Tomasz Kowalski
Wykłady z matematyki dla studentów kierunków ekonomicznych
Wykład 9
GRANICA I CIĄGŁOŚĆ FUNKCJI. GRANICE NIEWŁAŚCIWE W PUNKCIE
1. Granica i ciągłość funkcji w punkcie
Niech f będzie funkcją określoną w pewnym sąsiedztwie
S
punktu
x
. Jeżeli dla każdego ciągu
o wyrazach należących do S i zbieżnego do , ciąg wartości funkcji
jest zbieżny do
0
(
( f
)
(
n
x
x
0
))
n
x
g
, to liczbę
g
nazywamy granicą funkcji
f
w punkcie
. Zapisujemy wtedy
x
0
g
x
x
f
x
lim
)
(
0
.
Jeżeli w powyższej definicji sąsiedztwo S punktu
x
zastąpimy sąsiedztwem lewostronnym
(lub
prawostronnym
) , to otrzymamy definicję granicy lewostronnej (lub prawostronnej) funkcji
0
S
S
f
w punkcie
x
.
Stosujemy przy tym zapis:
(lub zapis:
).
0
)
(
lim
0
x
f
x
x
lim ( )
x
x
f x
0
Granicę lewostronną i prawostronną nazywamy granicami jednostronnymi. Ilustrację granic
jednostronnych przedstawiono na rys.1.
Y
X
0
x
)
(
1
x
f
g
2
x
1
x
n
x
)
(
2
x
f
)
(
n
x
f
)
(x
f
y
g
x
f
x
x
)
(
lim
0
Y
X
0
x
)
(
1
x
f
g
2
x
1
x
n
x
)
(
2
x
f
)
(
n
x
f
)
(x
f
y
g
x
f
x
x
)
(
lim
0
Rys. 1.
Twierdzenie.
Funkcja f posiada w punkcie
granicę wtedy i tylko wtedy gdy istnieją obie granice
jednostronne i są sobie równe.
0
x
)
)
(
lim
)
(
lim
(
)
(
lim
0
0
0
g
x
f
x
f
g
x
f
x
x
x
x
x
x
.
Twierdzenie.
Jeżeli
p
x
g
g
x
f
x
x
x
x
)
(
lim
i
)
(
lim
0
0
, to
.
0
i
0
)
(
ile
o
lim
.
3
,
)
(
)
(
lim
.
2
,
)
(
)
(
lim
.
1
0
0
0
p
x
g
p
g
=
g(x)
f(x)
p
g
x
g
x
f
p
g
x
g
x
f
x
x
x
x
x
x
Uwaga.
Analogiczne twierdzenia można sformułować dla granic jednostronnych.
Przykład 1.
Obliczyć: a)
, b)
,
c)
x
x
6
lim
3
)
1
4
(
lim
2
2
x
x
x
1
5
lim
2
x
x
x
.
Rozwiązanie. Korzystając z definicji i powyższego twierdzenia mamy
a)
, b)
,
18
3
6
6
lim
3
x
x
13
1
2
4
2
2
)
1
4
(
lim
)
1
4
(
lim
2
2
2
x
x
x
x
x
x
x
c)
1
1
2
5
2
1
5
lim
2
x
x
x
.
Wykład 9. Granica i ciągłość funkcji. Granice niewłaściwe w punkcie
2
Uwaga
. Funkcja f określona w pewnym otoczeniu U
punktu jest ciągła w tym punkcie, jeżeli dla każdego
ciągu
o wyrazach należących do
i zbie nego do , ciąg wartości funkcji
jest
zbież
.
Ilustrację warunku przedstawiono na rys. 2.
)
Obliczenie
każdej z powyższych granic sprowadziło się, formalnie, do podstawienia we wzorze funkcji
wartości
w miejsce x. Okazało się więc, że granica
jest liczbą równą
.
0
x
)
(
lim
0
x
f
x
x
(
0
x
f
Niech f będzie funkcją określoną w pewnym otoczeniu U punktu
(tzn. zarówno w punkcie
x
jak
i pewnym jego sąsiedztwie). Jeżeli
x
0
0
)
(
)
(
lim
0
0
x
f
x
f
x
x
, to funkcję nazywać będziemy ciągłą w punkcie .
x
0
Jeżeli natomiast zachodzi tylko jeden z warunków:
)
(
)
(
lim
0
0
x
f
x
f
x
x
x
0
lub
, to funkcję
nazywać będziemy odpowiednio: lewostronnie ciągłą w punkcie lub prawostronnie ciągłą w punkcie
.
)
(
)
(
lim
0
0
x
f
x
f
x
x
x
0
Y
X
0
x
n
x
)
(
0
x
f
)
(
n
x
f
)
(x
f
y
)
(
)
(
lim
0
0
x
f
x
f
x
x
x
0
)
n
x
do
}
{
\
0
x
U
S
))
(
(
n
x
f
(
ż
ny
x
0
)
0
x
(
f
Rys. 2.
Funkcję f nazywamy ciągłą na przedziale
)
;
(
b
a
I
, jeżeli jest ona ciągła w każdym punkcie tego
przedziału. Gdy
b
a
I
;
, to funkcję nazywamy ciągłą w tym przedziale, jeżeli dodatkowo jest ona ciągła
prawostronnie w punkcie a i lewostronnie w punkcie b.
Twierdzenie.
Każda funkcja elementarna jest ciągła w swojej naturalnej dziedzinie.
Uwaga.
Z powyższego twierdzenia, stanowiącego jedno z fundamentalnych twierdzeń analizy
matematycznej wynika, że dla funkcji elementarnej obliczanie granic:
,
,
, w przypadku gdy
, sprowadza się do obliczenia wartości
.
)
(
lim
0
x
f
x
x
f
)
(
lim
0
x
f
x
x
)
0
x
f
D
x
0
(
)
(
lim
0
x
f
x
x
Przykład 2.
Obliczyć: a)
4
2
3
lim
2
x
x
x
, b)
, c)
x
x
e
3
lim
0
)
2
arctg
4
(
lim
2
1
x
x
x
,
d)
, e)
)
4
ln(
lim
0
x
e
x
x
)
cos
(sin
lim
4
x
x
x
.
Rozwiązanie. We wszystkich przypadkach mamy do czynienia z granicą funkcji elementarnej w punkcie
należącym do dziedziny. Zatem
a)
3
2
4
2
2
6
4
2
3
lim
2
x
x
x
, b)
,
c)
3
3
3
lim
0
0
e
e
x
x
4
2
1
arctg
2
)
2
arctg
4
(
lim
2
1
x
x
x
,
d)
, e)
0
1
ln
)
4
ln(
lim
0
x
e
x
x
1
1
0
4
cos
4
sin
)
cos
(sin
lim
4
x
x
x
.
Powyższą metodę daje się zastosować do obliczania granic niektórych funkcji określonych w pewnym
sąsiedztwie punktu
, lecz nieokreślonych w samym punkcie.
0
x
Wykład 9. Granica i ciągłość funkcji. Granice niewłaściwe w punkcie
3
Twierdzenie. Jeżeli
w pewnym sąsiedztwie S punktu
oraz
,
)
(
)
(
x
g
x
f
0
x
g
x
g
x
x
)
(
lim
0
to
.
g
x
g
x
f
x
x
x
x
)
(
lim
)
(
lim
0
0
Przykład 3. Obliczyć: a)
4
16
lim
2
4
x
x
x
, b)
x
x
x
x
sin
cos
2
cos
lim
4
, c)
2
2
lim
2
2
x
x
x
x
.
Rozwiązanie. W Każdym z przypadków obliczenie wartości
prowadzi do symbolu nieoznaczonego
)
(
0
x
f
]
[
0
0
. Aby obliczyć granice przekształcimy dane funkcje tak, aby uniknąć nieoznaczoności.
a) Dla
mamy
x
4
4
4
)
4
)(
4
(
4
16
)
(
2
x
x
x
x
x
x
x
f
, zatem
8
)
4
(
lim
4
16
lim
4
2
4
x
x
x
x
x
.
b) Postępując podobnie (przekształcenia funkcji dokonujemy pod znakiem granicy) otrzymujemy
x
x
x
x
x
x
x
x
x
sin
cos
sin
cos
lim
0
0
sin
cos
2
cos
lim
2
2
4
4
]
[
2
)
sin
(cos
lim
sin
cos
)
sin
)(cos
sin
(cos
lim
4
4
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
.
c)
3
)
1
(
lim
2
)
1
)(
2
(
lim
0
0
2
2
lim
2
2
2
2
]
[
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
.
2. Własności funkcji ciągłych
Twierdzenie
Darboux
(o przyjmowaniu wartości pośredniej). Jeżeli funkcja
f
jest ciągła w przedziale
domkniętym
b
a ;
przy czym
, to dla każdej wartości p leżącej między istnieje
taki argument
, że
.
)
(
)
(
b
f
a
f
p
x
)
(
0
)
(
i
)
(
b
f
a
f
)
;
(
0
b
a
x
f
Uwaga.
Powyższe twierdzenie formułuje się często
w następującej wersji: Jeżeli funkcja
Y
X
a
0
x
b
f a
( )
f b
( )
f
jest ciągła
w przedziale
b
a ;
, a ponadto
0
)
(
(
)
b
a
f
)
f
(tzn. f
przyjmuje na końcach przedziału wartości różnych znaków), to
istnieje taki argument
0
;
( b
a
x
, że
0
. Interpretację
geometryczną tej wersji twierdzenia przedstawia rys. 3.
f
0
)
(
x
Z własności tej korzystamy szukając pierwiastka równania
tzw. metodą połowienia.
0
)
(
x
f
Rys. 3.
Przykład 4.
Wyznaczyć z dokładnością do 0,1 pierwiastek równania
.
0
1
2
3
x
x
Rozwiązanie. Przyjmijmy
. Funkcja ta jest ciągła w zbiorze R oraz
,
. Stąd wynika, że miejsce zerowe funkcji f (pierwiastek równania) znajduje się w przedziale
. Środkiem tego przedziału jest
1
2
)
(
3
x
x
x
f
0
1
)
0
(
f
0
2
)
1
(
f
)
1
;
0
(
2
1
x
, przy czym
0
8
1
)
2
1
(
f
. Oznacza to, że pierwiastek znajduje
się w przedziale
)
2
1
;
0
(
. Postępując podobnie ( patrz rys.4.) otrzymujemy
0
64
31
)
4
1
(
f
, czyli
pierwiastek
Wykład 9. Granica i ciągłość funkcji. Granice niewłaściwe w punkcie
4
)
2
1
;
4
1
(
znajduje się w przedziale
. Dalej mamy
kolejne przedziały, w których
znajduje się pierwiastek
równania
0
1
4
3
8
7
16
1
2
1
Znak f (x)
+
+
1
16
Rys. 4.
0
512
101
)
8
3
(
f
. Przyjmując za przybliżoną
wartość pierwiastka środek przedziału
)
2
1
;
8
3
(
tj.
punkt
16
7
0
x
, poszukiwania możemy zakończyć,
gdyż błąd przybliżenia nie przekracza
16
1
.
Y
X
M
m
1
x
a
2
x
b
)
(x
f
y
f
Twierdzenie.
Jeżeli funkcja jest ciągła
w przedziale domkniętym a ;b , to jest w nim
ograniczona oraz istnieją w tym przedziale punkty
, dla których
, gdzie m
, M oznaczają odpowiednio wartość najmniejszą
i największą funkcji w przedziale.
2
1
, x
x
M
x
f
m
x
f
)
(
,
)
(
2
1
Rys. 5.
Ilustrację twierdzenia przedstawia rys.5.
3. Granice niewłaściwe w punkcie
Niech
f będzie funkcją określoną w pewnym sąsiedztwie
punktu
.
S
0
x
Jeżeli dla każdego ciągu o wyrazach należących do
i zbieżnego do ciąg wartości funkcji
jest rozbieżny do
)
(
n
x
S
x
0
))
(
(
n
x
f
(jest rozbieżny do
), to o funkcji mówimy, że posiada w punkcie
x
0
lewostronną granicę niewłaściwą
(lewostronną granicę niewłaściwą
). Zapisujemy wtedy
(
)
(
lim
0
x
f
x
x
)
(
lim
0
x
f
x
x
)
.
Uwaga.
Zastępując w powyższej definicji sąsiedztwo
punktu
sąsiedztwem
otrzymamy
definicję prawostronnej granicy niewłaściwej oraz prawostronnej asymptoty pionowej.
S
0
x
S
Ilustrację jednostronnych granic niewłaściwych przedstawia rys. 6.
Y
X
0
x
n
x
)
(
n
x
f
)
(x
f
y
)
(
lim
0
x
f
x
x
Y
X
0
x
n
x
)
(
n
x
f
)
(x
f
y
)
(
lim
0
x
f
x
x
Rys. 6
Wykład 9. Granica i ciągłość funkcji. Granice niewłaściwe w punkcie
5
Wykaz najczęściej spotykanych granic niewłaściwych zapisanych w postaci symbolicznej
Granica Uogólnienie Zapis
symboliczny
x
x
1
lim
0
Jeżeli i
, to
0
)
(
lim
0
x
u
x
x
0
)
(
x
u
)
(
1
lim
0
x
u
x
x
.
]
[
0
1
x
x
1
lim
0
Jeżeli i
0
)
(
lim
0
x
u
x
x
0
)
(
x
u
, to
)
(
1
lim
0
x
u
x
x
.
]
[
0
1
x
x
ln
lim
0
Jeżeli i
, to
0
)
(
lim
0
x
u
x
x
0
)
(
x
u
)
(
ln
lim
0
x
u
x
x
.
]
0
[ln
Uwaga. We wszystkich warunkach występujących w kolumnie: "Uogólnienie" przejście graniczne
może być zastąpione dowolnym innym (zarówno przejściami
jak i tymi, które
omówione zostaną w następnych paragrafach).
0
x
x
0
0
,
x
x
x
x
Przykład 5.
Obliczyć: a)
4
2
4
lim
2
x
x
x
, b)
1
2
5
lim
2
1
x
x
x
, c)
1
2
5
lim
2
1
x
x
x
, d)
1
2
4
lim
0
x
x
e
x
.
Rozwiązanie
. a)
]
[
0
8
4
2
4
lim
2
x
x
x
, b)
]
[
0
7
1
2
5
lim
2
1
x
x
x
,
c)
]
[
0
3
1
2
5
lim
2
1
x
x
x
, d)
]
[
0
2
1
2
4
lim
0
x
x
e
x
.