fon wykład 9

background image

Funkcjonalny opis języka

Otwarte i dynamiczne,

czyli fonemy

niespółgłoskowe

background image

Opis samogłosek

W opisie samogłosek uwzględniamy:

układ podniebienia miękkiego (ustne –
znazalizowane
);

ruchy języka w kierunku poziomym i
pionowym

(niskie – średnie – wysokie; przednie –

środkowe – tylne);

układ warg (labialne – nielabialne).

background image

Samogłoski - artykulacja

Jakość samogłosek jest zależna od sposobu

uruchamiania więzadeł głosowych oraz od

modelowania wydobywanego dźwięku przez

układ i działanie jam rezonacyjnych (od pracy

żuchwy, języka i warg).

Główną przestrzenią rezonacyjną samogłosek

ustnych jest jama ustna (dla wydobywania

dźwięku duże znaczenie ma również jama

gardłowa oraz komory rezonacyjne krtani).

Głównym generatorem samogłosek jest krtań.

background image

Ruchy języka

Ruchy języka w płaszczyźnie poziomej:

samogłoski przednie (

palatalne

- język wysuwa się

z położenia spoczynkowego do przodu jamy ustnej

samogłoski tylne (

welarne

- język przesuwa się z

położenia spoczynkowego w głąb jamy ustnej)

Ruchy języka w płaszczyźnie pionowej
Ze względu na stopień wzniesienia języka ku

podniebieniu wyróżnia się samogłoski:

niskie  a

średnie  e, o

wysokie  u, y, i

background image

Schemat rozłożenia samogłosek

w jamie ustnej

background image

Podział samogłosek ze względu

na ułożenie warg

:

Zaokrąglone - wargi wysuwają się do przodu.

Spłaszczone - kąciki ust cofają się.

Obojętne - wargi w pozycji obojętnej,
przystosowują się do układu szczęki.

background image

Podział samogłosek według

stopnia rozwarcia

samogłoska przymknięta niezaokrąglona i;

samogłoska przymknięta zaokrąglona y;

samogłoska przymknięta zaokrąglona u;

samogłoska półprzymknięta niezaokrąglona e;

samogłoska półprzymknięta zaokrąglona o;

samogłoska otwarta niezaokrąglona a

Polimorficzność samogłosek:

artykulacji samogłosek

często towarzyszy zjawisko

kompensacji

artykulacyjnej

, tj. wzajemne uzupełnianie się pracy

narządów.

background image

Fonem /e/ vs. głoska [e]

/e/

niespółgłoskowy
era:kra

samogłoskowy
erze:łże

niewysoki te:tu

przedni te:ta

Warianty i dystrybucja

[e]

(dźwięczna)

(ustna)

przednia

średnia

spłaszczona

background image

Fonem /a/ vs. głoska [a]

/a/

niespółgłoskowy
para:park

samogłoskowy
para:parł

niewysoki para:pary

nieprzedni para:parę

nietylny para:pora

Warianty i dystrybucja

[a]

(dźwięczna)

(ustna)

środkowa

niska

obojętna

background image

/o/

/o/

niespółgłoskowy
karo:karp

samogłoskowy
oka:łka

niewysoki bok:buk

nieprzedni: bok:bek

tylny: bok:bak

Warianty i dystrybucja

[o]

(dźwięczna)

(ustna)

tylna

zaokrąglona

silnie obniżona

background image

/y/

/y/

niespółgłoskowy
gary:garp

Samogłoskowy
dary:darł

Wysoki gary:gara

Nieprzedni
plasyk:plastik

Nietylny ty:tu

[y]

ustna,

przednia,

wysoka,

spłaszczona,

wąska;

background image

/i/

/i/

Niespółgłoskowy
kolei:koleś

Samogłoskowy
kolei:kolej

Wysoki lis:las

Przedni lis:luz

[i]

ustna,

wąska,

wysoka,

przednia,

spłaszczona

background image

/u/

/u/

Niespółgłoskowość
paru:park

Samogłoskowość
paru:parł

Wysokość paru:para

Nieprzedniość ule:ile

Tylność paru:pary

[u]

ustna,

tylna,

wysoka,

zaokrąglona,

wąska

background image

Opanowanie dźwięków

samogłoskowych

W trzecim-czwartym roku życia dziecka

artykulacja samogłosek jest już dość dobrze

opanowana.

Dziecko potrafi artykułować wszystkie barwy

samogłoskowe względnie poprawnie, chociaż

nie zawsze stosuje on właściwy dźwięk w

określnonej pozycji wyrazu, np. /plakol/

‘placek’).

background image

Wady wymowy

Samogłoski są rzadko wadliwie wymawiane ← mała

liczba samogłosek w systemie fonologicznym =

duże zróżnicowanie artykulacyjne.

Wadliwe artykulacje samogłosek

Substytucje

: [e] i [o] zastępowane są przez [a],

wyjątkowo zamiast [u] jest realizowane [o].

Problem [i] i [y]:

problemem bywa niewłaściwa

miękkość w realizacji spółgłosek, np. /pyłka/

‘piłka’.

Niestaranne wymawianie

samogłosek z małym

użyciem warg (wypowiedź może stać się

niezrozumiała).

background image

Wady wymowy

Zaburzenia artykulacji samogłosek jeśli występują,

to:

raczej u osób niedosłyszących,

z opóźnieniem rozwoju mowy

oraz rozszczepem podniebienia.

Praca nad samogłoskami jest trudna, bo nie mają

one ścisłych miejsc artykulacji, wszystkie są

realizowane z otwartym kanałem ustnym. (E. M.

Skorek)

background image

Korekcja

Przy wymowie samogłosek ustnych ruchy języka
są skorelowane z ruchami warg. Przy
wywoływaniu brakujących głosek, można
wykorzystać cechy optyczne - kształt warg.

Ruch języka do przodu powoduje cofanie się
kącików warg, czyli ich spłaszczanie; cofnięcie
języka to wysunięcie i zaokrąglenie warg.
Pracując świadomie wargami uruchamiamy
mechanizm odwrotny do kształtu warg
dopasowujemy układ języka.

background image

Rola samogłosek w terapii

jąkających się

(wg M. Chęciek)

Podczas emisji oraz korekty jąkania bardzo ważny

jest stopień otwarcia jamy ustnej.

Samogłoski charakteryzują się możliwościami

przeciągania w śpiewaniu lub mówieniu, dlatego są

materiałem do ćwiczeń emisyjnych i ćwiczeń tzw.

przedłużonego mówienia

w korygowaniu jąkania

się.

background image

Wymowa połączeń literowych (wg

B. Dunaja)

Wymowa połączeń literowych AI, EI, OI, ÓI, UI, YI

Poprawna jest wymowa dwugłoskowa tzn. ji:

w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku liczby

pojedynczej rzeczowników żeńskich i męskich,

np.: /aleji/ ‘alei’, /szyji/ ‘szyi’, /ideji/ ‘idei’;

liczbie mnogiej rzeczowników męskich, np.:

/złodzieji/ ‘złodziei’;

w niektórych formach zaimków dzierżawczych

mój, twój, swój a także zaimka czyj: /moji/ ‘moi’,

/twojim/ ‘twoim’, /swojich/ ‘swoich’, /czyji/ ‘czyi’.

Formy bez j

(np. /alei/, /szyi/)

uważa się za

niepoprawne

background image

Wymowa połączeń literowych

Realizacje z i zgłoskotwórczym i bez niego są

poprawne w formach czasowników typu taić,
kroić, bać się
.

Na pierwszym miejscu stawia

się wymowę z j,

na drugim – literową.

[taji], [tai] ‘tai’,

[krojić], [kroić] ‘kroić’,

[krojił], [kroił] ‘kroił’,

[stojisz], [stoisz] ‘stoisz’ itp.

background image

Wymowa połączeń literowych

Wymowa z j niezgłoskotwórczym jest zalecana

również dla połączeń AI, EI, OI wewnątrz wyrazów
rodzimych.

[pokojik], [pokoik] ‘pokoik’,

[krajina], [kraina]

‘kraina’,

[bojisko], [boisko] ‘boisko’,

[pszyzwojity], [pszyzwoity] ‘przyzwoity’,

[wybojisty], [wyboisty] ‘wyboisty’ itp.

background image

Wymowa połączeń literowych

W wyrazach zapożyczonych na pierwszym

miejscu stawia się wymowę literową

,

dopuszczana jest wymowa z j.

[laik], [lajik] ‘laik’,

[celuloit], [celulojit] ‘celuloid’,

[druit], [drujit] ‘druid’,

[kokaina], [kokajina] ‘kokaina’,

[kair], [kajir] ‘Kair’ itp.

Wyjątkami są wyrazy: aikido, hemoroidy, mozaika –

wymawia się je z j: [ajkido], [hemorojdy],

[mozajka] (także [mozaika], w wymowie

wolniejszej, w starszym pokoleniu).

background image

Wymowa połączeń literowych

Bez j poprawna jest wymowa rzeczowników i

czasowników z przedrostkami do-, na-, po-, wy-,

za-, a także a-, anty-, pra-, pro-, re-

doinformować, naigrawać się, poinstruować,

wyidealizować, zainwestować, aintelektualny,

antyizraelski, praindoeuropejski, reinkarnacja itp.

Wymowa form typu arii, Azji, kolii, komedii, manii,

partii, racji

W wolnej, starannej wymowie wymawia się w

wygłosie zawsze połączenie ji (tj. [arji], [azji],

[kolji], [komedji], [mańji], [partji], [racji]).

W tempie allegro może występować wymowa

uproszczona z zanikiem j, tj. [ar-i], [az-i], [koli],

[komedi], [mani], [parti], [rac-i].

background image

Wymowa połączeń literowych

Połączenie literowe AU:

w wyrazach rodzimego pochodzenia pomiędzy

a i u przebiega granica morfologiczna, przez co

połączenie wymawiane jest jako dwie głoski (ze

zwarciem krtaniowym lub bez niego), np.:
[na-uka], [na-uczyciel], [na-uszniki], [za-ufanie],

[za-ułek], [za-uralski], [za-uroczenie], [za-

usznik], [za-uważalny], [za-uważyć]

Wymowę z u niezgłoskotwórczym zamiast

samogłoski u

(np. [nałka], [załważać]) mimo

rozpowszechnienia

uważa się za niepoprawną

.

background image

Wymowa połączeń literowych

Połączenie literowe AU:

W wyrazach obcego pochodzenia literze U
odpowiada niemal zawsze u niezgłoskotwórcze.
[ałdytorium] ‘audytorium’, [ałreola] ‘aureola’,
[ałto] ‘auto’, [ałtor] ‘autor’, [dinozałr] ‘dinozaur’,
[fałna] ‘fauna’, [hyrdałlik] ‘hydraulik’,
[internałta] ‘internauta’, [kałczuk] ‘kauczuk’,
[lałr] ‘laur’, [pałza] ‘pauza’, [sałna] ‘sauna’ itp.

Wyjątkiem jest [la-urka] ‘laurka’.

background image

Wymowa połączeń literowych

Połączenia literowe EU w zależności od formy

może być wymawiane:

jako połączenie e i u niezgłoskotwórczego
(bardziej popularne), np.: [ełforia] ‘euforia’,
[ełro] ‘euro’, [farmacełta] ‘farmaceuta’,
[nełrolok] ‘neurolog’, [nełron] ‘neuron’,
[terapełta] ‘terapeuta’;

jako połączenie dwóch samogłosek e i u
przebiega między nimi granica sylaby, przez co
wymawia się je oddzielnie, np.: faryzeusz,
jubileusz, liceum, neutralny

background image

Wymowa połączeń literowych

W połączeniach AO, AE, EO, OA, UA, UO

wymawia się dwie samogłoski (np. aorta, kakao,
aerozol, geografia, toaleta, aktualny,
kontynuować). Przed drugą samogłoską może
wystąpić zwarcie krtaniowe albo słaby element
labialny (dotyczy to także wyrazów laurka i
liceum).

W poprawnej polszczyźnie niedopuszczalna jest
realizacja z silnym elementem labialnym jak:
[licełum], [słabełusz], [aktułalny], [kakało],
[tołaleta].

background image

Wymowa połączeń literowych

Wymowa połączenia AJ należącego do jednej sylaby

w wyrazach takich jak dzisiaj, tutaj, wczoraj i w
formach trybu rozkazującego typu daj, czytaj
przed j występuje zawsze samogłoska a.
Niepoprawną jest wymowa tych form z e
(np.: [dzisiej], [tutej], [wczorej], [dej], [dejmy],
[dejcie] itp.)

background image

Czy istnieją samogłoski
nosowe?

Dawne głoski [ę] i [ą] współcześnie nie są
artykułowane z nosowością

synchroniczną

. Są to

głoski

asynchroniczne

. W pierwszej fazie

artykulacji występują głoski [e] lub [o] (często z
rezonansem nosowym), w drugiej pojawia się
segment ustno-nosowy, który przypomina
najczęściej [u] unosowione.

background image

Realizacja foniczna liter ą i ę

Ta sama litera może być różnie realizowana w potoku

mowy:

litera ę – jest realizowana jako: [em / en / eń / eŋ /
euu̯ / e]

litera ą – jest realizowana jako: [om / on / oń / oŋ /
o]


Są elementy fonicznie różne, ale funkcjonalnie

identyczne (pełnią tę samą funkcję, nie rozróżniają
wyrazów, tzn. mogą się wzajemnie zastępować nie
powodując zmiany znaczenia wyrazów).

background image

Wygłos

W. Lubaś, S. Urbańczyk:
„-ę w bardzo starannej wymowie na końcu wyrazu

zachowuje nosowość, zaś w wymowie starannej i
potocznej traci nosowość, przekształcając się w –
e. W Słowniku na pierwszym miejscu stawiamy
wymowę z nosówką, chociaż wiele normatywnych
zaleceń daje pierwszeństwo odnosowieniu”.

W. Lubaś, S. Urbańczyk, 1993, Podręczny słownik poprawnej wymowy

polskiej.

background image

Realizacja liter –ą –ę

ą w wygłosie:
[õũ], por. [sõũ], szeroką, drogą, płyną [puỹnõũ]

zdenazalizowana wymowa ę i ą:

w śródgłosie przed [l’] i [u]: wzięli [vźel’i], płynęli,
krzyknęli,

ę w wygłosie może być wymawiane jak [e]

background image

Realizacja liter –ą –ę

w wyrazach rodzimych przed spółgłoskami

zwartymi i zwarto-szczelinowymi:

samogłoska [o] lub [e] + spółgłoska nosowa [m], [n], [ń],

[η], [η’]

przed spółgłoskami wargowymi, np. tępy, rąbać
[rombać],

przed zębowymi – rzędy, gorąco – [goronco]

przed dziąsłowymi – męczyć, rączka [rončka]

przed środkowojęzykowymi – pędzić, mącić, pięć
[p’iėė̃ńć], piąć, kręgi, łąki [krẽη’ǵi]

przed tylnojęzykowymi – męka, urągać [urõηgać]

background image

Realizacja liter –ą –ę

w wyrazach rodzimych przed spółgłoskami

szczelinowymi i w wygłosie:

przed szczelinowymi twardymi [v, f, s, z, ž, š] –

samogłoska (znazalizowana) [õ] lub [ẽ] + [ũ], por.

węzeł, kęs, tęsknić, ciężar, węszyć, ciężki, wiązać,

wąs, wąski, ciążyć,

przed szczelinowymi miękkimi

(środkowojęzykowymi) [ś, ź] jest możliwa dwojaka

realizacja fonetyczna: [õ] lub [ẽ] + [ũ] ; [õ] lub [ẽ]

+ [ĩ]

Przykłady:

gęś, więzienie, gałąź, usiąść [uśöė̃ĩść]

lub [uśõũść]

background image

Samogłoski nosowe

Wierzchowska – dwa monoftongi: to – tą – tę

Stieber – jeden monoftong (ą) i jeden fonem
potencjalny (ę w wymowie Polaków, którzy w
wygłosie realizują –ę)

Wiśniewski, Laskowski – interpretacja
dyftongiczna (koński – kąski)

background image

Nosowanie

Nosowanie

(rynolalia) jest objawem zaburzonej

wymowy. Fizycznie stanowi pewną zmianę
w budowie akustycznej dźwięku, która ma swe
źródło w dołączeniu jamy nosa do przestrzeni
rezonacyjnych. Nosowanie polega na mówieniu
z nieprawidłowym rezonansem nosowym. Mowa
może być w różnym stopniu zniekształcona - od
lekkiego nosowania do wymowy niewyraźnej,
zakłóconej szmerami.

background image

Typy nosowania

zamknięte

zachodzi wówczas, gdy głoski nosowe

wymawiane są jak głoski ustne. np. wymowa
wygłosowego ą jako o (ido- idą), czy wymowa ę
(niewygłosowego!) jako ustne e (bede- będę). Może
je powodować niedrożność jamy nosowo-gardłowej,
np. przerost trzeciego migdałka;

otwarte

zachodzi wówczas, gdy głoski ustne

wymawiane są jako nosowe;

mieszane

polega na braku lub osłabieniu

rezonansu nosowego przy wymowie głosek
nosowych z jednoczesną nazalizacją głosek
ustnych.

background image

Fizjologia i przyczyny
nosowania

Nosowanie otwarte i zamknięte możemy podzielić

ze względu na wywołujące je przyczyny na:

funkcjonalne

– np. spowodowane brakiem

kontroli słuchowej;

organiczne

– spowodowane rozszczepem

podniebienia, wrodzonym niedorozwojem lub zbyt
krótkim podniebieniem miękkim.

background image

/ĩ/, /ũ/

U Wiśniewskiego – osobne fonemy

U Laskowskiego – odpowiednio: wariant pozycyjny
/ń/ oraz wariant pozycyjny /ŋ/

U Tambor i Ostaszewskiej – odpowiednio: wariant
pozycyjny /ń/ oraz wariant podstawowy /ũ/.

background image

Półsamogłoski nosowe -

dystrybucja

[Ũ]

-

nie występuje w

nagłosie ani po

spółgłoskach

-

w wygłosie występuje po

samogłosce

-

w śródgłosie występuje

przed szczelinową

(również zamiast [m] [n],

por. [konxa] [koũxa])

[ĩ]

-

nie występuje ani w
nagłosie, ani w wygłosie

-

występuje tylko w
śródgłosie po
samogłosce a przed
spółgłoską szczelinową
(również zamiast [ń], [n],
por. [koĩsk’i] [avaĩśe])

background image

/i/ - fonem czy wariant?

niespółgłoskowość

(olej – Olek)

niesamogłoskowość

(Jola – eola)

nienosowość (tej – tę)

przedniość (daj – dał)

Wg Wierzchowskiej

dowodem na istnienie

jest opozycja: uiść – ujść.

Wg Laskowskiego

dowodem na istnienie

jest opozycja: kolonii –

koloni.

Wg Stiebera kryterium

dystrybucji nakazuje uznać

za wariant pozycyjny /i/.

Opozycja: maj – mai,

zatajcie – zataicie jest nie

fonologiczna a

ortograficzna. W obu

przypadkach występuje

podwójne fonologiczne /i/.

Por.: kwestii – [i] należy do

tematu i wskazuje na

miękkość [t’], zaś drugie [i]

jest morfemem fleksyjnym.

Por.: pójdzie, znajdzie – typ

nieproduktywny.

[i] – na pograniczu: wariant

[i] lub osobny fonem

background image

Artykulacja [i]

język przyjmuje i- towaty układ (wysokie
przednio-środkowe położenie masy języka w
jamie ustnej);

język kontaktuje się z podniebieniem twardym i
dziąsłami podobnie jak przy [i];

w czasie artykulacji [i] język zmienia swoje
położenie;

wargi zmieniają swój układ z prawie swobodnego
na układ charakterystyczny dla głoski [i] lub na
odwrót

background image

Artykulacja [i]

[i] występuje we wszystkich pozycjach w wyrazie
np. jajko, daj.

nigdy nie występuje miedzy dwiema spółgłoskami

background image

Ontogeneza

/i/ w mowie dziecka pojawia się w drugim roku
życia;

Patologie:

/1/ nie spotyka się zniekształceń;
/2/ w niektórych przypadkach zastępowane jest

przez głoskę [l].

Czasem w mowie dziecka głoska ta jest
opuszczona, w takim wypadku ćwiczenia należy
rozpocząć od przedłużania samogłoski [i].

background image

[u] - artykulacja

powszechnie stosuje się wymowę polegającą na
zaokrągleniu i wysunięciu warg (przede
wszystkim w bezpośrednim sąsiedztwie głoski [u];

może też być wymawiana z neutralnym układem
warg,

wymawiana jest w nagłosie, śródgłosie i wygłosie,
nie poprzedza głosek [i], [i] przed tymi głoskami
pojawia się tylko wyjątkowo

background image

[u] - patologia i terapia

rzadko ulega zniekształceniom, czasem bywa
zastępowana przez [v];

często ulega redukcji w wypowiedziach
potocznych, niestarannych, jest zmazywana,
skracana np : [chća-am] [g-up’i] [d-ugop’is];

przy trudnościach z tą głoską ćwiczenia
rozpoczyna się od u, dodając samogłoskę.

background image

Fonem /u/

/u/

-

niespółgłoskowość: dół – dud

-

niesamogłoskowość: łka – oka

-

nienosowość: krzyknął – krzykną

-

nieprzedniość: łąka - jąka

Warianty: [u], [u’] [u,]

background image

Podsumowanie

W systemie fonologicznym współczesnej
polszczyzny nie ma fonemów samogłoskowych
nosowych.

Nie ma też monoftongicznych dźwięków
samogłoskowych nosowych (inaczej: Dłuska,
Wierzchowska (??), Rocławski).

Pojawiające się w zapisie ortograficznym litery
–ą, –ę odpowiadają różnym połączeniom
głosek.


Document Outline


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
fon wykład 5
fon wykład 11
fon wyklad 2
fon wykład 3
fon wykład półotwarte
fon wykład 12
fon wykład samogłoski
fon wykład 3 2
fon wykład 13
fon wykład zwarte
fon wyklad 1
Napęd Elektryczny wykład
wykład5
Psychologia wykład 1 Stres i radzenie sobie z nim zjazd B
Wykład 04
geriatria p pokarmowy wyklad materialy
ostre stany w alergologii wyklad 2003
WYKŁAD VII

więcej podobnych podstron