Funkcjonalny opis języka 5-6
Upodobnienia,
czyli co z czym przestaje,
takim się staje
Funkcjonalny opis języka 5-6
Upodobnienia,
czyli co z czym przestaje,
takim się staje
Zagadnienia
Jak charakteryzować fonem?
Interpretacja fonologiczna, czyli …?
Różnice w sposobie artykulacji.
Różne typy wymowy.
Koartykulacja a upodobnienie.
Upodobnienia – wybrane definicje.
Typologia upodobnień.
Jeszcze o wymowie – różnice regionalne.
Upodobnienia wewnątrzwyrazowe.
Neutralizacja opozycji (3)
neutralizacja
jakościowa
:
np. spieszyć, marazmie
neutralizacja
ilościowa
:
np. garnczek
pozycje neutralizacji to pozycje,
w których może wystąpić
archifonem
Interpretacja fonologiczna
Interpretacja fonologiczna zjawiska fonetycznego to
odpowiedź na pytania:
czy zmienił się fonem?
Jeśli nie zmienił się fonem, tylko głoska, mówimy o
wariantach fonemu
.
Jeśli zmienił się fonem, pytamy:
czy zmieniło się znaczenie wyrazu?
Jeśli zmienił się fonem a nie zmieniło się znaczenie
wyrazu, mówimy o
neutralizacji opozycji
fonologicznej
.
Różnice w artykulacji segmentów
różnice przypadkowe
- np. [żażyva] zam.
[zażyva]
różnice indywidualne
- np. [s] zębowe i
dentalizowane;
różnice kontekstowe → koartykulacja
tj.
wpływanie sąsiedztwa na sposób wymawiania
poszczególnych segmentów mowy
Wymowa
(za M. Wiśniewskim):
sceniczna,
staranna,
potoczna
niestaranna
Przykład: jabłko
(za J. Wójtowiczową):
wzorcowa,
poprawna,
dopuszczalna,
nieprawidłowa,
wadliwa
Wymowa regionalna
Wymowa warszawska:
1.
grupy kf- tf- śf- sf- čf- ćf-
2.
[n] przed [k] lub [g] na
styku morfemów (np.
panienka)
3.
[ŋ] przed [k] lub [g] w
wyrazach obcych
([baŋk])
4.
nagłos samogłoskowy
lub sonorny pozostawia
dźwięczny wygłos tylko
w przyimkach (jeden
wyraz fonologiczny)
Wymowa krakowsko-
poznańska:
1.
grupy kw- tw- św- sw-
czw- ćw-
2.
[ŋ] zawsze przed [k]
lub [g] (np. panienka)
3.
[ŋ’] przed [k] lub [g]
(np. mańkut)
4.
nagłos samogłoskowy
lub sonorny
udźwięcznia wygłos
poprzedniego wyrazu
Uwarunkowania anatomiczne
Perseweracja
polega na zbyt długim
utrzymywaniu narządów mowy w pozycji
znamiennej dla głoski występującej w
lewostronnym kontekście.
Antycypacja
polega na zbyt wczesnym
wykonaniu ruchów artykulacyjnych
charakterystycznych dla wypowiadania głoski
występującej w prawostronnym kontekście.
Definicje upodobnienia
1.
Wiśniewski: „zróżnicowania w sposobie realizacji
identycznych segmentów tekstu, które
motywowane są wpływem sąsiedztwa
fonetycznego, a ponadto są żywym procesem”.
2.
Klebanowska: „rozbieżności fonetycznie istotne,
w których przy możliwości zapisu jednej głoski
różnymi literami tylko jedna litera pojawia się w
pozycji neutralnej fonetycznie dla jednej głoski i
odwrotnie, przy możliwości odczytania jednej
litery jako różnych głosek tylko jedna głoska może
być realizowana w pozycji neutralnej fonetycznie
dla danej litery”, „upodobnienie polega na tym, iż
zamiast głoski, odpowiadającej literze w pozycji
neutralnej fonetycznie dla tej litery, wymawiamy
inną głoskę”.
Definicje upodobnienia – cd.
1.
Laskowski: „polegają na częściowym lub
pełnym dostosowaniu artykulacji danej głoski do
artykulacji głosek sąsiednich” (EJP)
2.
Wierzchowska: „różnice w układzie narządów
mowy i strukturze akustycznej dźwięków,
wiążące się z wpływem sąsiedztwa
fonetycznego bywają znaczne (…) i prowadzić
mogą do przekształcenia się postaci dźwiękowej
wyrazów. Tego rodzaju przekształcenia noszą
nazwę upodobnień.” („Wymowa polska”)
Upodobnienia - klasyfikacja
ze względu na kierunek sąsiedztwa:
/a/
postępowe
(kontekst lewostronny, np. swat),
/b/
wsteczne
(kontekst prawostronny, np. trzy);
ze względu na typ wyrażeń:
/a/
wewnątrzwyrazowe
(np. [ot’ śostry] [brad
bartka]),
/b/
międzywyrazowe
(np. [kot’ ivonk’i]);
ze względu na cechę, której upodobnienie dotyczy:
/a/
dźwięczności
,
/b/
miejsca artykulacji
,
/c/
sposobu artykulacji
,
/d/ miękkości
/e/ nosowości
Upodobnienia żywe i martwe
Podział stosowany w
podręczniku
Wierzchowskej i w
książce Klebanowskiej.
Termin
ten przez autorki
jest
używany
na
określenie
różnych
zjawisk fonetycznych
.
Por. różne interpretacje
form: krzak, liczba,
kózka, trzeba
Ani w opracowaniu
Wiśniewskiego ani w
podręczniku Tambor i
Ostaszewskiej nie są
omawiane → są
procesami
historycznymi
(a
zarazem
obligatoryjnymi).
Propozycja definicji
Upodobnienia to:
1.
zgodne z normą (
nie
: hiperpoprawne)
2.
współcześnie występujące (
nie
: wszystkie
rozbieżności między wymową a pismem)
3.
różne wymówienia tego samego segmentu (
nie
:
różne wymówienia tej samej głoski w różnych
kontekstach fonetycznych),
4.
które są spowodowane kontekstem (
nie
:
różnicami przypadkowymi czy indywidualnymi)
5.
(i które jest w stanie usłyszeć przeciętny użytkownik
języka.
Upodobnienia wewnątrzwyrazowe
pod wzg. dźwięczności
Są upodobnieniami:
typ: swat, twarz
typ: msza, łkanie
typ: realizm
typ: mędrca, jabłko
typ: rzemieślnik
typ: garnka
Interpretacja:
neutralizacja
jakościowa opozycji
Nie są upodobnieniami:
grupy zawsze jednolite pod
względem dźwięczności,
obstruenty w wygłosie (np.
ogród)
sonorne w obustronnym
sąsiedztwie
bezdźwięcznych np.
kosmki;
sonorne po bezdźwięcznej
w wygłosie absolutnym,
np. wiatr
Upodobnienia wewnątrzwyrazowe
pod wzg. miejsca i sposobu
artykulacji
1.
typ: drzewo, od dżokeja
2.
typ: patrz
3.
typ: odsłonić, przed samochodem, matce
4.
typ: sszyć, z dżokejem
5.
typ: tramwaj, enzym
Interpretacja
:
alternatywna jednokierunkowa neutralizacja
opozycji fonologicznej
Upodobnienia wewnątrzwyrazowe
pod względem miękkości
Zachodzą:
na szwach morfologicznych (np. sciemnić)
przed głoskami miękkimi właściwymi (Stieber; np.
tnie)
Interpretacja:
alternatywna jednokierunkowa neutralizacja
opozycji pod względem miejsca artykulacji (dla
typu sciemnić)
wariant pozycyjny fonemu (dla typu tnie)
Upodobnienia wewnątrzwyrazowe
pod względem nosowości
Możliwe do zaobserwowania w kontekście:
m-szczelinowego (np. amfibia),
n-szczelinowego (np. konfesjonał),
i-niezgłoskotwórczego nosowego (np. cygański),
u-niezgłoskotwórczego nosowego (np. kąsek)
Interpretowane
zawsze jako fakultatywny wariant pozycyjny
fonemu samogłoskowego.
Upodobnienia międzywyrazowe
pod względem dźwięczności
Są upodobnieniami:
-
typ: kotek Bogdana
-
typ: wiatr wiosenny
-
typ: bóbr pospolity
-
zróżnicowania
regionalne (typ: kłopot
Anny / Marii / Jana)
Istnieje realizacja
fakultatywna.
Nie są
upodobnieniami
1.
typ: samochód Piotra
2.
typ: od Ewy / Marii /
Jana
Brak realizacji
fakultatywnej.
Upodobnienia międzywyrazowe
pod wzg. miejsca i sposobu
artykulacji
1.
Upodobnienie pod względem sposobu artykulacji, np.
[brač čeka]
interpretowane
jest jako neutralizacja
jakościowa opozycji fonologicznej pod względem
sposobu artykulacji.
2.
Upodobnienie pod względem miejsca artykulacji, np.
[laš šum’i]
interpretowane
jest jako neutralizacja
jakościowa opozycji fonologicznej pod względem
miejsca artykulacji.
UWAGA!
wystąpienie t-dziąsłowego w połączeniu brat czeka jest
upodobnieniem, ponieważ zależy od tempa mówienia. Wystąpienie
t-dziąsłowego w wyrazie trzeba nie jest upodobnieniem a jedynie
procesem anatomicznym.
Upodobnienia międzywyrazowe
pod względem miękkości
Zachodzą:
przed [i] oraz [i]
[kot ivonk’i] lub [kot’ ivonk’i] lub w KP: [kod’ ivoŋk’i]
Interpretacja:
wariant pozycyjny fonemu
przed głoskami miękkimi właściwymi
[teras śf’ita] lub [teraś śf’ita] lub w KP [treaś św’ita]
Interpretacja
: alternatywna jednokierunkowa
neutralizacja opozycji pod względem miejsca
artykulacji
Upodobnienia
pod wzg.
dźwięczno-
ści
pod wzg.
sposobu i
miejsca
pod wzg.
miękkości
pod wzg.
nosowości
wewnątrz-
wyrazowe
żywe i
martwe
żywe
żywe
żywe
między-
wyrazowe
żywe
żywe
żywe
Uproszczenie grupy spółgłoskowej
Uproszczenie
w polszczyźnie jest zjawiskiem
bardzo częstym. Zachodzi fakultatywnie w szybkiej,
mało starannej wymowie.
np. zjad(ł)szy, poszed(ł), pos(t) scriptum, chrzes(t)ny
fonologiczna
interpretacja
: neutralizacja ilościowa
opozycji
A
jabłko
?
Rozsunięcie artykulacyjne:
wewnątrz- i międzywyrazowe
Warunki wystąpienia
: może zajść, gdy
[ń]
występuje przed zwarto-szczelinową
(w śródgłosie
wyrazu lub między wygłosem a nagłosem wyrazu).
Por.:
[kõń čarny] ║ [kõĩņ čarny]
Interpretacja
: wg Klebanowskiej [in] jest wariantem
pozycyjnym /ń/; w systemie fonologicznym
Wiśniewskiego /a/ albo nie daje się znterpretować,
albo /b/ jest nietypową neutralizacją ilościową
Procesy fonologiczne
Procesy fonologiczne to:
modyfikacja
(prawo wygłosu, asymilacje)
elizja
(zjadłszy, rzemieślnik, m
(-e-)
chu)
epenteza
(klient, trio, Ewa, auto, sytuacja, we
wrześniu)
metateza
(farsz – faszerować, lokomotywa).
Wynikiem działania procesów fonologicznych jest
allofonia i allomorfia.