Funkcjonalny opis języka

Świat dźwiękowych

eksplozji,

czyli fonemy

nieszczelinowe

Zagadnienia



Fonemy nieszczelinowe – ile i które?



/k’/ i /g’/ - są czy ich nie ma?



Cechy wspólne fonemom nieszczelinowym.



Cechy różnicujące fonemy nieszczelinowe.



Głoski reprezentujące fonemy nieszczelinowe:
cechy artykulacyjne, dystrybucja, geneza,
zaburzenia artykulacji.

Fonemy nieszczelinowe



spółgłoskowe



niepółotwarte



realizowane bez szczeliny

Wiśniewski: /p/ /b/ /t/ /d/ /k/ /g/ /k’/ /g’/
Wierzchowska: /p/ /p’/ /b/ /b’/ /t/ /d/ /k/ /g/

Klasyfikacja głosek zwartych



dwuwargowe: [b] [b’] [p] [p’]



przedniojęzykowo-zębowe: [d] [d’] [t] [t’]



przedniojęzykowo-dziąsłowe [d.] [t.]



środkowojęzykowe postpalatalne: [k’] [g’]



tylnojęzykowe: [k] [g]

Spółgłoski zwarto-wybuchowe



Napływające z płuc powietrze /1/ zatrzymuje się
przed zaporą (zwarte artykulatory), ciśnienie
powietrza wzrasta, osiąga wartość krytyczną i /2/
następuje gwałtowne przerwanie blokady
(zjawisko akustyczne zwane wybuchem lub
eksplozją).



Rocławski fazę wybuchu nazywa plozją.



(Eks)plozja trwa około 10 msek. 

głoski

momentalne

Artykulacja



pierwsza faza –

zwarcie artykulatorów

Dostęp do jamy nosowej jest zamknięty; powietrze

próbuje wydostać się na zewnątrz; w swobodnym

ujściu przeszkadzają zamknięte kanały wydechowe

(nos, jama ustna), wzrasta więc ciśnienie powietrza.



faza druga - gwałtowne

rozwarcie

artykulatorów

Efekt wybuchu powstaje tam, gdzie są różnice

ciśnienia. Po wybuchu artykulatory przyjmują

pozycję potrzebną do artykułowania następnej

głoski.

Charakterystyka przez
dystrybucję

[p]



Występuje w nagłosie,
śródgłosie, wygłosie



Nie występuje przed /i/
lub /i/

[p’]



Występuje przed /i/
lub /i/.



Nie występuje w
wygłosie

.

[b]



Nie występuje w
wygłosie absolutnym.



Nie występuje przed /i/
lub /i/.

[b’]



Występuje przed /i/
lub /i/



Nie występuje w
wygłosie.

/p/ - fonem vs. głoska

/p/



spółgłoskowość (paś-
Jaś)



niepółotwartość (pas-
mas)



nieszczelinowość (pas-
Sas)



wargowość (pole-Tolę)



bezdźwięczność (pas-
bas)

[p]



zwarto-wybuchowa



twarda



dwuwargowa



ustna



bezdźwięczna
(napięta)

Koartykulacja



Realizacja [p] może występować z kompleksem
labialno-welarnym (w pozycji przed [u] i [u]), czy
też z kompleksem delabialno - palatalnym (w
pozycji przed [i], [i], [e]).



W czasie artykulacji [p] w izolacji, albo przed [a]
język przyjmuje położenie spoczynkowe. Układ
masy języka nie jest istoty, dlatego może on
przygotować się do artykulacji następnej głoski.

/b/ - fonem vs. głoska

/b/



spółgłoskowość (Basi-
Jasi)



niepółotwartość (bas-
mas)



nieszczelinowość (być-
żyć)



wargowość (bat-dat)



dźwięczność (bas-pas)

[b]



zwarto-wybuchowa



twarda



dwuwargowa



ustna



dźwięczna
(nienapięta)

Porównanie wariantów

podstawowych



Artykulacja spółgłosek [b], [p] jest łatwa do
przyswojenia, bo polega na zwarciu warg, język
zachowuje się biernie.



Siłę powietrza można odczuć na dłoni
umieszczonej przed wargami.



Spółgłoska [b] różni się od [p] (tylko)
występowaniem drgań wiązadeł głosowych
(dźwięk krtaniowy).

/t/ - fonem a głoska

/t/



spółgłoskowość (tam-

jam)



niepółotwartość

(tama-mama)



nieszczelinowość

(tam-sam)



niewargowość (tusz-

pusz)



przedniojęzykowość

(tok-kok)



niedźwięczność (tam-

dam)

[t]



zwarto-wybuchowa



twarda



przedniojęzykowo-

zębowa



ustna



bezdźwięczna

(napięta)

Dystrybucja wariantów



[t]: nagłos, śródgłos,
wygłos; nigdy przed /i/
lub /i/;



[t’]: nagłos i śródgłos
przed /i/ lub /i/; może
wystąpić również
przed właściwą
miękką



[t

dz

]: nagłos i śródgłos

przed głoskami
dziąsłowymi;

Artykulacja



Język jest w przednim położeniu i zwiera się z
zębami lub dziąsłami. Wzrasta ciśnienie powietrza
- ujście do jamy nosowej jest zamknięte. Szybkie
oderwanie języka od zębów (lub dziąseł) daje
wybuch.



Wiązadła głosowe nie drgają.



W momencie zwarcia powstaje pauza akustyczna,
która trwa niezwykle krótko.



Układ warg zależy od następnej głoski.

/d/ - fonem a głoska

/d/



spółgłoskowość (tam-

jam)



niepółotwartość

(tama-mama)



nieszczelinowość (tam-

sam)



niewargowość (tusz-

pusz)



przedniojęzykowość

(tok-kok)



dźwięczność (tam-

dam)

[d]



zwarto-wybuchowa



twarda



przedniojęzykowo-

zębowa



ustna



dźwięczna

(nienapięta)

Dystrybucja wariantów



[d]: nagłos, śródgłos;
nigdy w wygłosie;
nigdy przed /i/ lub /i/;



[d’]: nagłos i śródgłos
przed /i/ lub /i/; może
wystąpić również
przed właściwą
miękką



[d

dz

]: nagłos i śródgłos

przed głoskami
dziąsłowymi;

/k/ - fonem a głoska

/k/



spółgłoskowość (kota-

jota)



niepółotwartość (kara-

mara)



nieszczelinowość (kos-

sos)



niewargowość (kusz-

pusz)



nieprzedniojęzykowość

(kok-tok)



nieśrodkowojęzykowość

(Polskę– polskie)



niedźwięczność (kuma-

guma)

[k]



zwarto-
wybuchowa



twarda



tylnojęzykowa



ustna



niedźwięczna
(napięta)

Nigdy nie występuje

przed /i/ i /i/

Artykulacja



W czasie artykulacji masa języka przesuwa się do
tyłu jamy ustnej, zwiera się postpalatum i velum
(podniebienie miękkie).



Najistotniejszy jest sam ruch szybkiego oderwania
się języka od sklepienia jamy ustnej i powstanie
wybuchu. Zwarcie jest potrzebne, aby wzrosło
ciśnienie powietrza. Gwałtowne wyrównanie tej
różnicy daje w efekcie szum. Konieczne jest też
zablokowanie jamy nosowej – dlatego podniebienie
miękkie zakończone języczkiem zamyka ujście do
jamy nosowej.



Wiązadła nie drgają.



Głoska bezdźwięczna o dużym napięciu mięśni.

Koartykulacja



Gdy po [k], [g] występuje któraś z samogłosek
szeregu przedniego [e], [y], [i], miejsce zwarcia
przesuwa się do przodu jamy ustnej i strefa zwarcia
staje się szersza.



Przy [k’], [g’] zwarcie powstaje między środkową
częścią języka a tylną częścią podniebienia twardego.



Dzieci nie radzące sobie z wymową głosek [k], [g],
zastępują je przez [t] [d] lub w ogóle je opuszczają. U
niektórych dzieci wadliwa wymowa [k] i [g] może
utrzymać się do 5, 6 roku życia.

/g/ - fonem a głoska

/g/



spółgłoskowość (góra-

jura)



niepółotwartość (guru-

muru)



nieszczelinowość (gam-

sam)



niewargowość (gum-bum)



nieprzedniojęzykowość

(gach-dach)



nieśrodkowojęzykowość

(drogę – drogie)



dźwięczność (guma-kuma)

[g]



zwarto-wybuchowa



twarda



tylnojęzykowa



ustna



dźwięczna
(nienapięta)

Nigdy nie występuje

przed /i/ i /i/

/k’/ - fonem a głoska

/k’/



spółgłoskowość (kiep-łeb)



niepółotwartość (kiep-

lep)



nieszczelinowość (baki-

basi)



niewargowość (kiła-piła)



nieprzedniojęzykowość

(kina-Tina)



środkowojęzykowość

(polskie-Polskę)



bezdźwięczność (kil-gil)

[k’]



zwarto-wybuchowa



miękka



środkowojęzykowa



ustna



bezdźwięczna

(napięta)

Występuje tylko przed /i/ i

/i/

/g’/ - fonem a głoska

/g’/



spółgłoskowość (gier-

jer)



niepółotwartość (ginie-

minie)



nieszczelinowość (gier-

zer)



niewargowość (gila-

bila)



nieprzedniojęzykowość

(rogiem-rodem)



środkowojęzykowość

(drogie-drogę)



dźwięczność (gil-kil)

[g’]



zwarto-wybuchowa



miękka



środkowojęzykowa



ustna



dźwięczna

(nienapięta)

Występuje tylko przed /i/

i /i/

/k’/ i /g’/ - są czy ich nie ma?



Jeżeli uznamy że fonemy te zawierał system
fonologiczny języka polskiego, to dziś należałoby
mówić o nich jako o fonemach

degresywnych

(stopniowo zmniejszających się). Jeżeli uzna się,
że fonemy te próbują dopiero znaleźć swoje
miejsce w systemie, to można mówić o nich jako
o

ingresywnych

.



W mowie dzieci zastępowane są one twardymi
tylnojęzykowo- wybuchowymi [k], [g] lub grupą
[k’i] [g’i].

Zwarte czy afrykaty?



[k’] [g’] powszechnie nazywa się głoskami
zwartymi lub zwarto-wybuchowymi.



Innego zdania jest Rocławski (za Jassemem) –
nazywa je

przytartymi

(afrykatami), ze względu

na podobieństwo do [ć] i [ʒʒ ] (badania fonetyki
audytywnej, artykulacyjnej i akustycznej).



Zdaniem Rocławskiego artykulatory w czasie
wymawiania głosek [k’], [g’] wykonują ruch
charakterystyczny dla ześlizgu (cecha afrykat), a
nie dla wybuchu.

Artykulacja



Głoska bezdźwięczna o stosunkowo dużym napięciu
mięśni. Układ warg podobny do artykulacji [i].



[k’] jest podatna na wpływ głosek następujących po
niej.



W czasie artykulacji układ języka jest i-towaty. Do
góry podnosi się też tylno-środkowa część języka.
Mediodorsum (środek) języka zwiera się ze
sklepieniem jamy ustnej na granicy podniebienia
twardego i miękkiego. Moment zwarcia nie jest tu
istotny. Istotą jest wykonanie ruchu przytarcia
(ześlizgu) do pozycji głoski szczelinowej [x’], a z
czasem do pozycji [i].

Wg I. Styczek

Głoski

zwarto-wybuchowe pojawiają się już

podczas gaworzenia

, które rozwija się w drugiej

połowie pierwszego roku życia (około szóstego
miesiąca życia). Dziecko powtarza wtedy wydawane
przez siebie, bądź zasłyszane z otoczenia dźwięki.
Bawiąc się dźwiękiem wymawia prawie wszystkie
samogłoski i wiele spółgłosek najczęściej: [p] [b] [t]
[d] [k] [g] [n] [l].

Patologie



W okresie przyswajania mowy realizacja głosek
wybuchowych [p] [b] [t] [d] [k] [g] nie sprawia
dzieciom większych problemów. Zaburzeniami
mowy, które mogą pojawić się w tej klasie
fonemów, są najczęściej

mowa bezdźwięczna

oraz

zastępowanie tylnojęzykowych

fonemów /k/ /g/

przez przedniojęzykowe

/t/ /d/.



P. Łobacz poza mową bezdźwięczną odnotowała
także mowę udźwięczniającą.

Mowa bezdźwięczna



Polega na wymawianiu głosek dźwięcznych

bezdźwięcznie, czyli bez drgań wiązadeł głosowych,

np. [voda] – [fota],



Przyczyną bezdźwięczności jest zwykle zaburzenie

słuchu fonematycznego.



Brak różnicowania głosek dźwięcznych i

bezdźwięcznych może mieć swoje źródło nie tylko w

zaburzeniach analizy słuchowej, lecz także w

zakłóceniu koordynacji mięśni przywodzących wiązadła

głosowe, napinających je i warunkujących ich drgania.



Przy mowie bezdźwięcznej z reguły występuje

obniżenie napięcia mięśniowego: wargi i policzki są

wiotkie, głos jest zwykle cichy, monotonny, bezbarwny.

Wiązadła głosowe (Dukiewicz 1995:20)
a – spokojne oddychanie
b – głęboki wdech
c – szept
d – chuchanie
e – artykułowanie dźwięcznych elementów

Mowa bezdźwięczna



Mowa bezdźwięczna całkowita

- gdy

zaburzeniu podlega cała korelacja dźwięczności



Mowa bezdźwięczna częściowa

- poprzez

rozgraniczenie dźwięcznych i bezdźwięcznych
obserwuje się w niektórych parach opozycyjnych
(z reguły wśród szczelinowych); występuje
stosunkowo rzadko i winna być traktowana jako
forma zejściowa mowy bezdźwięcznej całkowitej;
można ją łatwiej i szybciej usunąć.

 

Fonem

Zastępowan

y przez

/p/
/b/

/t/

/d/

/k/

/g/

/t/

/p/ /v/

/k/ /č/

/n/ /g/ /t/

/x/ /t/

/k/ /d/

Substytucje



[p] [b] – mogą być zastępowane przez [m]
(zwłaszcza [b]), przez zwarcie krtaniowe lub zwarcie
językowo-gardłowe; brzmienie ich jest wtedy
zbliżone do [k] [g], w wygłosie najczęściej są
opuszczane;



[t] [d] – mogą być zastępowane przez [n] (zwłaszcza
[d]), przez zwarcie krtaniowe lub przez zwarcie
językowo-gardłowe; zbliżone są wtedy do [k] [g];



[k] [g] – mogą być międzyzębowe ze zwarciem
przedniojęzykowo-wargowym, mogą też być
zastąpione przez zwarcie językowo-gardłowe lub
przez [x].

g

k

d

t

g’

d’

dź

g

d

dz

k’

Patologie [b]

Betacyzm

: wada wymowy polegająca na

nieprawidłowej realizacji głoski [b]

W obrębie betacyzmu wsytępują:



deformacja

głoski – wszelkie deformacje głoski

[b]



parabetacyzm

– zamiana głoski [b] (substytucja)

na inną głoskę wypowiadaną prawidłowo.



mogibetacyzm

– brak głoski [b] w systemie

fonetycznym dziecka.

Patologie [t] [d]

Nieprawidłowa realizacja tych głosek zdarza się

rzadko.

Mogą tu występować:



elizje

- głoski mogą być opuszczane, bądź w

ogóle nie artykułowane.



substytucje

- głoski są zastępowane innymi- [t]

-> [d], [k], [t’], głoska [d] zastępowana jest -> [t]
[g] oraz zmiękczona [d’]



deformacje

- głoski ulegają zniekształceniom

artykulacyjnym, które są wynikiem zmiany
miejsca artykulacji głosek. Głoski [t] [d]
wymawiane są najczęściej międzyzębowo.

Patologie [k] [k’]

Nieprawidłowa wymowa głosek nazywana jest

kappacyzmem

Wyróżnia się trzy postacie wadliwej wymowy:



mogikappacyzm

- głoski [k] [k’] są opuszczane.



parakappacyzm

- głoski [k] [k’] są zastępowane

innymi np. [t] [d] [g] [g’] [x]. Głoska [k] może być

zamieniana na [k’] np. kefir-> [k’ief’ir] lub odwrotnie w

miejscu [k’] może pojawić się dźwięk [k] sukienka->

[sukenka]



kappacyzm właściwy

– głoski [k] [k’] ulegają

deformacji- zniekształceniu artykulacyjnemu, które jest

najczęściej wynikiem zmiany miejsca artykulacji głoski.

Wówczas brzmienie głosek jest zbliżone do dźwięku

[k], któremu towarzyszy szmer krtaniowy, powstały w

wyniku zwarcia krtaniowego.

Patologie [g] [g’]

Nieprawidłowa wymowa głosek [g] [g’] nazywa się

gammacyzmem.

Są trzy podstawowe odmiany:



mogigammacyzm

- głoski [g] [g’] są opuszczane.



paragammacyzmy

- głoski [g] [g’] są zastępowane

innymi np. [t] [d] [k] [k’] [x]. Głoska [g] może być
zamieniana na [g’] [gemba]->[giemba], albo
odwrotnie [g’]-> [g] [g’ieńa] -> [geńa]



gammacyzm właściwy

- głoski [g] [g’] ulegają

deformacji- zniekształceniu artykulacyjnemu, które
najczęściej jest wynikiem zmiany miejsca artykulacji
głoski. Wówczas brzmienie głosek jest zbliżone do
dźwięku [g], któremu towarzyszy szmer krtaniowy,
powstały w wyniku zwarcia krtaniowego.

Jąkanie

Wzmożone napięcie mięśni fonacyjnych i artykulacyjnych

uniemożliwia ich ruchy podczas fonacji i mowy. Napięcia te

(skurcze toniczne) powstają podczas wymawiania głosek

zwartych (np. kkkapusta). Natomiast podczas skurczów

klonicznych (przerywanych) ten sam ruch jest powtarzany

kilka razy (powtarzanie sylab, np. ka-ka-ka-kapusta.
Polega ono na zaburzeniu koordynacji pracy narządów:

oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego, przy

czym w obrazie klinicznym obserwuje się zazwyczaj

wzmożone napięcie mięśni związanych bezpośrednio lub

pośrednio z aktem mowy;
Mowa jąkających się jest wybuchowa lub przeciwnie –

monotonna, często z zabarwieniem nosowym. W czasie

mówienia, zwłaszcza przy jąkaniu tonicznym, mogą

występować współruchy, które wyzwalają mowę, np.

wysuwanie języka, mruganie, wydymanie warg, kręcenie

głową, ruchy ramion, tupanie, szarpanie guzika. W ten

sposób dziecko „atakuje” pierwszy dźwięk coraz to nowymi

sposobami.

Ranga

Fonem

Częstość

występowan

ia w %

Ranga

Fonem

Częstość

występowan

ia w %

1

/#/

16,09

21

/sz/

1,68

2

/e/

8,39

22

/ś/

1,44

3

/a/

7,94

23

/z/

1,41

4

/o/

7,16

24

/f/

1,31

5

/t/

3,39

25

/b/

1,30

6

/j/

3,64

26

/cz/

1,19

7

/y/

3,60

27

/ć/

1,15

8

/n/

3,57

28

/c/

1,12

9

/i/

3,17

29

/g/

1,11

10

/r/

2,86

30

/x/

0,98

11

/v/

2,86

31

/ż/

0,97

12

/m/

2,81

32

//

0,60

13

/p/

2,73

33

//

0,58

14

/u/

2,71

34

/k’/

0,52

15

/s/

2,57

35

/ę/

0,31

16

/k/

2,39

36

//

0,18

17

/ń/

2,16

37

/ź/

0,12

18

/d/

1,95

38

/g’/

0,09

19

/l/

1,73

39

//

0,02

20

//

1,70

40

/