Funkcjonalny opis języka 5-6

Upodobnienia,

czyli co z czym przestaje,

takim się staje

Zagadnienia



Jak charakteryzować fonem?



Interpretacja fonologiczna, czyli …?



Różnice w sposobie artykulacji.



Różne typy wymowy.



Koartykulacja a upodobnienie.



Upodobnienia – wybrane definicje.



Typologia upodobnień.



Jeszcze o wymowie – różnice regionalne.



Upodobnienia wewnątrzwyrazowe.

Neutralizacja opozycji (3)



neutralizacja

jakościowa

:

np. spieszyć, marazmie



neutralizacja

ilościowa

:

np. garnczek

pozycje neutralizacji to pozycje,

w których może wystąpić

archifonem

Interpretacja fonologiczna

Interpretacja fonologiczna zjawiska fonetycznego to
odpowiedź na pytania:

czy zmienił się fonem?

Jeśli nie zmienił się fonem, tylko głoska, mówimy o

wariantach fonemu

.

Jeśli zmienił się fonem, pytamy:

czy zmieniło się znaczenie wyrazu?

Jeśli zmienił się fonem a nie zmieniło się znaczenie
wyrazu, mówimy o

neutralizacji opozycji

fonologicznej

.

Różnice w artykulacji segmentów



różnice przypadkowe

- np. [żażyva] zam.

[zażyva]



różnice indywidualne

- np. [s] zębowe i

dentalizowane;



różnice kontekstowe → koartykulacja

tj.

wpływanie sąsiedztwa na sposób wymawiania
poszczególnych segmentów mowy

Wymowa

(za M. Wiśniewskim):



sceniczna,



staranna,



potoczna



niestaranna

Przykład: jabłko

(za J. Wójtowiczową):



wzorcowa,



poprawna,



dopuszczalna,



nieprawidłowa,



wadliwa

Wymowa regionalna

Wymowa warszawska:

1.

grupy kf- tf- śf- sf- čf- ćf-

2.

[n] przed [k] lub [g] na
styku morfemów (np.
panienka)

3.

[ŋ] przed [k] lub [g] w
wyrazach obcych
([baŋk])

4.

nagłos samogłoskowy
lub sonorny pozostawia
dźwięczny wygłos tylko
w przyimkach (jeden
wyraz fonologiczny)

Wymowa krakowsko-

poznańska:

1.

grupy kw- tw- św- sw-
czw- ćw-

2.

[ŋ] zawsze przed [k]
lub [g] (np. panienka)

3.

[ŋ’] przed [k] lub [g]
(np. mańkut)

4.

nagłos samogłoskowy
lub sonorny
udźwięcznia wygłos
poprzedniego wyrazu

Uwarunkowania anatomiczne



Perseweracja

polega na zbyt długim

utrzymywaniu narządów mowy w pozycji

znamiennej dla głoski występującej w

lewostronnym kontekście.



Antycypacja

polega na zbyt wczesnym

wykonaniu ruchów artykulacyjnych

charakterystycznych dla wypowiadania głoski

występującej w prawostronnym kontekście.

Definicje upodobnienia

1.

Wiśniewski: „zróżnicowania w sposobie realizacji

identycznych segmentów tekstu, które

motywowane są wpływem sąsiedztwa

fonetycznego, a ponadto są żywym procesem”.

2.

Klebanowska: „rozbieżności fonetycznie istotne,

w których przy możliwości zapisu jednej głoski

różnymi literami tylko jedna litera pojawia się w

pozycji neutralnej fonetycznie dla jednej głoski i

odwrotnie, przy możliwości odczytania jednej

litery jako różnych głosek tylko jedna głoska może

być realizowana w pozycji neutralnej fonetycznie

dla danej litery”, „upodobnienie polega na tym, iż

zamiast głoski, odpowiadającej literze w pozycji

neutralnej fonetycznie dla tej litery, wymawiamy

inną głoskę”.

Definicje upodobnienia – cd.

1.

Laskowski: „polegają na częściowym lub
pełnym dostosowaniu artykulacji danej głoski do
artykulacji głosek sąsiednich” (EJP)

2.

Wierzchowska: „różnice w układzie narządów
mowy i strukturze akustycznej dźwięków,
wiążące się z wpływem sąsiedztwa
fonetycznego bywają znaczne (…) i prowadzić
mogą do przekształcenia się postaci dźwiękowej
wyrazów. Tego rodzaju przekształcenia noszą
nazwę upodobnień.” („Wymowa polska”)

Upodobnienia - klasyfikacja



ze względu na kierunek sąsiedztwa:

/a/

postępowe

(kontekst lewostronny, np. swat),

/b/

wsteczne

(kontekst prawostronny, np. trzy);



ze względu na typ wyrażeń:

/a/

wewnątrzwyrazowe

(np. [ot’ śostry] [brad

bartka]),

/b/

międzywyrazowe

(np. [kot’ ivonk’i]);



ze względu na cechę, której upodobnienie dotyczy:

/a/

dźwięczności

,

/b/

miejsca artykulacji

,

/c/

sposobu artykulacji

,

/d/ miękkości
/e/ nosowości

Upodobnienia żywe i martwe

Podział stosowany w
podręczniku
Wierzchowskej i w
książce Klebanowskiej.

Termin

ten przez autorki

jest

używany

na

określenie

różnych

zjawisk fonetycznych

.

Por. różne interpretacje
form: krzak, liczba,
kózka, trzeba

Ani w opracowaniu
Wiśniewskiego ani w
podręczniku Tambor i
Ostaszewskiej nie są
omawiane → są

procesami
historycznymi

(a

zarazem
obligatoryjnymi).

Propozycja definicji

Upodobnienia to:

1.

zgodne z normą (

nie

: hiperpoprawne)

2.

współcześnie występujące (

nie

: wszystkie

rozbieżności między wymową a pismem)

3.

różne wymówienia tego samego segmentu (

nie

:

różne wymówienia tej samej głoski w różnych
kontekstach fonetycznych),

4.

które są spowodowane kontekstem (

nie

:

różnicami przypadkowymi czy indywidualnymi)

5.

(i które jest w stanie usłyszeć przeciętny użytkownik
języka.

Upodobnienia wewnątrzwyrazowe

pod wzg. dźwięczności

Są upodobnieniami:



typ: swat, twarz



typ: msza, łkanie



typ: realizm



typ: mędrca, jabłko



typ: rzemieślnik



typ: garnka

Interpretacja:

neutralizacja

jakościowa opozycji

Nie są upodobnieniami:



grupy zawsze jednolite pod
względem dźwięczności,



obstruenty w wygłosie (np.
ogród)



sonorne w obustronnym
sąsiedztwie
bezdźwięcznych np.
kosmki;



sonorne po bezdźwięcznej
w wygłosie absolutnym,
np. wiatr

Upodobnienia wewnątrzwyrazowe

pod wzg. miejsca i sposobu

artykulacji

1.

typ: drzewo, od dżokeja

2.

typ: patrz

3.

typ: odsłonić, przed samochodem, matce

4.

typ: sszyć, z dżokejem

5.

typ: tramwaj, enzym

Interpretacja

:

alternatywna jednokierunkowa neutralizacja

opozycji fonologicznej

Upodobnienia wewnątrzwyrazowe

pod względem miękkości

Zachodzą:



na szwach morfologicznych (np. sciemnić)



przed głoskami miękkimi właściwymi (Stieber; np.

tnie)

Interpretacja:
alternatywna jednokierunkowa neutralizacja

opozycji pod względem miejsca artykulacji (dla

typu sciemnić)

wariant pozycyjny fonemu (dla typu tnie)

Upodobnienia wewnątrzwyrazowe

pod względem nosowości

Możliwe do zaobserwowania w kontekście:



m-szczelinowego (np. amfibia),



n-szczelinowego (np. konfesjonał),



i-niezgłoskotwórczego nosowego (np. cygański),



u-niezgłoskotwórczego nosowego (np. kąsek)

Interpretowane
zawsze jako fakultatywny wariant pozycyjny

fonemu samogłoskowego.

Upodobnienia międzywyrazowe

pod względem dźwięczności

Są upodobnieniami:

-

typ: kotek Bogdana

-

typ: wiatr wiosenny

-

typ: bóbr pospolity

-

zróżnicowania
regionalne (typ: kłopot
Anny / Marii / Jana)

Istnieje realizacja

fakultatywna.

Nie są

upodobnieniami

1.

typ: samochód Piotra

2.

typ: od Ewy / Marii /
Jana

Brak realizacji

fakultatywnej.

Upodobnienia międzywyrazowe

pod wzg. miejsca i sposobu

artykulacji

1.

Upodobnienie pod względem sposobu artykulacji, np.
[brač čeka]

interpretowane

jest jako neutralizacja

jakościowa opozycji fonologicznej pod względem
sposobu artykulacji.

2.

Upodobnienie pod względem miejsca artykulacji, np.
[laš šum’i]

interpretowane

jest jako neutralizacja

jakościowa opozycji fonologicznej pod względem
miejsca artykulacji.

UWAGA!

wystąpienie t-dziąsłowego w połączeniu brat czeka jest

upodobnieniem, ponieważ zależy od tempa mówienia. Wystąpienie

t-dziąsłowego w wyrazie trzeba nie jest upodobnieniem a jedynie

procesem anatomicznym.

Upodobnienia międzywyrazowe

pod względem miękkości

Zachodzą:



przed [i] oraz [i]

[kot ivonk’i] lub [kot’ ivonk’i] lub w KP: [kod’ ivoŋk’i]

Interpretacja:

wariant pozycyjny fonemu



przed głoskami miękkimi właściwymi

[teras śf’ita] lub [teraś śf’ita] lub w KP [treaś św’ita]

Interpretacja

: alternatywna jednokierunkowa

neutralizacja opozycji pod względem miejsca
artykulacji

Upodobnienia

pod wzg.
dźwięczno-
ści

pod wzg.
sposobu i
miejsca

pod wzg.
miękkości

pod wzg.
nosowości

wewnątrz-
wyrazowe

żywe i

martwe

żywe

żywe

żywe

między-
wyrazowe

żywe

żywe

żywe

Uproszczenie grupy spółgłoskowej

Uproszczenie

w polszczyźnie jest zjawiskiem

bardzo częstym. Zachodzi fakultatywnie w szybkiej,
mało starannej wymowie.

np. zjad(ł)szy, poszed(ł), pos(t) scriptum, chrzes(t)ny

fonologiczna

interpretacja

: neutralizacja ilościowa

opozycji

A

jabłko

?

Rozsunięcie artykulacyjne:

wewnątrz- i międzywyrazowe

Warunki wystąpienia

: może zajść, gdy

[ń]

występuje przed zwarto-szczelinową

(w śródgłosie

wyrazu lub między wygłosem a nagłosem wyrazu).

Por.:
[kõń čarny] ║ [kõĩņ čarny]

Interpretacja

: wg Klebanowskiej [in] jest wariantem

pozycyjnym /ń/; w systemie fonologicznym
Wiśniewskiego /a/ albo nie daje się znterpretować,
albo /b/ jest nietypową neutralizacją ilościową

Procesy fonologiczne

Procesy fonologiczne to:



modyfikacja

(prawo wygłosu, asymilacje)



elizja

(zjadłszy, rzemieślnik, m

(-e-)

chu)



epenteza

(klient, trio, Ewa, auto, sytuacja, we

wrześniu)



metateza

(farsz – faszerować, lokomotywa).

Wynikiem działania procesów fonologicznych jest

allofonia i allomorfia.