia włóczni)

□

W LTB2 - tarcze o metalowych okuciach rynienkowatych, rzadko też krótkie
imacze żelazne



Tarcze mają taśmowate, dwuczęściowe umbo połączone za pomocą
drewnianego żebra przebiegającego wzdłuż tarczy



Hjørtspring (Dania)- znalezisko bagienne, tam w latach 20 znaleziono łódź z
tarczami i umbami z ok. 350 p.n.e.



Tarcze wotywne - całe metalowe, głównie z brązu (Stuttgard, Witham-Anglia)



Tarcze - kształt owalny, przykrywają wojownika

□

Nowa forma pasa mieczowego - dwa skręcone ogniwa żelazne

□

Ogólnie rzadkie. Bardziej funkcjonalne niż wcześniej - niskie, żelazne, powlekane



Hełmy

□

Broo i zbroja:



Wyposażenie grobów:

○

Głównych wiadomości o kulturze materialnej tego okresu dostarczają cmentarzyska płaskie o
zdecydowanej przewadze grobów szkieletowych

http://www.visual-arts-
cork.com/cultural-history-of-
ireland/celtic-art-waldalgesheim-
style.htm

Dwiczenia II

19 października 2009
19:00

Archeologia epoki żelaza Strona 5

folią brązową lub złotą, zdobione w stylu waldalgesheimskim, mają spiczaste
zakooczenia i napoliczniki
Hełm z Rumunii - żelazny, z napolicznikami i ptakiem o ruuchomych skrzydłach
na czubku



Głównie z materii organicznej - plecione z konopi, łączone guzami metalowymi



Pojawiają się kolczugi z ogniw metalowych, łączone podobnie jak te poprzednie



Pancerze

□

Toczona na kole, o gładkich siwych powierzchniach

□

Zdobiona profilowaniem za pomocą listw plastycznych

□

Dekoracja stempelkowa

□

Występuje też ręcznie robiona ceramika kuchenna

□

Ceramika



Zanik występowania importów południowych

○

dla przełomu LTB1 i LTB2 - importowane naczynia z grobu w Waldalgesheim

○

Studnia ofiarna na Istmie koło Koryntu - tu bransolety w stylu plastycznym (LTB2/LTC).
Prawdopodobny związek z najazdem celtyckim z 279 r. na Grecję

○

Uzbrojenie i ozdoby o formach LTC - są na rzeźbach hellenistycznych - nie mogą byd późniejsze niż
ok. 180 - terminus ante quem dla kooca LTB2

○

Datowanie

OKRES LATEŃSKI C

Kontynuacja płaskich cmentarzysk - zwł. Północne Niemcy, Szwajcaria i Szampania

Fibule o konstrukcji środkowolateoskiej

zwiększenie ilości grobów ciałopalnych i częściowy, a nawet całkowity zanik obrządku
szkieletowego - zwłaszcza we wschodniej prowincji (Kotlina Karpacka, Morawy, Czechy, Śląsk).

○

Powstają płaskie cmentarzyska ciałopalne nad Menem

○

Zwyczaj ten istniał wcześniej w Grecji (okres geometryczny, Keramejkon)



Było też w Hallstatt A w Austrii



Sanktuarium w Gournay-sur-Aronde (Belgia) - intencjonalne wyszczerbienie



Rytualne niszczenie broni składanej do grobów, palenie darów grobowych

○

Wydłużona forma i górna cięciwa sprężyny, silnie profilowana nóżka zaopatrzona w kilka
kulistych zgrubieo (ta forma pojawia się już w okresie przejściowym z LTB)



Środkowolateoskie typu A (wg Kostrzewskiego) - 3 zgrubienia na nóżce



Środkowolateoskie typu B - nieznacznie młodsze, sześciozwojowa sprężyna z górną cięciwą,
nóżka połączona z kabłąkiem kulistym guzkiem



Fibule:

○

Bransolety z sapropeitu

□

Profilowane ozdoby i zawieszki zdobione astragalami

□

Bransolety szklane i pierścieniowate paciorki szklane, zdobione wzdłużnym
profiloaniem, plastycznymi, brodawkowatymi występami, nitkami z innego koloru
szkła

□

Młodsze odmiany brązowych pasów łaocuchowych zdobionych emalią, zoomorficzne
zaczepy

□

Ozdoby:



Miecze - długie, obosieczne, o dzwonowatym jelcu, pochwa z dzwonowatą zawieszką,
ornamentyka pochwy robiona tłoczkiem



Groty - trawione zdobienie roślinne, w dolnej części szeroki liśd



Tarcze - umba taśmowate łączone nitami na koocach



Siwa, toczona na kole

□

Gruba, ręcznie lepiona

□

Przełom LTB2/LTC - pojawia się toczona na kole ceramika z domieszką grafitu, z
ornamentem grzebykowym. Pozostaje nawet do LTD2, jest charakterystyczna dla
Europy Środkowej

□

Ceramika



Wyposażenie grobów:

○

LTC1

Zanik cmentarzysk w Kotlinie Karpackiej, północnej Jugosławii, Czechach, Morawach i w
południowej Polsce. Obecne tylko w pd. Niemczech, Szwajcarii i części Francji, zanikają w LTD

○

Wielkie osiedla obronne - centra gospodarcze, społeczne, polityczne



Rozkwit w D1



Powstały dzięki wpływom śródziemnomorskim - najstarsze występują w południowej Francji,
potem na terenie całej Celtiki



Ponieważ są to stanowiska osadowe, trudno jest tu odróżnid LTC2 i LTD



Były wznoszone na wzgórzach, u brzegów rzek - ze względu na właściwości obronne



Miały obszar od kilkudziesięciu ha do kilkunastu km²



Bibracte, Alesia (Francja)

□

Bem-Engelhalbinsel (Szwajcaria)

□

Manching (Bawaria)

□

Magdalensberg (Austria)

□

Zavist, Hranawy, Trisov, Stradavice (Czechy)

□

Stare Hradisko (Morawy)

□

Numancja (Hiszpania)

□

Najważniejsze oppida:



Mur Kellheim - na wschodzie - wał ziemny zabezpieczony murem kamiennym + blanki
z drewna

□

Wyróżnia się dwa typy obramowao oppidów:



Mnóstwo osad - oppida - duża koncentracja ludności

○

LTC2

Archeologia epoki żelaza Strona 6

z drewna
Murus gallicus - na zachodzie - wał o konstrukcji skrzynkowej, wypełniony kamieniami
i ziemią, obmurowany na zewnątrz

□

W wielu oppidach bramy były bronione wsuniętymi do kooca skrzydłami wałów



Przed wałami umieszczano systemy pułapek - dołki z drewnianyi palikami



Na oppidach powstawały akropole - cytadele, prawdopodobnie o funkcji centrów
politycznych, a może również kultowych



Manching - ciągnące się wzdłuż ulic i dróg ciągi zabudowao, odgrodzone od siebie
ogrodzeniami - były tam budynki mieszkalne i gospodarcze (służące rzemiosłu)



Radlica - metalowe okucie kooca radła

□

Półkosek - coś jak mała kosa, trochę inaczej osadzone

□

składy grzywien metalowych (byd może pełniły rolę płacidła)

□

kamienie żarnowe - Celtowie wymyślili żarna obrotowe

□

Przęśliki, ciężarki tkackie

□

Metalowe okucia kół - ślady kołodziejstwa

□

Piece kopułkowe - wynalazek Celtów

□

Mennictwo pojawia się po kontakcie z paostwami hellenistycznymi - znajdowano
formy gliniane do krążków menniczych, później wybijanych. Pierwsze monety były
naśladownictwami staterów Filipa II. Ich własne - z przedstawieniami koni, księżyca,
głowy ludzkiej a także napisami, byd może będącymi nazwami rodów (np. Biatec,
Nonnos)

□

Znajdowane są tam narzędzia do obróbki metalu, ogniwa do kolczug, narzędzia do obróbki
drewna, a także związane z uprawą roli i hodowlą



Lokalne formy siwej



Powszechnie - grafitowa



Pojawia się nowa forma, występująca najczęściej w oppidach na wschodzie - ceramika
malowana, zdobiona pasami malowanymi farbą białą lub ceglastą, często również w kratkę



Ceramika

○

typ młodszy środkowolateoski - słabo wygięty kabłąk, nóżka bez profilowania



Typ Mötschil - rozszerzony kabłąk, tam też profilowanie



Wg Kostrzewskiego - typ C



Fibule

○

Rzadko - bransolety i pierścienie z metalu



Licznie - bransolety szklane i pierścieniowate paciorki



Ozdoby

○

Tak jak wcześniej - długie, z dzwonowatym jelcem



Zawieszki pochwy miecza - bardziej wąskie i wydłużone



Miecze

○

Wydłużona forma liścia



Groty

○

Taśmowate, z rozszerzonymi skrzydełkami, z owalną lub łódkowatą, wypukłą kalotą



Bywały mocowane dwoma parami nitów



Umba

○

Pas mieczowy - koliste klamerki z długim ramieniem i guzowatym zaczepem

○

Archeologia epoki żelaza Strona 7

HISTORIA PLEMION CELTYCKICH

Jest on możliwy do wyróżnienia głównie dzięki bogatym grobom książęcym (groby szkieletowe - kurhanowe lub - w Szampanii - kute w
skale wapiennej) wyposażonych w rydwany, uzbrojenie i ozdoby

○

Podział rozwoju kultury lateoskiej jest oparty na typologii zapinek

○

LTA -okres formowania się kultury lateoskiej

Wielkie, płaskie cmentarzyska szkieletowe z licznymi darami grobowymi

○

Brak jest pochówków, które można by określid jako elitarne - poza znaleziskiem w Waldalgesheim

○

Pojawiają się sugestie, że było to związane z egalitaryzacją, demokratyzacją, ale to nieprawdopodobne, bo znamy nawet z imion
konkretnych wodzów (Ambigast, Brennos)

○

Z czasem pochówki stają się mniej jednolite, pojawia się (na wschodzie) obrządek ciałopalny

○

W LTB Celtowie pojawiają się w Polsce, na płacie czarnoziemów - między Bystrzycą, Oławą, a górą Ślężą, w zachodniej Małopolsce i
dorzeczu Sanu, na glebach lessowych. Osadnictwo grupowało się także przy solankach (Wieliczka)

○

LTB - okres ekspansji ludów celtyckich

W pierwszym stuleciu BC, wiąże się ze zmianami gospodarczymi- pojawia się "cywilizacja oppidów" - zwykle o charakterze obronno-
gospodarczym, czasem także jako centrum władzy i kultu. Najwięcej było ich we Francji i południowych Niemczech, Kotlinie Karp ackiej.
Mogły one pełnid rolę "stolic" poszczególnych plemion, ale częśd to po prostu ufortyfikowane osiedla

○

Dochodzi do powstawania organizmów protopaostwowych

○

Bezcennym źródłem do badania tego okresu są "Pamiętniki z wojny galijskiej" Juliusza Cezara

○

Poszczególne plemiona prowadziły własną politykę zagraniczną, menniczą, prawdopodobnie również gospodarczą

○

Na zachodzie - częściej monety złote



Na wschodzie - częściej srebrne



Pojawiają się też monety brązowe - czyli postępuje rozwój handlu, ale także propagandy, bowiem na monetach pojawiają się
imiona wodzów



W II w. BC zaczyna rozwijad się celtyckie mennictwo, wzorowane na wzorach macedooskich i rzymskich

○

Rzym podbija tereny celtyckie, ale podbój ten jest ostateczny dopiero za Cezara (51 BC - Alezja)



Cezar, by to zrobid, użył pretekstu - grup germaoskich Swebów wywodzących się z dorzecza Łaby, zamieszkali oni między Celtami i
szybko się wzmocnili. Cezar wszedł tam pokonując ich, po czym zwrócił się przeciw Celtom



Mimo, iż okres oppidów jest czasem rozwoju gospodarczego, politycznego i kulturalnego, jest to też okres zmierzchu tej kultury

○

56-54 BC - nieudane próby podboju Anglii przez Cezara

○

Ok. 100 BC przy kanale La Manche osiedliły się plemiona Belgów

○

Druidzi poza kapłaoskimi prawdopodobnie pełnili również funkcje polityczne - byd może koordynowali politykę zagraniczną

○

Właściwy podbój Anglii - 46 AD - za Klaudiusza, zakooczony za Domicjana w 84 AD, nie podbito nigdy Irlandii

○

W 51 BC zostaje opanowana Galia i bardzo szybko ulega procesowi romanizacji - powstaje tzw. sztuka gallo-rzymska (np. Łuk Triumfalny
w Orange)

○

Plemiona celtyckie pozostały na prawym brzegu Dunaju i enklawa w Bułgarii - z czasem uległa dominacji trackiej. Również enklawa w
Siedmiogrodzie była nietrwała

○

Ludnośd celtycka z Kotliny Karpackiej (plemię Bojów) uległa osłabieniu i została pokonana przez Daków - zdobywali oni też kolonie
greckie nad Morzem Czarnym

○

Kolejnym czynnikiem upadku Celtów była ekspansja plemion germaoskich - osadnictwo przesuwa się na tereny Niemiec południowych i
południowo-zachodnich, a także wypiera Bojów z Kotliny Czeskiej

○

Celtowie zostają - nie niepokojeni przez nikogo - w Irlandii. Jest też enklawa w Liptowie (pn. Słowacja) - kultura Puchowska. Tacyt
nazwał tę ludnośd celtyckim plemieniem Kotynów - koniec 2 połowy II w. AD

○

LTC/D - krach świata celtyckiego

Na terenie paostwa rzymskiego - szybko ulegli romanizacji, również ze względu na coraz większe uprawnienia. Sztuka celtycka zostaje
żywa w sztuce gallo-rzymskiej, poprzez wpływ na sztukę rzymską tworzy styl norycko-panooski

○

Proces romanizacji w znacznie mniejszym stopniu dotyczył ludów zamieszkałych w Anglii (tam powstanie Celtów pod wodzą Boudikki) -
na terenie Walii i Kornwalii nawet język pozostał niezmieniony

○

Przed śmiercią świata Celtów nastąpił rozkwit ich kultury - "cywilizacja oppidów" - było to istotne również dla północnych sąsiadów
Celtów

○

Ok. 200 BC - w obrębie społeczeostw Europy Środkowej i Północnej - duże wpływy celtyckie (proces latenizacji)

○

W okresie wcześniejszym (400-200 BC) wpływy celtyckie zaznaczają się w znikomym stopniu

○

Okres ok. 200 BC to okres wewnętrznych niepokojów w obrębie krajów barbarzyoskiej Europy. Plemiona Swebów przemieszczają się na
południowy wschód

○

W koocu III w. BC - na Bałkanach pojawiają się Bastarnowie - plemię germaoskie (Grecy nazywali ich Celtami, bo nie znali Germanów)

○

Bastarnowie zajmują tereny na północny wschód od Tracji

○

Na terenie Mołdawii i Besarabii - osady Getów (przodków Daków) zostają gwałtownie zniszczone i zastąpione identycznymi z osiedlami
znajdowanymi w biegu Łaby

○

W Polsce panowała wtedy kultura pomorska (grobów kloszowych) i resztki - enklawy łużyckie, ale problemy z datowaniem nie
pozwalają na jednoznaczne określenie, kiedy nastąpił jej koniec

○

Kultura jastorfska - dorzecze Odry i Wisły - to też Germanowie znad Łaby (pocz. Ok. 200)

○

Przemieszczenia ludności znad Łaby spowodowało duże zamieszanie, kryzys gospodarczy - a za tym idą zmiany

○

Przemiany polegają na przejęciu ze świata lateoskiego pewnych zwyczajów związanych z grzebaniem zmarłych - pojawienie się darów
grobowych i rytualne niszczenie darów (np. gięcie mieczy)

○

Zapewne pod wpływem Celtów zaczyna się również samodzielne wytwórstwo przedmiotów żelaznych, poszerzeniu ulega lista
przedmiotów wytwarzanych z żelaza. Nie ma wcześniejszych śladów miejsc wytopu i obróbki. Produkcja żelaza opierała się na rudach
darniowych.

○

Zmieniają się także wyroby rzemiosła (w tym artystycznego), w tym zapinki - najpierw środkowo- , potem późnolateoskie. Zmiany
następują również w formach broni

○

Ludnośd barbarzyoska nie przejęła jednak niektórych pomysłów celtyckich - umiejętności robienia naczyo na kole, narzędzi żniwnych,

Co się stało z Celtami? Jaki wywarli wpływ?

Wykład II

20 października 2009
12:30

Archeologia epoki żelaza Strona 8

następują również w formach broni
Ludnośd barbarzyoska nie przejęła jednak niektórych pomysłów celtyckich - umiejętności robienia naczyo na kole, narzędzi żniwnych,
techniki produkcji szkła

○

W miejsce kultury pomorskiej powstaje krąg kulturowy obejmujący kulturę oksywską (nazwa od Oksywia) i przeworską (od
cmentarzyska w Gaci k. Przeworska)

○

Na północnym wschodzie - kultura kurhanów zachodniobałtyjskich

○

Stawiana była kiedyś teza o ciągłości osadniczej od kultury pomorskiej do przeworskiej i oksywskiej (od autochtonicznej koncepcji
kolebki Słowian - że przodkowie Słowian mieszkali tu od pradawnych czasów)

○

Obecnie badania wskazują raczej na prawdopodobieostwo innej teorii - ludnośd kultury pomorskiej została wyparta lub zdominowana
przez tych znad Łaby i z Jutlandii. Ta napływowa ludnośd uległa tu procesowi latenizacji

○

Mapę geografii plemiennej znamy dobrze z okresu rzymskiego - możemy dzięki temu domniemywad na podstawie ciągłości kulturowej -
gdzie dane plemię zamieszkiwało wcześniej

○

A1 - 200-120 BC



A2 - 120-60 BC



A3 - 60-1



Młodszy okres przedrzymski (faza A)

○

Są spory - kiedy rozpoczął się proces latenizacji? - nie mógł się on odbywad wszędzie w tym samym czasie. Nie ma też zbyt dużych
podstaw do datowania bezwzględnego

○

W okresie A3 pojawiają się importy italskie

○

Ludnośd barbaricum nie przejęła też mennictwa celtyckiego - ale w Polsce środkowej była emisja monet celtyckich - prawdopodobnie
mennictwo celtyckie prowadzone na usługi władcy barbarzyoskiego

○

Świat antyczny poprzez Bastarnów spotyka się z barbarzyocami

○

Nie wiadomo, co spowodowało ich wędrówkę - może zmiany klimatyczne - powodzie sztormowe



To jedna z pierwszych "wędrówek ludów"



Zaczęła się ok. 120 BC Najpierw natarli na Bojów, potem Skordysków, koło Klagenfurtu pokonali armię rzymską w roku 113 BC,
przekroczyli Ren, dalej pokonali Rzymian. Częśd poszła do Katalonii, częśd do Belgii. Zarówno Teutoni, jak i Cymbrowie ulegli w
koocu Rzymianom (Cymbrowie trochę później)



Najazdy Cymbrów i Teutonów (z północnego i południowego Półwyspu Jutlandzkiego) wraz ze sprzymierzonymi plemionami celtyckimi

○

Kontakty między światem śródziemnomorskim a barbaricum powiększyły się po pokonaniu Celtów i zdobyciu znacznych terenów
barbaricum - granica przebiegła na linii Renu i Dunaju

○

Wtedy rozpoczyna się okres wpływów rzymskich

○

OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH

Upowszechnienie rzadko spotykanych kategorii zabytków

○

Zmiany w stylu wyrobów rodzimych

○

Zmiany, które nastąpiły w początku tego okresu były na terenie Polski znacznie mniejsze niż te spowodowane przez proces latenizacji

Od 12 BC - Rzym dążył do opanowania terenów na prawym brzegu Dunaju, potem - obszarów między Łabą a Renem (dostali w pierwszych
latach naszej ery)

Świadectwem ekspansji na prawy brzeg Renu są obozy rzymskie w tych okolicach

Okres panowania Rzymian na tych terenach był krótki. Trwał od 9 BC do 9 AD. Wtedy wojska pod wodzą Arminiusza pobiły Rzymian w lesie
teutoburskim - znaleziono miejsce tej bitwy - Kalkriese koło Osnabrück

W Hornharz (?) w lesie znaleziono dużo rzymskiego uzbrojenia, siodła, podkowy datowane na 2 poł. III w., a nic nie wiadomo, żeby była tam
jakaś bitwa

Rzymianie liczyli na to, że będą to stałe tereny Rzymu, można to wywnioskowad, bo zbudowali tam osiedle cywilne. Ale im nie wyszło i w
koocu się poddali

To, że Rzymianie byli blisko nie znaczy, że akurat wtedy wpływy rzymskie były największe

Ok. 12 BC - rozpoczęcie natarcia na ludy na prawym brzegu górnego Renu - Markomanów i Kwadów (oba należące do plemion swebskich).
Podejmują one wędrówkę na wschód - ok. 9 BC - Markomanowie docierają do Kotliny Czeskiej, Kwadowie zaś na tereny Słowacji i dolnej
Austrii

Markomanowie pod panowaniem Marboda pozostawali w ożywionych kontaktach politycznych i handlowych z Rzymem, było to jedno
z tzw. paostw klienckich. Znajduje się na jego terenach ogromną ilośd importów rzymskich i bardzo dużo wyrobów w stylu noryck o-
panooskim

○

Rzymianie, przestraszeni wzrastającą siłą paostwa Marboda chcieli je spacyfikowad - ale w koocu nie uderzyli, bo trafiła się do
wyrżnięcia grupa powstaoców z Ilirii

○

Obręb paostwa Marboda - Kotlina Czeska, tereny nad Łabą i ludnośd kultury przeworskiej

○

Paostwo Marboda stało się centrum redystrybucji importów rzymskich. Zaczęto kopiowad silnie sprofilowany styl norycko -panooski.
Był on powszechny na terenie całego paostwa Marboda

○

To kosmetyczna zmiana, ale "nowa moda" rozprzestrzenia si ę bardzo szybko

○

Tacyt i Walejus Paterkulus - piszą, że przybyli tam pod wodzą Marboda, który dokonał centralizacji władzy i reorganizacji paostwa "na wzór
rzymski"

Archeologia epoki żelaza Strona 9

OKRES LATEŃSKI D

Laten D1 (120-60 BC) - okres rozwoju oppidów

Laten D2 (60-1 BC) - upadek oppidów, na niektórych terenach zupełny zanik

Fibule o konstrukcji późnolateoskiej

LATEN D1
Dobrze uchwytny na obszarze występowania płaskich cmentarzysk ciałopalnych z młodszego okresu lateoskiego, z
terenu zachodnich Niemiec

Na nowo pojawiają się liczne pochówki z wozami 4 kołowymi, wskazujące na odżywanie dawnych tradycji
(Dürsberg - Jutlandia)

Wykształciła się tzw. grupa nauheimska (cmentarzysko Bad Nauheim) - pojawiają się elementy kultury
przeworskiej - pojedyncze groby jamowe z charakterystyczną ceramiką

Obszary nadreoskie - pojedyncze groby popielnicowe nawiązujące do kultury obszarów nadłabskich (okres
przedrzymski A3 - związane z penetracją tych terenów przez plamiona swebskie - koniec I w. BC

Całopalne cmentarzyska w kraju Trewerów nad Mozelą - ciągłośd użytkowania od młodszego latenu do wczesnego
okresu przedrzymskiego - pochówki z bronią

4 bogate pochówki podkurhanowe Goeblingen-Nospelt - naczynia brązowe, ceramika m.in. Pochodzenia
rzymskiego i broo

Komora z kurhanem, bogaty pochówek

○

Bruk ze skorup amfor

○

Jamy ofiarne, ślady po ogniskach

○

Cmentarzysko z Clemency (Luksemburg) - 1 połowa 1 w. BC

Wederath - zgrupowanie grobów otoczonych przez rowy zakreślające czworokąt, potem zamiast rowków - murki -
byd może stanowiło to odgrodzenie stanowisk grobowych poszczególnych rodzin

W Szampanii - już od LTB2 - pochówki w rowach

Północna częśd Niemiec - strefa kontaktowa między kulturą lateoską a jastorfską

Oppida turyoskie - koniec u schyłku LTD1 - upadek też w Czechach, na Morawach i w Niemczech południowych.
Łączy się to z pojawieniem się materiałów związanych z nadłabskim kręgiem kulturowym (Swebowie?)

Magdalensberg w Austrii - ciągłośd użytkowania oppidum do okresu rzymskiego - bo pokojowo weszło do
Imperium Romanum (paostewko Noricum)

Horyzont celto-dacki - Słowacja

HORYZONT WCZEŚNIEJSZYCH KULTUR
Fibule typu Nauheim - trójkątnie uformowany kabłąk i dolna cięciwa

Proste formy drutowe o konstrukcji późnolateoskiej

Typ K wg Kostrzewskiego

Występują też środkowolateoskie - D i E wg Kostrzewskiego

MŁODSZY HORYZONT
65 wg Almgrena - późnolateoskie

Fibule o miseczkowatej główce - typ J wg Kostrzewskiego

Typ G wg Kostrzewskigo - środkowolateoskie

Nadal występują bransolety szklane i paciorki pierścieniowe

Pojawiają się ostrogi o szeroko rozstawionych ramionach

Pojawiają się umba półkuliste (ale są też taśmowate), żelazne hełmy z napolicznikami

Tarcza z Battersea - wotywna, datowana na IBC/IAD (bo umbo w młodszym typie)

Miecze zatracją dzwonowate ukształtowanie górnej części głowni i jelca - robią się proste

Zawieszki o wąskiej, lancetowatej formie

Klamerki do pasa mieczowego o skróconym ramieniu

Pochwy mieczy - z ażurowymi żeberkami

Miecze- o okrągłym sztychu

Ceramika - malowana, cienkościenna, mocno wypalona na kolor czerwony i zdobiona malowaniem - czerwone i
białe pasy, kratka. Występuje też ceramika grafitowa

LATEN D2
Na niektórych terenach - zanik kultury lateoskiej

Materiały charakterystyczne - zwłaszcza na terenach opanowanych przez Rzym

Okres największego rozkwitu oppidów - przed Cezarem - potem nacisk plemion germaoskich i dackich (na

Dwiczenia III - laten D

26 października 2009
19:30

Archeologia epoki żelaza Strona 10

Okres największego rozkwitu oppidów - przed Cezarem - potem nacisk plemion germaoskich i dackich (na
wschodzie)

Ariowist, wędrówka Helwetów, ruchy plemion swebskich rozbicie paostwa Bojów przez Burebistę

Distelnfibeln - fibule ze skrzydełkami

○

Kragenfibeln - pochodzenia rzymskiego

○

Typ Nertomans

○

Tzw. geshweifte Fibeln - typy M,N,O wg Kostrzewskiego i typy 18 i 19 wg Almgrena

○

Długie, obosieczne miecze

○

Charakterystyczne, ażurowe zdobienie pochwy ("plaster miodu")

○

Umba taśmowate o rozszerzonych skrzydełkach

○

Koliste umba stożkowate i umba z tępym kolcem

○

Charakterystyczne duże nity o płasko rozklepanych główkach

○

Ostrogi nitowane

○

Na terenie Galii rzymskiej kultura lateoska funkcjonowała jeszcze, powoli ulegając romanizacji. Dalej
zamieszkiwano oppida, bito monety, ale zapinki są już rzymskie:

Pojawienie się form rzymskich

○

Fibule typu Aucissa - zawiaskowe (bez sprężyny) - z napisem

○

Wczesne fibule oczkowate

○

Ceramika rzymska produkowana w warsztatach italskich i prowincjonalnych (np. belgijskich)

○

Bardzo rzadko - ceramika grafitowa i ręczna, gruba

○

Koniec LTD2

Archeologia epoki żelaza Strona 11

MŁODSZY OKRES PRZEDRZYMSKI

Na północ od kultury lateoskiej, w okresie odpowiadającym latenowi A i B/C1 rozwijają się kultury tkwiące w tradycjach wczesnej
epoki żelaza - fibule Münsingen

Utrzymują pewne kontakty z kulturą lateoską, co przejawia się w naśladownictwie niektórych przedmiotów metalowych i w
napływie nielicznych importów celtyckich - te ślady kontaktów - jedyna możliwośd synchronizacji rytmu rozwoju z przemianami k.
lateoskiej

W młodszym okresie przedrzymskim - większy wpływ k. lateoskiej na tereny północnej części Europy Środkowej, południowej
Skandynawii i Europy Wschodniej (dorzecze Dniepru) - zjawisko latenizacji

Duże przeobrażenia kultur

W wyniku latenizacji tworzą się zupełnie nowe kultury (przeworska, oksywska, zarubiniecka) - duże zmiany we wcześniejszych
(jastorfska)

WPŁYWY LATEOSKIE

Upowszechnienie produkcji żelaza, ale bez wynalazków celtyckich jak nawęlganie, dziwerowanie, pieców hutniczych do
wielokrotnego wytopu

Formy nawiązują do kultury lateoskiej - zapinki i broo, niektóre zaś zostają jakie były (zwł. Szpile w k. jastorfskiej)

Podobne do LT zestawy grobowe - broo, ostrogi, narzędzia (np. nożyce) - więcej przedmiotów metalowych

Zwyczaj rytualnego gięcia i łamania broni (k. przeworska i oksywska)

Dużo zabytków nie ma jednak swoich odpowiedników

Mało grobowych zespołów zwartych późnolateoskich

Naśladownictwo lateoskiej ceramiki toczonej - gładkościenne naczynia odwrotnie gruszkowate

Dwiczenia III - młodszy przedrzymski

26 października 2009
19:30

Archeologia epoki żelaza Strona 12

R. Hachmann w 1961 - chronologia dla północnej Europy Środkowej

A1 - faza wczesna, okres młodszy przedrzymski - 200 BC-120 BC

A2 - faza środkowa, okres młodszy przedrzymski - 120 BC-60 BC

A2 - faza późna, okres młodszy przedrzymski - 60 BC - początek I w. n.e.

TYPOLOGIA FIBUL LATEOSKICH - KOSTRZEWSKI

A1=LTC2
A2=LTD1
A3=LTD2

B - krótsza niż A, 6-zwojowa sprężyna,
górna cięciwa, guzek przy połączeniu
kabłąka z nóżką, nóżka przechodzi łagodnie
w kabłąk. A1

A - krótkozwojowa
sprężyna, górna cięciwa,
3 zgrubienia na nóżce,
dośd długie. A1

C - 7-9 cm, 4-zwojowa sprężyna, górna cięciwa, główka
wyodrębniona uskokiem, zaczep łączący nóżkę z kabłąkiem
nieco powyżej główki (A1-A2)

D - 4-zwojowa sprężyna, dolna cięciwa, nóżka prostokątnie
zgięta przymocowana tuż nad główką zapinki

E - 4-zwojowa sprężyna, dolna cięciwa, nóżka prostokątnie
zgięta, przymocowana do najwyższego punktu kabłąka

F - górna cięciwa, kabłąk kolankowato zgięty, nóżka
przymocowana do wierzchołka kabłąka. A2

G - 4-zwojowa sprężyna, górna cięciwa, bardzo wysoko
wysklepiony kabłąk, guzek przytrzymujący nóżkę tuż nad główką
zapinki zgrubienie na nóżce. A2

Dwiczenia III - Fibule

26 października 2009
19:30

Archeologia epoki żelaza Strona 13

H - podobny do G, nóżka przymocowana jeszcze bliżej główki,
uskok między główką a nóżką. A2

I - dolna cięciwa, prostokątnie zgięta nóżka przymocowana
poniżej największego przegięcia kabłąka

J - zapinka "miseczkowata", ramowata pochewka, dolna
cięciwa, trójkątny zarys kabłąka, miseczkowata główka. A2 -
wczesny A3

K - 4-zwojowa sprężyna, górna cięciwa, ramowata pochewka,
zgrubienie na wierzchołku kabłąka. A2

L - dolna cięciwa, ramowata pochewka, kabłąk kolankowato,
asymetrycznie zgięty, brak guzka na szczycie kabłąka. A2-
wczesny A3

M - Geshweiftefibel, górna cięciwa, ramowata pochewka,
wysklepiony kabłąk, A3

N - Geshweiftefibel, dolna cięciwa, bardziej wysklepiony kabłąk z
profilowanym guzkiem, ażurowa pochewka z dwoma kolistymi
otworami. A3- A3/B1

O - Geshweiftefibel, dolna cięciwa, mocno wybrzuszony kabłąk z
profilowanym guzem, zazwyczaj ażurowa pochewka. A3 - A3/B1

Fibule z kulkami na kabłąku - środkowolateoskie, charakterystyczne dla kultury jastorfskiej, odmiany na
Jutlandii i Wysp Duoskich.

A1 - 2 kulki
A2 - 3 i więcej kulek
Późnolateoskie o prostokątnie zgiętym kabłąku i nóżce - A1-A2 - kultura jastorfska

Żelazne, późnolateoskie, brązowa koszulka na kabłąku - zwłaszcza jastorfska A1

Longobardzkie -środkowolateoskie, dolna cięciwa i prostokątnie zgięta nóżka (podobne do typu I) - k.
jastorfska A2/A3

Pochodne od celtyckich Nauheim, ale żelazne - k. przeworska A2

Prowincjonalnorzymskie - A.67, A.236, A.237. A3-B1 - pogrubiona główka, "trąbkowata"ochronka na
sprężynę, górna cięciwa

Typ pomorski - nawiązuje do wcześniejszej tradycji A1, k. jastorfska (Wolin)

Typ Zachow - konstrukcja zawiaskowa, k. jastorfska

SZPILE

A1 - młodsze odmiany szpil holsztyoskich - miseczkowata główka

Archeologia epoki żelaza Strona 14

A1 - młodsze odmiany szpil holsztyoskich - miseczkowata główka

Ze skrzydełkami na główce

KULTURA JASTORFSKA
Zaczyna się w okresie latenu C

Naszyjniki koroniaste, konstrukcja zawiaskowa

Naszyjniki o konstrukcji zawiaskowej i pudełeczkowatym zapięciu, zdobione astragalami, Jutlandia, A1

O pogrubionych kolbowato koocach i zawiaskowej konstrukcji. Pojedynczo też w oksywskiej A1/A2

W oksywskiej - bransolety

Archeologia epoki żelaza Strona 15

Prof. Kaczanowski

Podziały okresu lateoskiego:

Ok. 1885 - Otto Tischler

Okres lateoski I

Okres lateoski II

Okres lateoski III

Paul Reinecke

A - V stulecie BC

B - 400-300 BC

C - 300-100 BC

D - ostatni wiek BC

Gersheler (?) - połączenie dwóch poprzednich
Laten I = A + B

Laten II = C

Laten III = D

Modyfikacja podziału P. Reinecke

A - ok. 480 - 420

○

B1 - 420-330

○

Okres wczesnolateoski - Laten A i B

Wykład I

13 października 2009
13:36

Archeologia epoki żelaza Strona 16

LATEN A

13 lutego 2010
15:31

Archeologia epoki żelaza Strona 17

LATEN B

13 lutego 2010
15:31

Archeologia epoki żelaza Strona 18

LATEN C1

13 lutego 2010
15:31

Archeologia epoki żelaza Strona 19

LATEN D

13 lutego 2010
15:31

Archeologia epoki żelaza Strona 20

W męskich grobach

KLAMRY

FIBULE

Jastorfska i oksywska

kobiece

MIECZE

TYP 1 WG KOSTRZEWSKIEGO

UMBA

TYP BARTODZIEJE

TYP B1 WG BOHNSACKA

Męska, typ K49

GROTY WŁÓCZNI

SZEROKIE, IMPORTY LATEOSKIE

CERAMIKA

PRZEWORSKA

MOP - A1

13 lutego 2010
15:31

Archeologia epoki żelaza Strona 21

OKSYWSKA (WIĘKSZOŚD JAK W PRZEWORSKIEJ)

Archeologia epoki żelaza Strona 22

Późne, krępe

U schyłku fazy, k. jastorfska,
przeworska, oksywska

duża

Ogólnie, gł. w jastorfskim, k. przeworskiej, oksywskiej

Pd. Jastorfski, k. przeworska i oksywska

Turyngia, Brandenburgia,
oksywska i pn przeworska

Żelazna, jastorf, przeworska,
oksywska, poienesti-łukasevka
CZĘSTA

Oksywska!

Przeworska i oksywska - żelazo
Jastorf - brąz. RACZEJ W MĘSKICH

PRZEŻYWAJĄ SIĘ

KLAMRY DO PASA

KOBIECE

ZAWIASKOWA - TYP
CHARAKTERYSTYCZNY DLA A2

MĘSKIE

TYP 48

TYP 49

TYP 50

MIECZE

TYP 1 - PRZEŻYWA SIĘ

TYP 2

+ MIECZE JEDNOSIECZNE, POCHWY ŻELAZNE I KOMPOZYTOWE

UMBA

B1 PRZEŻYWAJĄ SIĘ

B3 I B4

GROTY WŁÓCZNI

MOP - A2

13 lutego 2010
15:41

Archeologia epoki żelaza Strona 23

DŁUGIE, Z WYDATNYM ŻEBERKIEM

PRZEDMIOTY TOALETOWE
NOŻE
SZCZYPCZYKI
BRZYTWY, NOŻYKI SIERPIKOWATE
KRZESIWA PRĘTOWE
NOŻYCE KABŁĄKOWE

Z TORDOWANYM TRZONKIEM

NACZYNIA

PÓŹNOLATEOSKIE KOTŁY (SITULE) BRĄZOWE Z ŻELAZNYM BRZEGIEM, TYPY 4-8
(EGGERS)

BRĄZOWE SITULE ITALSKIE

CERAMIKA

PRZEWORSKA

OKSYWSKA (WIĘKSZOŚD JAK
W PRZEWORSKIEJ)

Archeologia epoki żelaza Strona 24

TYLKO W GROBACH KOBIECYCH

OGÓLNIE - GŁÓWNIE CMENTARZYSKA WSCHODNIEJ STREFY (MAZOWSZE)

DALEJ WYSTĘPUJE

WCZESNE FORMY

TYP NAUHEIM

NAŚLADOWNICTWO ZAPINEK Z CELTYCKICH OPPIDÓW

UMBA

B5 B6

POCZĄTEK B7

MOP A2/A3

13 lutego 2010
16:05

Archeologia epoki żelaza Strona 25

Turyngia, Brandenburgia,

oksywska, pn. przeworska

Żelazna, jastorf,
przeworska, oksywska,
poienesti-łukasevka

oksywska

Te 3 - geshweiftefibeln - typowo germaoskie - wyznacznik
żywiołu germaoskiego

POJAWIA SIĘ PÓŹNIEJ

IMPORTY

A18

Typ Idrija

(pogranicze świata celto-iberyjskiego) – brązowa zapinka o konstrukcji

późnolateńskiej, bardzo silnie wygięta przednia część kabłąka, główka rozszerza się w
skrzydełka; na końcu nóżki zawsze obecny jest profilowany guzek

Typ Jezierine

– odmiana typu Gorica – brązowa zapinka z dolną cięciwą i

taśmowatym, rozszerzającym się kabłąkiem zdobionym ornamentyką rytą

ZAPIĘCIA PASA
NIE MA JUŻ KLAMER KOBIECYCH

SPRZĄCZKA Z KOLCEM PRZECHODZĄCYM W SKUWKĘ (GRUPA C WG MADYDY-LEGUTKO)

K49 WG KOSTRZEWSKIEGO

BROO

MIECZE

TYP II

TYPY III I IV - PROSTY JELEC, ZE STRUZINAMI I BEZ

POCHWY MIECZY

DRABINKOWATY

MOP - A3

13 lutego 2010
15:58

Archeologia epoki żelaza Strona 26

W górnej części często płytka zdobiona w technice opus interrasile lub jej naśladownictwem w żelazie
(ornament plastra miodu)

GROTY

Często 2 - dłuższy i krótszy

UMBA

Pierwsze ostrogi

IMACZE

Przeżywają się długie

O faliście wygiętym liściu

Z zadziorami

Dominują

U schyłku fazy - przechodzą do B

J1 wg Jahna

CERAMIKA

PRZEWORSKA

OKSYWSKA - ZANIKAJĄ FORMY PRZEWORSKIE

Archeologia epoki żelaza Strona 27

Archeologia epoki żelaza Strona 28

B1A

Geshweiftefibel - typowo germaoska

WOR - B1A

13 lutego 2010
15:34

Archeologia epoki żelaza Strona 29

WOR-B1A/B1B

14 lutego 2010
18:14

Archeologia epoki żelaza Strona 30

WOR - B1B

14 lutego 2010
18:15

Archeologia epoki żelaza Strona 31

WOR - B1B/B2

14 lutego 2010
18:16

Archeologia epoki żelaza Strona 32

MOR - C1

13 lutego 2010
15:38

Archeologia epoki żelaza Strona 33

MOR - C2

14 lutego 2010
18:20

Archeologia epoki żelaza Strona 34

WCZESNA FAZA OKRESU WĘDRÓWEK LUDÓW - FAZA D

13 lutego 2010
15:38

Archeologia epoki żelaza Strona 35

A2/A3

PRZEWORSKA

13 lutego 2010
15:39

Archeologia epoki żelaza Strona 36

A2/A3

OKSYWSKA

13 lutego 2010
15:50

Archeologia epoki żelaza Strona 37

WIELBARSKA

13 lutego 2010
15:39

Archeologia epoki żelaza Strona 38

A2/A3

PD. CZĘŚD

JASTORFSKA

13 lutego 2010
15:50

Archeologia epoki żelaza Strona 39

Żelazna, jastorf, przeworska,
oksywska, poienesti-łukasevka

POIENESTI-ŁUKASEVKA

13 lutego 2010
16:01

Archeologia epoki żelaza Strona 40