Funkcjonalny opis języka

Fonemy spółgłoskowe

półotwarte

Zagadnienia



Fonemy półotwarte – ile i które?



Cechy wspólne fonemom półotwartym.



Cechy różnicujące fonemy półotwarte.



Głoski reprezentujące fonemy półotwarte: cechy
artykulacyjne, dystrybucja, geneza, zaburzenia
artykulacji.

Inwentarz fonemów
półotwartych

Wiś-
niew-

ski

/m/

/n/

/r/

/l/

/ł/

/ń/

/ŋ/

Las-
kow-

ski

/m/

/n/

/r/

/l/

/ń/

/ŋ/

Ro-
cław-

ski

/m/

/n/

/r/

/l/

/ń/

Głoski sonorne

Spółgłoski sonorne

nie mają swoich

fonologicznie bezdźwięcznych odpowiedników

.

W wygłosie absolutnym i w niektórych kontekstach

fonetycznych mogą być wymawiane bezdźwięcznie,

lecz wynik procesu ubezdźwięcznienia nie jest dla

tych identyfikacji pierwszorzędny.

Spółgłoski półotwarte, np. [l], [r], [m], [n], w

niektórych językach tworzą sylaby.

Podział sonornych

Spółgłoski sonorne charakteryzują się zwarciem w
jednym miejscu nasady i otwarciem w innym
miejscu. Fonologicznie cecha półotwartość jest
również łączona z dwiema zaporami utworzonymi w
różnych miejscach przez artykulatory.

Ze względu na lokalizację otwarcia głoski sonorne
dzielą się na:



nosowe - [m], [n], [ń], [ŋ]



boczne - [l], [ł]



drżące - [r]

Fonem /m/



spółgłoskowość (mam –

jam)



półotwartość: (mam –

tam)



nosowość: (mata – rata)



wargowość: (mam – nam)

Warianty: [m], [m’], [m,],
[ɱ]

Fonem /m/ pojawia się jako
jeden z pierwszych w
mowie dziecka. Najczęściej
około 1 roku życia.

Głoska [m]:



wiązadła głosowe
drgają;



podniebienie miękkie
jest opuszczone,
powietrze przechodzi
przez nos;



wargi są słabo zwarte;



położenie masy języka
zależy od głosek
występujących po [m].

Patologie



[m] rzadko ulega zniekształceniom,



w nosowaniu zamkniętym jest wymawiana w
sposób przypominający głoskę [b]



[m’] może być błędnie wymawiana przez dodanie
ń [mńasto] – tak również w gwarach.

Fonem /n/



spółgłoskowość (nóż – już)



półotwartość (nóż – burz)



nosowość (nóż – róż)



niewargowość (nóż – mórz)



przednojęzykowość (len –

leń)

Warianty: [n], [ņ], [n‘]
oraz n-dziąsłowe i n-
szczelinowe.

Pojawia się w mowie
dziecka po 1 roku życia.

Głoska [n]:



wiązadła głosowe

drgają;



podniebienie miękkie

jest opuszczone;



przy wymowie język

zwiera się z górnymi

zębami, a boki języka z

wewnętrzną

powierzchnią górnych

zębów.

Patologie



głoska [n] bardzo rzadko bywa zniekształcana;



może być wymawiana międzyzębowo;



w przypadku nosowania zamkniętego wymawiana
jest podobnie do [d].

Fonemy półotwarte nosowe

Fonemy /m/ i /n/ realizowane w izolacji są trudne do
odróżnienia (por. matka – natka, muszka – nóżka).
Podobieństwo należy uwzględnić w czasie ćwiczeń z
zakresu analizy i syntezy głoskowej.

Fonem /ń/



spółgłoskowość (bańka –

bajka)



półotwartość (bańka -

babka)



nosowość (bańka – barka)



niewargowość (Mania –

mama)



nieprzednojęzykowość (toń

– ton)



środkowojęzykowość

(Reńka – ręka)

Warianty: [ń] i
ń- ubezdźwięcznione

Głoska [ń]:



wiązadła głosowe wibrują;



podniebienie miękkie

odchyla się od tylnej ścianki

jamy gardłowej;



wysklepiona z przodu jamy

ustnej masa języka zawiera

się z przednią częścią

podniebienia twardego;



wargi są uchylone, kąciki

ust lekko się zaciskają

Głoska [ń] powstaje jako

dynamiczna – dyftongiczna i

nietrwała. Wydłużona głoska

[ń] przechodzi w /i /nosowe.

Patologie



[ń] jest rzadko zniekształcana;



bywa wymawiana twardo.

Przyczyną nieprawidłowej realizacji głoski [ń] jest
nieumiejętność wysklepienia grzbietu języka i
skontaktowania go z podniebieniem twardym
(usprawnienia przez naśladowanie czynności ssania
cukierka, mlaskanie, zaczepianie czubka języka o
dolne zęby).



fonem /ń/ zastępowany jest fonemem /n/ dość

powszechnie u dzieci w wyrazie słońce.

Patologie i rozsunięcie

artykulacyjne

Dwusegmentowość w realizacji fonemu /ń/ naraża
go na przekształcenia, może powodować
zastępowanie go grupą dwufonemową - częste w
gwarach. Fonem /ń/ jest zastępowany przez /in/
lub /ni/. Bywa także zastępowany fonemem /n/ i –
niekiedy - fonemem /i /.

rozsunięcie artykulacyjne

- przypomnienie

Fonem /ŋ/



spółgłoskowość (banki –

bajki)



półotwartość (banki - Baśki)



nosowość (banki – barki)



niewargowość (tanki –

tamki)



nieprzednojęzykowość

(błąka – błonka)



nieśrodkowojęzykowość

(lęka – Leńka)

Warianty: [ŋ], [ŋ’] i
ŋ-ubezdźwięcznione

Głoska [ŋ]:



wiązadła głosowe

wibrują;



podniebienie miękkie

odchyla się od tylnej
ścianki jamy gardłowej i
dotyka do wysklepionej
z tylu jamy ustnej masy
języka;



wargi są uchylone,

kąciki ust lekko się
zaciskają

Fonem /r/



spółgłoskowość (rak –

jak)



półotwartość (rak –

bak)



nienosowość (rak –

mak)



nieboczność (rak – lak)

Warianty: [r], [r’] [ŗ]

Głoska [r]:



wiązadła drgają;



podniebienie miękkie

zamyka drogę do jamy
nosowej;



wibruje koniuszek języka;

boki języka przylegają do
wewnętrznych powierzchni
górnych zębów i dziąseł;
apeks uderza o dziąsła



powierzchnia języka w

części predorsalnej lekko
wklęśnięta.

Dźwięki drżące

W gaworzeniu pojawiają się dźwięki wibracyjne, ale nie
mają charakteru językowego.

W okresie późniejszym wibracyjne dźwięki występują
dość wcześnie, zwykle w określonej pozycji, ale
zanikają na rzecz substytucyjnego [l].

Głoska [r]

pojawia się w języku dziecka stosunkowo

późno, najczęściej

około 3-5 roku życia

. Do tego

czasu dziecko może tę głoskę opuszczać, lub
zastępować innymi głoskami o zbliżonej, lecz
łatwiejszej artykulacji np. [l].

Rotacyzm



pararotacyzm

- zastępowanie (substytucja) [r]

innymi głoskami wymawianymi prawidłowo np.:

[j], [l];



mogirotacyzm

- opuszczenie (elizja) [r]



rotacyzm właściwy

- deformacja [r], czyli

tworzenie dźwięku nie występującego w systemie

fonetycznym naszego języka.

Rotacyzm właściwy



[r] języczkowe



[r] wargowe



[r] międzyzębowe



[r] policzkowe lub boczne



[r] podniebienne



[r] gardłowe



[r] krtaniowe



[r] świszczące

Przyczyny patologii

T. Kania

: trudność w wymowie głoski r leży w wibracji,

wymagającej elastyczności narządu oraz szybkości i

precyzji jego ruchów. Złożony układ języka (każda część

zajmuje inne położenie), krótki czas trwania

zmieniających się artykulacji (najmniejszy ze wszystkich

głosek iloczas).

E. M. Skorek

przyczyny wadliwej artykulacji [r]:

nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie języka,

niedostateczna sprawność ruchowa czubka języka,

skrócenie wędzidełka podjęzykowego, anomalie

podniebienia twardego np. podniebienie tzw. gotyckie,

wady zgryzu, obniżony poziom słuchu czy nieprawidłowe

wzory wymowy osób z otoczenia dziecka.

Fonem /l/



spółgłoskowość (lak –

jak)



półotwartość (lak –

bak)



nienosowość (lak –

mak)



boczność (lak – rak)



dziąsłowość

(lawa –

ława)

Warianty: [l], [l’], [ļ]

Przy wymowie głoski [l]

unosi się czubek języka i

zwiera z dziąsłami, a boki

języka przylegają do

wewnętrznej powierzchni

zębów przedtrzonowych i

trzonowych oraz do dziąseł.

Z obydwu lub jednego boku

powstaje otwór, przez który

przepływa powietrze. Wargi

przyjmują układ następnej

samogłoski.
Nietrwała (przechodzi w

[y]).

[l]



Głoska [l] nie występuje przed samogłoską [y].



W wymowie szkolnej w pozycji wygłosowej

wymawia się ją bezdźwięcznie, jeśli występuje po

głosce bezdźwięcznej: w wyrazach gęśl narośl myśl

peyotl [

,

l], w wymowie scenicznej [l] zachowuje

dźwięczność.



W śródgłosie zachowuje się jak wszystkie

półotwarte, czyli nie ulega ubezdźwięcznieniu, ani

nie wpływa na dźwięczność sąsiadujących z nią

głosek. Jeśli znajduje się w obustronnym sąsiedztwie

bezdźwięcznych głosek ubezdźwięcznia się

[pomyś

,

lće]



Głoska [l] w mowie dziecka pojawia się w drugim,

trzecim roku życia.

Patologie (lelanie,
lambdacyzm)

Głoska [l]



może być opuszczana



jest zastępowana innymi



wymawiana międzyzębowo: czubek języka nie

zwiera się z dziąsłami, lecz wsuwa się między

zęby;



zniekształcona wymowa [l] może pojawić się

również w skutek niesymetrycznego ustawienia

języka.

/r/ i /l/



To samo miejsce artykulacji jest przyczyną
zastępowania głoski [r] przez [l].



W okresie opanowywania artykulacji [r] bywa ona
nadgorliwie używana tam, gdzie powinno wystąpić
[l]. Jeśli w wyrazie lub w kilku sąsiednich wyrazach
znajdą się w pewnej odległości obie głoski, to
utworzą one barierę artykulacyjną trudną do
pokonania nawet przez osoby dobrze władające
językiem polskim. Do takich trudnych wyrazów
należą: kolorowy, kaloryfer, parasolka itp.