Funkcjonalny opis języka

Otwarte i dynamiczne,

czyli fonemy

niespółgłoskowe

Zagadnienia



Na czym polegają niespółgłoskowość i
otwartość?



Na czym polega samogłoskowowść i
sylabiczność?



Podziały samogłosek.



Charakterystyka fonemów samogłoskowych:

1.

warianty, dystrybucja

2.

cechy fonologiczne a fonetyczne.



Kłopoty z artykulacją samogłosek.



Do czego samogłoski się przydają?



Trochę poprawności językowej.

Samogłoski



Samogłoski nazywane są głoskami
otwartymi, bo odznaczają się większym
stopniem rozwarcia narządów mowy niż
spółgłoski.



Samogłoski są ograniczone jedynie ilością
wydychanego powietrza: można je
wypowiadać na dowolnej wysokości głosu
oraz przy dowolnym natężeniu.

Sylaba

to podstawowa jednostka prozodyczna języka,
złożona obligatoryjnie z ośrodka i fakultatywnie
z nagłosu i wygłosu

Ośrodkiem sylaby są w polszczyźnie
samogłoski.

Opis samogłosek

W opisie samogłosek uwzględniamy:



układ podniebienia miękkiego (ustne –
znazalizowane);



ruchy języka w kierunku poziomym i
pionowym

(niskie – średnie – wysokie; przednie –

środkowe – tylne);



układ warg (labialne – nielabialne).

Samogłoski - artykulacja



Jakość samogłosek jest zależna od sposobu

uruchamiania więzadeł głosowych oraz od

modelowania wydobywanego dźwięku przez

układ i działanie jam rezonacyjnych (od pracy

żuchwy, języka i warg).



Główną przestrzenią rezonacyjną samogłosek

ustnych jest jama ustna (dla wydobywania

dźwięku duże znaczenie ma również jama

gardłowa oraz komory rezonacyjne krtani).



Głównym generatorem samogłosek jest krtań.

Ruchy języka

Ruchy języka w płaszczyźnie poziomej:



samogłoski przednie (

palatalne

- język wysuwa się

z położenia spoczynkowego do przodu jamy ustnej



samogłoski tylne (

welarne

- język przesuwa się z

położenia spoczynkowego w głąb jamy ustnej)

Ruchy języka w płaszczyźnie pionowej
Ze względu na stopień wzniesienia języka ku

podniebieniu wyróżnia się samogłoski:



niskie  a



średnie  e, o



wysokie  u, y, i

Schemat rozłożenia samogłosek

w jamie ustnej

Podział samogłosek ze względu

na ułożenie warg

:



Zaokrąglone - wargi wysuwają się do przodu.



Spłaszczone - kąciki ust cofają się.



Obojętne - wargi w pozycji obojętnej,
przystosowują się do układu szczęki.

Podział samogłosek według

stopnia rozwarcia



samogłoska przymknięta niezaokrąglona i;



samogłoska przymknięta zaokrąglona y;



samogłoska przymknięta zaokrąglona u;



samogłoska półprzymknięta niezaokrąglona e;



samogłoska półprzymknięta zaokrąglona o;



samogłoska otwarta niezaokrąglona a

Polimorficzność samogłosek:

artykulacji samogłosek

często towarzyszy zjawisko

kompensacji

artykulacyjnej

, tj. wzajemne uzupełnianie się pracy

narządów.

Frekwencja samogłosek



W badanych tekstach dziecięcych samogłoski

stanowią 41,71% wszystkich wystąpień fonemów.



Samogłoski w mowie dzieci w wieku

przedszkolnym mają frekwencję zbliżoną do

frekwencji w mowie osób dorosłych.



W wypowiedziach dorosłych samogłoski

występują w kolejności: [e – a – o – y – i – u]. W

tekstach dziecięcych to samo miejsce zajmują

tylko głoski [o] i [u]. Wyższe miejsce zajmują

głoski [a] i [i], niższe zaś [e] oraz [y].

Fonem /e/ vs. głoska [e]

/e/



niespółgłoskowy
era:kra



samogłoskowy
erze:łże



niewysoki te:to



przedni te:ta

Warianty i dystrybucja

[e]



(dźwięczna)



(ustna)



przednia



średnia



spłaszczona

Fonem /a/ vs. głoska [a]

/a/



niespółgłoskowy
para:park



samogłoskowy
para:parł



niewysoki para:pary



nieprzedni para:parę



nietylny para:pora

Warianty i dystrybucja

[a]



(dźwięczna)



(ustna)



środkowa



niska



obojętna

/o/

/o/



niespółgłoskowy
karo:karp



samogłoskowy
oka:łka



niewysoki bok:buk



nieprzedni: bok:bek



tylny: bok:bak

Warianty i dystrybucja

[o]



(dźwięczna)



(ustna)



tylna



zaokrąglona



silnie obniżona

/y/

/y/



niespółgłoskowy
gary:garp



Samogłoskowy
dary:darł



Wysoki gary:gara



Nieprzedni
plasyk:plastik



Nietylny ty:tu

[y]



ustna,



przednia,



wysoka,



spłaszczona,



wąska;

/i/

/i/



Niespółgłoskowy
kolei:koleś



Samogłoskowy
kolei:kolej



Wysoki lis:las



Przedni lis:luz

[i]



ustna,



wąska,



wysoka,



przednia,



spłaszczona

/u/

/u/



Niespółgłoskowość
paru:park



Samogłoskowość
paru:parł



Wysokość paru:para



Nieprzedniość ule:ile



Tylność paru:pary

[u]



ustna,



tylna,



wysoka,



zaokrąglona,



wąska

Pojawienie się samogłosek (?)

Fazy posługiwania się mową:



nabywanie

- przyswajanie określonych dźwięków

mowy,



doskonalenie

,



opanowanie

– realizacja zgodna z normą.

8-20 tygodni (głużenie + śmiech): dziecko uczy

się koordynacji ruchów języka z wibracją strun
głosowych. Pojawiają się dźwięki przypominające
samogłoski. Ograniczenie dźwięków używanych
przez dziecko jest spowodowane anatomią toru
głosowego (krótki tor głosowy ponad krtanią oraz
skrócenie rezonatora gardłowego).

Opanowanie dźwięków

samogłoskowych

W trzecim-czwartym roku życia dziecka

artykulacja samogłosek jest już dość dobrze

opanowana.

Dziecko potrafi artykułować wszystkie barwy

samogłoskowe względnie poprawnie, chociaż

nie zawsze stosuje właściwy dźwięk w

określnonej pozycji wyrazu, np. /plakol/

‘placek’).

Wady wymowy

Samogłoski są rzadko wadliwie wymawiane ← mała

liczba samogłosek w systemie fonologicznym =

duże zróżnicowanie artykulacyjne.

Wadliwe artykulacje samogłosek



Substytucje

: [e] i [o] zastępowane są przez [a],

wyjątkowo zamiast [u] jest realizowane [o].



Problem [i]

i

[y]:

problemem bywa niewłaściwa

miękkość w realizacji spółgłosek, np. /pyłka/

‘piłka’.



Niestaranne wymawianie

samogłosek z małym

użyciem warg (wypowiedź może stać się

niezrozumiała).

Wady wymowy

Zaburzenia artykulacji samogłosek jeśli występują,

to:



raczej u osób niedosłyszących,



z opóźnieniem rozwoju mowy



oraz rozszczepem podniebienia.

Praca nad samogłoskami jest trudna, bo nie mają

one ścisłych miejsc artykulacji, wszystkie są

realizowane z otwartym kanałem ustnym. (E. M.

Skorek)

Korekcja



Przy wymowie samogłosek ustnych ruchy języka
są skorelowane z ruchami warg. Przy
wywoływaniu brakujących głosek można
wykorzystać cechy optyczne - kształt warg.



Ruch języka do przodu powoduje cofanie się
kącików warg, czyli ich spłaszczanie; cofnięcie
języka to wysunięcie i zaokrąglenie warg.
Pracując świadomie wargami uruchamiamy
mechanizm odwrotny do kształtu warg
dopasowujemy układ języka.

Rola samogłosek w terapii

jąkających się

(wg M. Chęciek)

Podczas emisji oraz korekty jąkania bardzo ważny

jest stopień otwarcia jamy ustnej.

Samogłoski charakteryzują się możliwościami

przeciągania w śpiewaniu lub mówieniu, dlatego są

materiałem do ćwiczeń emisyjnych i ćwiczeń tzw.

przedłużonego mówienia

w korygowaniu jąkania

się.

Redukcja samogłosek

(wg J. T. Kani)

Redukcja w obrębie grup samogłoskowych:



przez elizję, np. [peta] ‘poeta’, [nokńe] ‘na oknie’,

dialektycznie, ale też i potoczne [nale] ‘no ale’;



przez konsonantyzację jednego z członów grupy

samogłoskowej, [rozmaịty] ‘rozmaity’;



w gwarach np. [delkatny], [kropatfa].

Na redukcję samogłosek ma wpływ akcent:

w’ogóle wog’óle
pr’ezydent prez’ydent
uniw’ersytet uniwers’ytet

Wymowa połączeń literowych (wg

B. Dunaja)

Wymowa połączeń literowych AI, EI, OI, ÓI, UI, YI

Poprawna jest wymowa dwugłoskowa tzn. ji:



w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku liczby

pojedynczej rzeczowników żeńskich i męskich,

np.: /aleji/ ‘alei’, /szyji/ ‘szyi’, /ideji/ ‘idei’;



liczbie mnogiej rzeczowników męskich, np.:

/złodzieji/ ‘złodziei’;



w niektórych formach zaimków dzierżawczych

mój, twój, swój a także zaimka czyj: /moji/ ‘moi’,

/twojim/ ‘twoim’, /swojich/ ‘swoich’, /czyji/ ‘czyi’.



Formy bez j

(np. /alei/, /szyi/)

uważa się za

niepoprawne

Wymowa połączeń literowych

Realizacje z i zgłoskotwórczym i bez niego są

poprawne w formach czasowników typu taić,
kroić, bać się.

Na pierwszym miejscu stawia

się wymowę z j,

na drugim – literową.



[taji], [tai] ‘tai’,



[krojić], [kroić] ‘kroić’,



[krojił], [kroił] ‘kroił’,



[stojisz], [stoisz] ‘stoisz’ itp.

Wymowa połączeń literowych

Wymowa z j niezgłoskotwórczym jest zalecana

również dla połączeń AI, EI, OI wewnątrz wyrazów
rodzimych.



[pokojik], [pokoik] ‘pokoik’,



[krajina], [kraina]

‘kraina’,



[bojisko], [boisko] ‘boisko’,



[pszyzwojity], [pszyzwoity] ‘przyzwoity’,



[wybojisty], [wyboisty] ‘wyboisty’ itp.

Wymowa połączeń literowych

W wyrazach zapożyczonych na pierwszym

miejscu stawia się wymowę literową

,

dopuszczana jest wymowa z j.



[laik], [lajik] ‘laik’,



[celuloit], [celulojit] ‘celuloid’,



[druit], [drujit] ‘druid’,



[kokaina], [kokajina] ‘kokaina’,



[kair], [kajir] ‘Kair’ itp.

Wyjątkami są wyrazy: aikido, hemoroidy, mozaika –

wymawia się je z j: [ajkido], [hemorojdy],

[mozajka] (także [mozaika], w wymowie

wolniejszej, w starszym pokoleniu).

Wymowa połączeń literowych

Bez j poprawna jest wymowa rzeczowników i

czasowników z przedrostkami do-, na-, po-, wy-,

za-, a także a-, anty-, pra-, pro-, re-



doinformować, naigrawać się, poinstruować,

wyidealizować, zainwestować, aintelektualny,

antyizraelski, praindoeuropejski, reinkarnacja itp.

Wymowa form typu arii, Azji, kolii, komedii, manii,

partii, racji



W wolnej, starannej wymowie wymawia się w

wygłosie zawsze połączenie ji (tj. [arji], [azji],

[kolji], [komedji], [mańji], [partji], [racji]).



W tempie allegro może występować wymowa

uproszczona z zanikiem j, tj. [ar-i], [az-i], [koli],

[komedi], [mani], [parti], [rac-i].

Wymowa połączeń literowych

Połączenie literowe AU:



w wyrazach rodzimego pochodzenia pomiędzy

a i u przebiega granica morfologiczna, przez co

połączenie wymawiane jest jako dwie głoski (ze

zwarciem krtaniowym lub bez niego), np.:
[na-uka], [na-uczyciel], [na-uszniki], [za-ufanie],

[za-ułek], [za-uralski], [za-uroczenie], [za-

usznik], [za-uważalny], [za-uważyć]



Wymowę z u niezgłoskotwórczym zamiast

samogłoski u

(np. [nałka], [załważać]) mimo

rozpowszechnienia

uważa się za niepoprawną

.

Wymowa połączeń literowych

Połączenie literowe AU:



W wyrazach obcego pochodzenia literze U
odpowiada niemal zawsze u niezgłoskotwórcze.
[ałdytorium] ‘audytorium’, [ałreola] ‘aureola’,
[ałto] ‘auto’, [ałtor] ‘autor’, [dinozałr] ‘dinozaur’,
[fałna] ‘fauna’, [hyrdałlik] ‘hydraulik’,
[internałta] ‘internauta’, [kałczuk] ‘kauczuk’,
[lałr] ‘laur’, [pałza] ‘pauza’, [sałna] ‘sauna’ itp.



Wyjątkiem jest [la-urka] ‘laurka’.

Wymowa połączeń literowych

Połączenia literowe EU w zależności od formy

może być wymawiane:



jako połączenie e i u niezgłoskotwórczego
(bardziej popularne), np.: [ełforia] ‘euforia’,
[ełro] ‘euro’, [farmacełta] ‘farmaceuta’,
[nełrolok] ‘neurolog’, [nełron] ‘neuron’,
[terapełta] ‘terapeuta’;



jako połączenie dwóch samogłosek e i u –
przebiega między nimi granica sylaby, przez co
wymawia się je oddzielnie, np.: faryzeusz,
jubileusz, liceum, neutralny

Wymowa połączeń literowych

W połączeniach AO, AE, EO, OA, UA, UO



wymawia się dwie samogłoski (np. aorta, kakao,
aerozol, geografia, toaleta, aktualny,
kontynuować). Przed drugą samogłoską może
wystąpić zwarcie krtaniowe albo słaby element
labialny (dotyczy to także wyrazów laurka i
liceum).



W poprawnej polszczyźnie niedopuszczalna jest
realizacja z silnym elementem labialnym jak:
[licełum], [słabełusz], [aktułalny], [kakało],
[tołaleta].

Wymowa połączeń literowych

Wymowa połączenia AJ należącego do jednej sylaby



w wyrazach takich jak dzisiaj, tutaj, wczoraj i w
formach trybu rozkazującego typu daj, czytaj
przed j występuje zawsze samogłoska a.
Niepoprawną jest wymowa tych form z e
(np.: [dzisiej], [tutej], [wczorej], [dej], [dejmy],
[dejcie] itp.)

Czy istnieją samogłoski
nosowe?

Dawne głoski [ę] i [ą] współcześnie nie są
artykułowane z nosowością

synchroniczną

. Są to

głoski

asynchroniczne

. W pierwszej fazie

artykulacji występują głoski [e] lub [o] (często z
rezonansem nosowym), w drugiej pojawia się
segment ustno-nosowy, który przypomina
najczęściej [u] unosowione.

Realizacja foniczna liter ą i ę

Ta sama litera może być różnie realizowana w potoku

mowy:



litera ę – jest realizowana jako: [em / en / eń / eŋ /
euu̯ / e]



litera ą – jest realizowana jako: [om / on / oń / oŋ /
o]

Są elementy fonicznie różne, ale funkcjonalnie

identyczne (pełnią tę samą funkcję, nie rozróżniają
wyrazów, tzn. mogą się wzajemnie zastępować nie
powodując zmiany znaczenia wyrazów).

Wygłos

W. Lubaś, S. Urbańczyk:
„-ę w bardzo starannej wymowie na końcu wyrazu

zachowuje nosowość, zaś w wymowie starannej i
potocznej traci nosowość, przekształcając się w –
e. W Słowniku na pierwszym miejscu stawiamy
wymowę z nosówką, chociaż wiele normatywnych
zaleceń daje pierwszeństwo odnosowieniu”.

W. Lubaś, S. Urbańczyk, 1993, Podręczny słownik poprawnej wymowy

polskiej.

Realizacja liter –ą –ę

ą w wygłosie:
[õũ], por. są [sõũ], szeroką, drogą, płyną [puỹnõũ]

zdenazalizowana wymowa ę i ą:



w śródgłosie przed [l’] i [u]: wzięli [vźel’i], płynęli,
krzyknęli,



ę w wygłosie może być wymawiane jak [e]

Realizacja liter –ą –ę

w wyrazach rodzimych przed spółgłoskami

zwartymi i zwarto-szczelinowymi:

samogłoska [o] lub [e] + spółgłoska nosowa [m], [n], [ń],

[η], [η’]



przed spółgłoskami wargowymi, np. tępy, rąbać
[rombać],



przed zębowymi – rzędy, gorąco – [goronco]



przed dziąsłowymi – męczyć, rączka [rončka]



przed środkowojęzykowymi – pędzić, mącić, pięć
[p’iėė̃ńć], piąć, kręgi, łąki [krẽη’ǵi]



przed tylnojęzykowymi – męka, urągać [urõηgać]

Realizacja liter –ą –ę

w wyrazach rodzimych przed spółgłoskami

szczelinowymi i w wygłosie:



przed szczelinowymi twardymi [v, f, s, z, ž, š] –

samogłoska (znazalizowana) [õ] lub [ẽ] + [ũ], por.

węzeł, kęs, tęsknić, ciężar, węszyć, ciężki, wiązać,

wąs, wąski, ciążyć,



przed szczelinowymi miękkimi

(środkowojęzykowymi) [ś, ź] jest możliwa dwojaka

realizacja fonetyczna: [õ] lub [ẽ] + [ũ] ; [õ] lub [ẽ]

+ [ĩ]

Przykłady:

gęś, więzienie, gałąź, usiąść [uśöė̃ĩść]

lub [uśõũść]

Samogłoski nosowe



Wierzchowska – dwa monoftongi: to – tą – tę



Stieber – jeden monoftong (ą) i jeden fonem
potencjalny (ę w wymowie Polaków, którzy w
wygłosie realizują –ę)



Wiśniewski, Laskowski – interpretacja
dyftongiczna (koński – kąski)

Nosowanie

Nosowanie

(rynolalia) jest objawem zaburzonej

wymowy. Fizycznie stanowi pewną zmianę
w budowie akustycznej dźwięku, która ma swe
źródło w dołączeniu jamy nosa do przestrzeni
rezonacyjnych. Nosowanie polega na mówieniu
z nieprawidłowym rezonansem nosowym. Mowa
może być w różnym stopniu zniekształcona - od
lekkiego nosowania do wymowy niewyraźnej,
zakłóconej szmerami.

Typy nosowania



zamknięte

zachodzi wówczas, gdy głoski nosowe

wymawiane są jak głoski ustne. np. wymowa
wygłosowego ą jako o (ido- idą), czy wymowa ę
(niewygłosowego!) jako ustne e (bede- będę). Może
je powodować niedrożność jamy nosowo-gardłowej,
np. przerost trzeciego migdałka;



otwarte

zachodzi wówczas, gdy głoski ustne

wymawiane są jako nosowe;



mieszane

polega na braku lub osłabieniu

rezonansu nosowego przy wymowie głosek
nosowych z jednoczesną nazalizacją głosek
ustnych.

Fizjologia i przyczyny
nosowania

Nosowanie otwarte i zamknięte możemy podzielić

ze względu na wywołujące je przyczyny na:



funkcjonalne

– np. spowodowane brakiem

kontroli słuchowej;



organiczne

– spowodowane rozszczepem

podniebienia, wrodzonym niedorozwojem lub zbyt
krótkim podniebieniem miękkim.

/ĩ/, /ũ/



U Wiśniewskiego – osobne fonemy



U Laskowskiego – odpowiednio: wariant pozycyjny
/ń/ oraz wariant pozycyjny /ŋ/



U Tambor i Ostaszewskiej – odpowiednio: wariant
pozycyjny /ń/ oraz wariant podstawowy /ũ/.

Półsamogłoski nosowe -

dystrybucja



[Ũ]

-

nie występuje w

nagłosie ani po

spółgłoskach

-

w wygłosie występuje po

samogłosce

-

w śródgłosie występuje

przed szczelinową

(również zamiast [m] [n],

por. [konxa] [koũxa])



[ĩ]

-

nie występuje ani w
nagłosie, ani w wygłosie

-

występuje tylko w
śródgłosie po
samogłosce a przed
spółgłoską szczelinową
(również zamiast [ń], [n],
por. [koĩsk’i] [avaĩśe])

/i/ - fonem czy wariant?



niespółgłoskowość

(olej – Olek)



niesamogłoskowość

(Jola – eola)



nienosowość (tej – tę)



przedniość (daj – dał)



Wg Wierzchowskiej

dowodem na istnienie

jest opozycja: uiść – ujść.



Wg Laskowskiego

dowodem na istnienie

jest opozycja: kolonii –

koloni.



Wg Stiebera kryterium

dystrybucji nakazuje uznać

za wariant pozycyjny /i/.



Opozycja: maj – mai,

zatajcie – zataicie jest nie

fonologiczna a

ortograficzna. W obu

przypadkach występuje

podwójne fonologiczne /i/.



Por.: kwestii – [i] należy do

tematu i wskazuje na

miękkość [t’], zaś drugie [i]

jest morfemem fleksyjnym.



Por.: pójdzie, znajdzie – typ

nieproduktywny.



[i] – na pograniczu: wariant

[i] lub osobny fonem

Artykulacja [i]



język przyjmuje i- towaty układ (wysokie
przednio-środkowe położenie masy języka w
jamie ustnej);



język kontaktuje się z podniebieniem twardym i
dziąsłami podobnie jak przy [i];



w czasie artykulacji [i] język zmienia swoje
położenie;



wargi zmieniają swój układ z prawie swobodnego
na układ charakterystyczny dla głoski [i] lub na
odwrót

Artykulacja [i]



[i] występuje we wszystkich pozycjach w wyrazie
np. jajko, daj.



nigdy nie występuje miedzy dwiema spółgłoskami

Ontogeneza



/i/ w mowie dziecka pojawia się w drugim roku
życia;



Patologie:

/1/ nie spotyka się zniekształceń;
/2/ w niektórych przypadkach zastępowane jest

przez głoskę [l].



Czasem w mowie dziecka głoska ta jest
opuszczona, w takim wypadku ćwiczenia należy
rozpocząć od przedłużania samogłoski [i].

[u] - artykulacja



powszechnie stosuje się wymowę polegającą na
zaokrągleniu i wysunięciu warg (przede
wszystkim w bezpośrednim sąsiedztwie głoski [u];



może też być wymawiana z neutralnym układem
warg,



wymawiana jest w nagłosie, śródgłosie i wygłosie,
nie poprzedza głosek [i], [i] przed tymi głoskami
pojawia się tylko wyjątkowo

[u] - patologia i terapia



rzadko ulega zniekształceniom, czasem bywa
zastępowana przez [v];



często ulega redukcji w wypowiedziach
potocznych, niestarannych, jest zmazywana,
skracana np : [chća-am] [g-up’i] [d-ugop’is];



przy trudnościach z tą głoską ćwiczenia
rozpoczyna się od u, dodając samogłoskę.

Fonem /u/



/u/

-

niespółgłoskowość: dół – dud

-

niesamogłoskowość: łka – oka

-

nienosowość: krzyknął – krzykną

-

nieprzedniość: łąka - jąka

Warianty: [u], [u’] [u,]

Podsumowanie



W systemie fonologicznym współczesnej
polszczyzny nie ma fonemów samogłoskowych
nosowych.



Nie ma też monoftongicznych dźwięków
samogłoskowych nosowych (inaczej: Dłuska,
Wierzchowska (??), Rocławski).



Pojawiające się w zapisie ortograficznym litery
–ą, –ę odpowiadają różnym połączeniom
głosek.