Funkcjonalny opis języka

Wykład 1-2:

Wprowadzenie

do fonetyki i fonologii

Jednostki języka



fonem: nie jest znakiem językowym, ale stanowi
element konieczny w tworzeniu znaku;



morfem: ma charakter znaku, wskazuje na
pewną treść w rzeczywistości, jest zbudowany z
fonemów;



wyraz: składa się z morfemów, jest znakiem;



wypowiedzenie (zdanie): jest znakiem, tworzą
je wyrazy;

Tworzywem komunikacji mówionej

są

głoski

, czyli



najmniejsze elementy dające się wydzielić w

potoku mowy;



dźwięki postrzegane zmysłem słuchu,

produkowane przez nadawcę w celu

porozumiewania się z odbiorcą.

Żadna

głoska nie posiada znaczenia.

W języku

polskim istnieją jednak wyrazy złożone z jednej

głoski, np. i: piękna i mądra.

Fonologia a fonetyka



fonologia zajmuje się
dźwiękami w aspekcie
pełnionej przez nie
funkcji w procesie
komunikacji;



fonetyka bada i opisuje
głoski ze względu na ich
właściwości fizyczne;
zastosowanie:

- uczenie poprawnej

wymowy

- uczenie języków obcych
- nauka mówienia ludzi

głuchych

- rozpoznawanie i synteza

mowy

Podstawowe pojęcia fonetyki



Głoska

- najmniejszy segment wyodrębniany w

linearnej strukturze wypowiedzi danego języka przez
przeciętnych, rodowitych użytkowników tego języka.
(Dukiewicz)



Samogłoska - głoska otwarta, artykułowana z
udziałem drgań złożonych okresowych bez udziału
szumów



Spółgłoska - głoska zamknięta szumowa



Sylaba

- najmniejsza niezależna jednostka

fonetyczna, zorganizowana wokół samogłoski (w
polszczyźnie)



Fazy artykulacji głoski

: następ, szczyt, zestęp



Fazy artykulacji wyrazu

: nagłos, śródgłos, wygłos

Metody fonetyki eksperymentalnej



fonetyka akustyczna:



spektrogram - rozkład energii między częstości

drgania; spektrogram trójwymiarowy (np. w

karcie dźwiękowej komputera) - obraz zmian rozkładu

natężenia w czasie



oscylogram - przebieg zmian ciśnienia

akustycznego w czasie



 fonetyka artykulacyjna:



kimograf - urządzenie rejestrujące zmiany siły

artykulacyjnej palatogram, lingwogram,

labiogram – obraz śladów języka na podniebieniu,

zębów na języku lub warg na kartce



rentgenogram



obraz tomograficzny



 fonetyka audytywna

Alfabety fonetyczne



Slawistyczny

Alfabet

Fonetyczny

(jak sama nazwa
wskazuje został
opracowany dla
języków słowiańskich);



Międzynarodowy

Alfabet

Fonetyczny

(stosowany do zapisu
wymowy bardzo
różnych języków;
warto go poznać,
rozpoczynając naukę
języka obcego)

Alfabet API



Jeden znak – jedna

głoska.



Znaki diakrytyczne

oznaczają tylko

dodatkowe cechy

artykulacyjne.



Głoski

zwartoszczelinowe

uznane są za

dyftongi.

Alfabet

slawistyczny



Jeden znak – jedna głoska



Znaki diakrytyczne

oznaczają cechy uboczne

lub zmianę

podstawowego miejsca

artykulacji, np. [š] - sz

Zapis
pseudofonetyczny
- podręcznik języka
polskiego dla
Niemców z lat
trzydziestych:

na pagurku
njewjelkim we
bschosoffym gajju
stau dwurr
schlachezki

Ortografia polska

Ortografia polska w pewnej tylko części opiera się
na wymowie. W języku polskim, który przejął znaki
alfabetu łacińskiego, ważną

przyczyną

rozbieżności

między mową a pismem

jest brak w

tym

alfabecie graficznych odpowiedników dla

niektórych głosek

, co powoduje konieczność

tworzenia dwu- i trójznaków oraz wprowadzania
znaków diakrytycznych.

Różnice ilościowe



w zapisie ortograficznym pojawia się więcej

znaków niż głosek

Przykład:

szachy [występują tu dwa dwuznaki: sz

oraz ch, którym odpowiadają w wymowie

pojedyncze głoski)



w zapisie ortograficznym pojawia się mniej

znaków niż głosek

Przykład

: ząb (wym. [zomp]) - występuje tu

różnica ilościowa (i jakościowa [p] zamiast [b])

Różnice jakościowe (1)



wielkość liter (w zapisie fonetycznym brak
wielkich liter – rozpoczynanie zdania, albo nazw
własnych wielką literą to konwencja!);



litery w zapisie ortograficznym nie
odzwierciedlają cech głosek

Przykład:

w wyrazie auto po samogłosce [a] w poprawnej

wymowie pojawia się półsamogłoska (a nie
samogłoska [u]).

Różnice jakościowe (2)



znak graficzny może odnosić się do różnych

dźwięków

Przykład 1:

litera b w wyrazie burak oznacza głoskę [b], ale w

wyrazie lub literę b wymawia się jako głoskę [p]

(wym. [lup])

Przykład 2:

w wyrazach: kurz, rzeka, zmarznąć połączenie liter

r-z jest wymawiane odpowiednio jako: głoska [š],

głoska [ž] i połączenie dwóch głosek [r] i [z].

Różnice jakościowe (3)



dźwięk może być oznaczany w różny sposób

Przykład 1:

W wyrazach góra i kura występuje ten sam dźwięk

samogłoskowy [u].

Przykład 2:

W wyrazach

szary, krzak, aż występuje głoska [š].

Fonologia – kierunki badań



Fonologia

segmentalna –

bada właściwości

segmentów

(dźwięków,

fonemów); jej

przedmiotem są

allofonia,

fonotaktyka,

allomorfia.



Fonologia

suprasegmentalna –

(tj. prozodyczna) bada

zjawiska wykraczające

poza zasięg

pojedynczych

segmentów;

przedmiotem badań

są m.in.: akcent,

intonacja, ton, sylaba,

wyraz fonologiczny.

Strefy artykulacji (nazwy łacińskie)

Funkcjonalny opis języka 2

Tata rak i tatarak,

czyli fonologia

suprasegmentalna

Cechy prozodyczne - intonacja

INTONACJA

(ton, zmiany tonu podstawowego) –2

funkcje: syntaktyczna (odróżnia rodzaje zdań,
współtworzy zdanie) i ekspresywna (wyrażanie
treści emocjonalnych);



rosnąca (antykadencja) → zd. pytające



opadająca (kadencja) → zd. oznajmująca



opadająca + mocny akcent → zd. rozkaźnikowe

•Nie pamiętam (/) kto do nas przyjdzie (\)
•Nie pamiętam (\) Kto do nas przyjdzie? (/)

Cechy prozodyczne - pauza

PAUZA

– (składniowa funkcja delimitacyjna

-wtrącenia i f. dystynktywne – gdy usytuowanie
pauz jest jedynym wykładnikiem różnicy w
budowie tematyczno-rematycznej)



(T) życie // (R) potoczyło się jak po maśle



(T) życie potoczyło się // (R) jak po maśle

Cechy prozodyczne - akcent

AKCENT

(siła głosu) to wyróżnienie jakiegoś

wyrażenia językowego (rzadziej: cecha
charakterystyczna osoby Max Kolonko;)

Zdaniowy (logiczny) –uwydatnienie pewnych

członów zdania (funkcja wskaźnika rematu)

Wyrazowy – uwydatnienie sylab poprzez:



zmianę natężenia dźwięku – akcent dynamiczny



zmianę wysokości tonu – akcent melodyczny



wydłużenie czasu trwania – akcent iloczasowy

Akcent

Akcent, choć w języku polskim w przeciwieństwie do
np. rosyjskiego nie różnicuje znaczeń wyrazów, jest
bardzo ważny.

Dzięki akcentowi osoba

słuchająca wypowiedzi wie, gdzie przebiegają
granice między wyrazami.

transportu

/1/ tran z portu;
/2/ transportu;
Por. też:

wąskarola nimfabryka mamakata

Akcent wyjątki

Samodzielnego akcentu nie mają (i są nazywane

atonami):



enklityki

– wyrazy jednosylabowe występujące

po wyrazach akcentowanych, inaczej
ortotonicznych (zaimki osobowe + SIĘ –Lubię cię,
DAJ mi, Ubierz się; partykuły – KTÓryby)



proklityki

– wyrazy występujące przed wyr.

akcentowanymi (przyimki jednosylabowe –„bez”,
„nad”, „pod”… -nad DOmem [ale przed zaimkami
jednosylabowymi akcent pada na przyimek np.
NAD tym], partykuła przecząca „nie” –nie WIdać)

Akcent wyjątki



W wyrazach pochodzenia obcego najczęściej
zachowuje się akcent oryginalny.



w formach zakończonych na -ika, -yka →
proparoksytoniczny (na 3 syl. od końca), np.
GRAfika, gaLAktyka



wyrazy o pierwszej cząstce anty- arcy- wice- itp. i
drugiej cząstce jednosylabowej → oksytoniczny, np.
eksMĄŻ, wiceKRÓLitd. (wyjątek: antygen,
arcymistrz, subkod)



istnieje grupa wyrazów o akcencie chwiejnym (2 lub
3 sylaba od końca – nie zawsze oba sposoby
równoprawne), np. BIZnesmengorzej: bizNESmen

Akcent wyjątki - zapożyczenia



etuI



FAJerwerk



KOmitet



Opera



MAKsimum



Optimum



taberNAkulum



TECHnikum,



uniWERsytet



RzeczpoSPOlita(na wzór: resPUblica)

Akcent wyjątki



Dwusylabowe liczebniki z cząstkami -kroć, -sta,
-set akcentujemy na 3 sylabie od końca, np.
SIEdemset, CZTErysta, CZTErykroć.



Skrótowce literowe mają akcent oksytoniczny
(„PZU” pezetU, „PKO” pekaO, „PCK” peceKA).



W skrótowcach innych typów → a.
paroksytoniczny, np. buDImex

Akcent wyjątki



Wyrazy rodzime z cząstkami ruchomymi (typu
-bym, -śmy) akcent pada na przedostatnią sylabę
wyrazu, z którym dana cząstka się łączy, np.
uSZYłabym, maloWAliśmy.



akcent na 3. sylabie od końca dla form 1 i 2 os.
l.mn. czasu przeszłego (u-MY-li-śmy)



akcent na 4. sylabie od końca dla form 1 i 2 os.
l.mn. trybu przypuszczającego (u-MY-li-by-śmy)



akcent na 5. sylabie od końca dla form 1 i 2 os.
l.mn. trybu przypuszczającego połączonego z
zaimkiem zwrotnym (u-MY-li-by-śmy się)

Akcent wyjątki



Spójniki z ruchomymi końcówkami



-śmy, -ście w polszczyźnie starannej akcentujemy
na 3 sylabie od końca, np. GDYbyście, GDYbyśmy,
…



Inne wyrazy z tymi ruchomymi końcówkami
akcentujemy w podobny sposób, np. DAwnośmy.



W wypowiedziach ekspresywnych lub w gwarach
– może występować akcent inicjalny (musimy
pracować DOkładnie, Ucziwie)



W dłuższych wyrazach akcent poboczny (słabszy,
najczęściej na pierwszą sylabę NAJrozmaItszy,
KOmuniKAcja)

Typy akcentów



W języku polskim prawie zawsze akcentujemy

sylabę przedostatnią (akcent

paroksytoniczny

).

Inne możliwości:



akcent

inicjalny

(np. czeski),



akcent

oksytoniczny

(np. fr.),



akcent

proparoksytoniczny

(np. macedoński)

Tendencje do ujednolicenia

.

Funkcje akcentu:

delimitacyjna

i

dystynktywna

(np. w rosyjskim i angielskim).

Wyraz fonologiczny

to jednostka prozodyczna o jednym głównym
akcencie.

Wyróżnia się trzy jego fazy:



nagłos,



śródgłos,



wygłos.

Wyraz fonologiczny

nie musi pokrywać się

z wyrazem gramatycznym,

np. zmusili ją, nie pójdę, od dziecka.

Cechy prozodyczne - iloczas



ILOCZAS to czas wymawiania poszczególnych
głosek.



W języku polskim jest kategorią niefunkcjonalną,
tzn. różnice trwania głosek nie stanowią o
znaczeniu wyrazów. Iloczas pełni funkcję
ekspresyjną, a nie gramatyczną.

Prozodia



Iloczas, intonacja, pauza, akcent są

cechami

prozodycznymi.



Cechy prozodyczne to suprasegmentalne
właściwości ponadwyrazowych jednostek języka,
rozpoznawalne tylko w kontekście poprzez
kontrast między danym nacechowanym
odcinkiem wypowiedzi a sąsiadującymi.

Zaburzenia



trudności z wyrażaniem emocji tonem głosu i

używanie tonu, który wydaje się sprzeczny z

treścią wypowiedzi (aprozodia)



społecznie nieakceptowane tempo mowy (za

szybko lub za wolno)



społecznie nieakceptowany ton głosu (za cicho lub

za głośno)

Badanie, np.:



Młodzież i dorośli – (RHLB-PL) Bateria Testów do

Badania Funkcji Językowych i Komunikacyjnych

Prawej Półkuli Mózgu (Karen

Bryan, pol.

adaptacja: Emilia

Łojek, 2007).

Sylaba



Sylaba to odcinek wypowiedzi charakteryzujący
się narastaniem, a następnie opadaniem energii
artykulacyjnej (napięcia mięśniowego) i
akustycznej (intensywności dźwięku),
wymawianym przy nieprzerwanym wydechu.



Odgrywa ważną rolę w procesie przyswajania
języka przez dzieci (por. mama, tata, baba)



Wykorzystywana w zabawach językowych



Pozostaje niezaburzona w afazji.

Sylabifikacja



Zasada sonorności (sonorność dźwięków narasta w
kierunku jądra sylaby, a maleje z dala od jądra
sylaby; np. klej, cyrk).



Zasada pierwszeństwa nagłosu, np. o-sa a nie os-a

Uwaga

: formy z przedrostkiem – granica sylaby jest

zbieżna z granicą morfemu (np. pod-o-kien-ny)



Zasada maksymalnego nagłosu (przydzielenie do
nagłosu następnej sylaby, jak największej ilości
spółgłosek o ile jest to zgodne z zasadą
sonorności).

Fonologia – kierunki badań



Fonologia

segmentalna

–

bada właściwości

segmentów

(dźwięków,

fonemów); jej

przedmiotem są

allofonia,

fonotaktyka,

allomorfia.



Fonologia

suprasegmentalna

–

(tj. prozodyczna) bada

zjawiska wykraczające

poza zasięg

pojedynczych

segmentów;

przedmiotem badań

są m.in.: akcent,

intonacja, ton, sylaba,

wyraz fonologiczny.

Problemy 2. wykładu



Jednostki języka wydzielane w potoku mowy.



Intonacja.



Pauza.



Akcent.



Iloczas.



Zaburzenia w płaszczyźnie suprasegmentalnej.



Kierunki badań fonologicznych



Co to jest sylaba?



Czy istnieją reguły podziału wyrazów na sylaby?