Fizjokratyzm

• Merkantyliści sformułowali szereg

zaleceń dla państwowej polityki

gospodarczej, niemniej jednak nie

próbowali zająć się nauką

ekonomii, nie szukali praw

i zależności rządzących

gospodarką. Zrobili to dopiero w

XVIII wieku

fizjokraci.

Fizjokratyzm czyli

panowanie przyrody

•

Fizjokratyzm ( physiocratie) oznacza

„ panowanie przyrody” (z gr. physis

„natura” i kratos „władza”). Nazwa ta

dobrze oddaje istotę tej teorii, której

podstawowym prawem jest prawo

dominacji - niezależnych od woli

człowieka - praw przyrody nad

zasadami ekonomii.

•

Prawa przyrody można i należy

poznać, aby móc je wykorzystać w
działalności gospodarczej. Klasyczne
przedstawienie teorii fizjokratów dał

Mercier de la Rivière.

• Jego książka

Porządek

przyrodniczy (1767)

uznawana była za definitywne
sformułowanie systemu
fizjokratycznego.

• Fizjokraci określali siebie jako

filozofów ekonomistów
(philosophes économistes)
i postrzegali swoją naukę jako
rodzaj filozofii społecznej,
obejmującej ekonomiczną,
polityczną, etyczną i społeczną
stronę działalności ludzkiej.

F. Quesnay ( 1694-1774)

(lekarz nadworny Ludwika

XV)

od 1753 zainteresowany zagadnieniami ekonomicznymi;
w 1759 publikuje Tableau économique

Quesnay i jego zwolennicy wywarli duży wpływ na A.Smitha

• Fundamentalną zasadą racjonalnego działania jest zasada oszczędności

środków. Autorstwo tej zasady przypisuje się F. Quesney’owi.

• W rozprawie O pracy rzemieślników wydanej w 1766 roku

stwierdził on, że osiągnięcie możliwie największego wzrostu

zadowolenia przez możliwie największe zmniejszenie wydatków

stanowi doskonałość postępowania ekonomicznego.

•

[

Trzy podstawowe koncepcje

fizjokratyzmu

1. Koncepcja porządku naturalnego

2. Koncepcja produktu czystego

3. Koncepcja obiegu dóbr

1. Koncepcja porządku

naturalnego

• Porządek naturalny jest stanem

doskonałym wynikającym z praw,
którymi rządzi się natura;

• Porządek naturalny został

ustanowiony przez Boga i ma
charakter opatrznościowy; każdy
człowiek o odpowiednim poziomie
intelektualnym musi go intuicyjnie
postrzegać;

• Z idei porządku naturalnego wynikają:

•wolność osobista,
•własność prywatna, 
•swoboda gospodarcza;

Odzwierciedleniem porządku naturalnego

w prawie stanowionym przez człowieka

jest porządek pozytywny.

Laissez faire !

•

Z koncepcji porządku naturalnego

zakładającego własność prywatną, wolność
osobistą i gospodarczą fizjokraci wywodzą
tezę o zgodności interesu jednostki z
interesem społecznym.

• Hasło: Laissez faire! (Pozwólcie (nam)

działać), wyraża postulat swobody
gospodarczej i jest skierowane przeciwko
merkantylnym zasadom polityki
gospodarczej.

2. Koncepcja produktu

czystego

• Nowa wartość czyli tzw. produkt czysty

powstaje tylko w rolnictwie; fizjokraci
rozróżniają „uprawę wielką” - nowocześnie
i efektywnie prowadzoną przez
dzierżawców od „uprawy drobnej”
prowadzonej nieefektywnie przez chłopów,
którzy otrzymują w użytkowanie od
właściciela ziemi parcelę i zabudowania
i dzielą się z nim plonami po połowie;

• produkt czysty powstaje tylko w

produkcji rolnej pierwszego typu; ani
handel ani rzemiosło nie stwarzają
produktu czystego, następuje tu jedynie
dodanie bogactwa w wyniku pracy
kupców i rzemieślników, co uzasadnia
uzyskiwanie przez nich wynagrodzenia
równego wartości ich pracy;

• w rolnictwie następuje natomiast

pomnożenie bogactwa – z rolnikiem
współpracuje bowiem natura, która
ma zdolność stwarzania produktu
czystego.

3. Koncepcja obiegu dóbr

Tablica ekonomiczna

Tablicę ekonomiczną opracował

F.Quesnay

1759

• Założenia upraszczające przyjęte przez Quesnay’a

• w konstrukcji tablicy ekonomicznej:

• społeczeństwo składa się z trzech klas:

• - właściciele ziemscy otrzymują czynsz dzierżawny

• - rzemieślnicy (klasa jałowa) produkują towary i narzędzia

• chłopi (klasa produkcyjna) produkują żywność i surowce

• stałe ceny

• gospodarka zamknięta

• ekwiwalentność ceny (cena równa kosztom wytworzenia)

• chłopi tworzą produkt wartości 5 tys. funtów

• (4 tys. funtów - żywność; 1 tys. funtów -surowce)

• czynsz dzierżawny wynosi 2 tys. funtów

• rzemieślnicy dysponują funduszem 1 tys. funtów

• chłopi kupują towary (narzędzia)

• właściciele ziemscy kupują żywność i towary

• rzemieślnicy kupują żywność i surowce

Schemat tablicy

ekonomicznej

• Ch → renta → W Ch -2

W +2

•

• Rz → towary → W Rz +1

W -1

• Rz → towary → Ch Rz +1 Ch -1

• Ch → żywność → W Ch +1

W -1

• Ch → żywność → Rz Rz -1 Ch +1

• Ch → surowce → Rz Rz -1 Ch +1

•

• 0 0

0

Program gospodarczy

fizjokratów

• W programie gospodarczym

fizjokratów można wyróżnić trzy
elementy:

(1) zagadnienie handlu,
(2) pogląd na funkcje państwa
(3) teorię podatku jedynego.

1. Zagadnienie handlu

•

Handel jest pożyteczny, choć nie stwarza

nowej wartości (mamy do czynienia jedynie z 

obrotem istniejącymi już dobrami).

• Według fizjokratów w zgodzie z porządkiem

naturalnym pozostaje jednak tylko handel

dokonujący się bezpośrednio między

producentem i konsumentem.

• Szkodliwa jest natomiast działalność kupców –

pośredników. Osiągane przez nich zyski są nie

stanowią bogactwa rzeczywistego lecz

wyłącznie bogactwo pieniężne czyli w istocie

rzeczy - fikcyjne.

• Postulat wolnego handlu (akcent na

handel zbożem i produktami rolnymi)

obala merkantylistyczną doktrynę

dodatniego bilansu handlowego.

• Nierównowaga w bilansie

handlowym prowadzi do spadku siły

nabywczej zagranicy, spadku popytu i

w konsekwencji - spadku eksportu

francuskiego zboża.

• Nakładanie ceł importowych jest

niekorzystne (cło jest wkalkulowane

w cenę i płacą ją odbiorcy) i może

powodować politykę odwetową.

2. Państwo w systemie

fizjokratycznym

• – ustrój państwowy oparty o prawa porządku naturalnego

• → nienaruszalny porządek społeczny – władza absolutna i

• scentralizowana - monarchia dziedziczna;

• → despotyzm porządku naturalnego personifikuje się w osobie

władcy, gdyż on najłatwiej odkrywa oczywiste prawa naturalne;

• → ustawy mogą być jedynie odzwierciedleniem porządku

naturalnego;

• Funkcje państwa:

• - obrona porządku naturalnego;

• - nauczanie (pozwala rozpoznać porządek naturalny i

• uniemożliwić przekształcenie go w despotyzm osobisty);

• - roboty publiczne ( są one niezbędne dla rozwoju rolnictwa);

3. Podatek jedyny

Teoria podatku jedynego stanowiła reakcję na niesłychanie uciążliwy

system podatkowy monarchii francuskiej.

• podatki mogą być pobierane jedynie od dochodu czystego;

• podatek od dochodu czystego płaci jedynie klasa posiadaczy ziemskich

• nałożenie podatku jedynego obniży cenę ziemi i nie powinno stanowić
obciążenia
dla rolnictwa:

dochód z ziemi = 100, stopa procentowa 5%
→ cena ziemi: 2.000 [0,05 x 2.000 = 100];

dochód z ziemi = 100, stopa procentowa 5%, podatek 30%
→ cena ziemi: 1.400 [ 2.000 – (0,3 x 2.000) = 1.400 ];

Wysokość podatku:

30-33,3%

dochodu czystego.

• Próba wcielenia w życie koncepcji

podatku jedynego nie powiodła się.

Wprowadził go jedynie w 3

gminach swego księstwa margrabia

badeński.

• Z wielkimi trudnościami podatek

przetrwał tylko w jednej gminie do

1802 roku.

Fizjokratyzm w Polsce

• W Polsce głównymi przedstawicielami

fizjokratyzmu byli: A. Popławski, H.

Stroynowski, H. Kołłątaj, J.S. Dembowski.

• Przekonanie o obiektywnym

charakterze praw ekonomicznych;

• utożsamianie ich z prawami fizyki;
• koncepcja liberalizmu gospodarczego;
• Laissez faire, laissez passer
• Koncepcja podatku jedynego

Szkoła klasyczna

1776-1890

(1755 -1890)

Scholastycy uważali, że Kościół powinien
rozstrzygać o moralności działalności
gospodarczej.

Merkantyliści, domagali się interwencji
państwa.

Klasycy, podobnie jak fizjokraci,
wypowiadali się za wolnymi,
nieregulowanymi rynkami

i maksimum indywidualnej swobody.

Początek nauki ekonomii budzi

kontrowersje.

Przeważa pogląd, że ekonomię

zapoczątkowało dzieło

A.Smitha Bogactwo narodów

W.S.Jevons w 1881 roku przypomniał

światu pracę Cantillona –

zapomnianą

po opublikowaniu Bogactwa

narodów.

Richard Cantillon

(1680- 1734)

Essai sur la nature du commerce en

général wydanego po francusku w

1755

A.Smith:

Badania nad naturą i przyczynami

bogactwa narodów 1776

Cantillon jako pierwszy w historii

myśli ekonomicznej oddzielił

rozważania

z zakresu ekonomii od rozważań

stanowiących przedmiot filozofii,

etyki, prawa, finansów i polityki.

Cantillon wychodzi w swym dziele

z założenia, że podstawą gospodarki

jest rynek koordynujący

zachowania konsumentów i

producentów.

Według Cantillona ziemia i praca tworzą

bogactwo narodów.

Nakłady ziemi i pracy tworzą ceny

normalne. Popyt i podaż kształtują

ceny rynkowe.

Cantillon wyprzedził tablicę

ekonomiczną Quesnaya (

1759

)

wprowadzając podział gospodarki na

sektory i analizując przepływy między

nimi.

• Trzy główne traktaty okresu

klasycznego:

1. Badania nad naturą i przyczynami

bogactwa narodów (A. Smith 1776);

2. Zasady ekonomii politycznej i

opodatkowania (D.Ricardo 1817);

3. Zasady ekonomii politycznej (J.S.

Mill 1848)

System ekonomiczny
Adama Smitha

• antymerkantylistyczna teza, że źródłem

bogactwa jest praca a nie srebro i złoto:

B.Mandeville (1704) (Bajka o pszczołach)

• idea wolności, (pod wpływem fizjokratów

nazwana leseferyzmem):

B.Mandeville;

• egoizm jako podstawa koncepcji

ekonomicznej interesu osobistego:

B. Mandeville (1704) → cywilizacja jest

wynikiem ludzkich wad i potrzeb naturalnych a
nie cnót;

Pogląd, że „społeczeństwo nie

potrzebuje bezinteresownych

obywateli,

a najlepszymi obywatelami są

interesowni egoiści,

o ile naturalnie są rozumni”

wyraził już w starożytności

Epikur (341-270)

• krytyka monopoli: J. Tucker

(1755);

• idea zgodności interesu

indywidualnego ze

społecznym:

F.Hutcheson (1775); 

• analiza wolnokonkurencyjnych

rynków i cen R.Cantillon (1755);

• analiza zależności między

różnymi sektorami gospodarki:
R.Cantillon

• metoda historyczna w analizie procesów

gospodarczych:

J.Stuart (1767);

• krytyka doktryny dodatniego bilansu

handlowego i liberalny program
gospodarczy:

D.Hume (1752, 1777);

• zagadnienie podziału pracy:

F.Hutcheson (1755);

System ekonomiczny Adama Smitha

Przedmiot ekonomii kryje się w

tytule dzieła A.Smitha –

jest nim bogactwo narodu.

Źródłem tego bogactwa jest praca

.

• Fundusz pracy tkwiący w danym

społeczeństwie, w zależności od tego jaka

jego część jest użyta produkcyjnie, dostarcza

w ciągu roku pewnej określonej sumy

przedmiotów, służących do zaspokojenia

potrzeb. Ta suma przedmiotów stanowi

dochód społeczny.

Bogactwo w rozumieniu

A.Smitha

Przez bogactwo (wealth, opulance) Smith

rozumiał dochody pochodzące z:

• renty gruntowej,

• płacy roboczej i

• zysku od kapitału.

Działalność usługowa nie jest pracą produkcyjną

i nie tworzy bogactwa.

(służba domowa, przedstawiciele wolnych zawodów, dwór, urzędnicy,

wymiar sprawiedliwości, armia, flota, duchowieństwo)

Bogactwo narodu jest sumą bogactwa

jednostek.

• Bogactwo narodu jest w tym ujęciu

dochodem społecznym.

Suma rocznej produkcji stanowi

dochód społeczny brutto,

z którego otrzymuje się dochód społeczny

netto

po potrąceniu wartości tego,

co zostało poświęcone do produkcji tych

dóbr.

Smith przyjmuje tezę,

że naturalne skłonności

są dla człowieka

najbardziej korzystne;

W zagadnieniach moralności wszystko

opiera się na naturalnej skłonności

do altruizmu;

w sferze gospodarczej – na egoizmie

(na instynkcie interesu osobistego)

Założenia metodologiczne koncepcji

interesu osobistego:

1. zasada indywidualizmu

poznawczego;

- w badaniach należy wyjść od analizy

działań jednostki, wpływ społeczeństwa

na jednostkę daje się stwierdzić jedynie

w drodze obserwacji jej zachowania;

Jednostka kierując się interesem

osobistym osiąga maksimum

korzyści;

społeczeństwo jest zbiorem

jednostek,

a więc jednostka działając zgodnie

z interesem własnym

maksymalizuje korzyść społeczną

Celem działania społeczeństwa

powinno być maksimum korzyści

jednostki.

2. zasada egoizmu i kryjąca się

pod nią zasada
gospodarności

- człowiek nie kieruje się wyłącznie

interesem własnym, ale motyw ten
zwykle przeważa w działalności
gospodarczej

3. zasada zgodności interesu

osobistego

z interesem społecznym:

interes osobisty działając w warunkach

wolności gospodarczej zapewnia

samoczynnie najpełniejszy rozwój

gospodarki i realizację interesu społecznego

(interesy robotników i rolników są zawsze zgodne z

interesem społecznym;

interesy kupców i rzemieślników mogą być sprzeczne

z interesem społecznym)

System ekonomiczny Adama

Smitha

1. Teoria produkcji
2. Teoria wymiany
3. Teoria dystrybucji

Ad.1 Teoria produkcji

• w przeciwieństwie do fizjokratów Smith nie

uznaje wyłącznej produkcyjności ziemi; →

produkcyjne są wszystkie trzy czynniki:

praca, ziemia i kapitał;

• → wielkość produkcji zależy od ziemi, pracy

(pierwotne czynniki produkcji) oraz od kapitału

(czynnik pochodny); zasadniczym źródłem

produktów, a więc bogactwa narodu jest praca;

•

w przeciwieństwie do fizjokratów Smith

nie uznaje wyłącznej produkcyjności

ziemi; produkcyjne są wszystkie trzy

czynniki:

praca, ziemia i kapitał;

•

wielkość produkcji zależy od ziemi, pracy

(pierwotne czynniki produkcji) oraz od

kapitału (czynnik pochodny); zasadniczym

źródłem produktów, a więc bogactwa narodu

jest praca;

• na pierwszym miejscu Smith stawia

rolnictwo (współdziałają tu praca i siły
przyrody), następnie przemysł i
rękodzielnictwo, dalej handel hurtowy i
handel detaliczny

(fizjokratyczna sugestia o

wyższej produktywności rolnictwa)

• kapitał jest głównym środkiem powiększania

dobrobytu, gdyż umożliwia większą
produktywność i podział pracy;

• produkcyjność pracy wzmacniana jest przez

podział pracy

• podział pracy ma jednak również wady:

powoduje zmęczenie fizyczne i obniża
inteligencję pracownika…

Podział pracy

Przykład manufaktury produkującej

szpilki

… ważne rzemiosło wyrobu szpilek

podzielone jest na 18 różnych czynności,

które w niektórych rękodzielniach

wykonywane są przez różnych

pracowników,

gdy w innych jeden pracownik ma ich

dwie lub trzy do wykonania.”

[Księga 1.,s.17]

Dziennie 10 osób wytwarza 48.000 szpilek

Ad.2 Teoria wymiany

• przyczyną wymiany jest naturalna

skłonność ludzka: dążenie do korzyści

osobistych;

„Nie od przychylności rzeźnika,

piwowara lub piekarza spodziewamy

się naszego obiadu, lecz od ich

dbałości

o własny interes.

Nie odwołujemy się do ich

humanitarności, lecz do ich egoizmu i

nie mówimy im

o naszych potrzebach,

lecz o ich korzyściach.”

[Księga 1.,s.28-29]

• Zagadnienie wartości

• dwa rodzaje wartości: użytkowa i

wymienna;

wartość użytkowa jest warunkiem istnienia

wartości wymiennej ale na nią nie wpływa;
przykładem tego jest paradoks wartości
wody i diamentu

• wartość wymienna to stosunek wymienny,

który wyrażony w pieniądzu staje się ceną;

• ceny rynkowe są zmienne i oscylują wokół

wartości naturalnej (ceny naturalnej),
stanowiącej podstawę wartości wymiennej;

wartość naturalna

=

płaca + renta

gruntowa + zysk

Paradoks wody i diamentu

Według Smitha wartość ma dwa różne

znaczenia:

1. użyteczność danego przedmiotu (wartość

użytkowa),

2. możność nabycia innych dóbr, jaką daje

posiadanie tego przedmiotu (wartość

wymienna).

„Rzeczy, które mają najwyższą

wartość użytkową mają częstokroć

nader nieznaczną wartość

wymienną, i odwrotnie, rzeczy, które

mają bardzo wielką wartość

wymienną, mają częstokroć nader

małą wartość użytkową

lub też nie mają jej wcale.”

„

Nie ma chyba rzeczy bardziej

użytecznej niż woda, a jednak nic
za nią nabyć nie można.

Diament przeciwnie - nie posiada
żadnej wartości użytkowej, a
przecież można zań często otrzymać
bardzo znaczną ilość innych dóbr.”

Smith zwalcza merkantylistyczną tezę

o celowości utrzymywania

dodatniego bilansu handlowego

oraz pogląd o bogactwie

wynikającym bezpośrednio

z posiadania pieniądza kruszcowego.

Pieniądz ma znaczenie dla wzrostu

wymiany, produkcji i dochodu

narodowego, ale nie jest bogactwem.

Bogactwem są jedynie towary, które można

za pieniądze nabyć.

Ad.3 Teoria dystrybucji ( rozdziału

dochodu społecznego)

• trzy rodzaje dochodu: płaca, renta

gruntowa

i zyski z kapitału (zysk i procent);

• dwie koncepcje zysku:

1.zysk jako potrącenie z

wynagrodzenia pracy;

2. zysk jako wynagrodzenie

kapitału;

Thomas Malthus (1766-1836)

Principles of Political Economy (1820)
Przedmiot ekonomii: dochód społeczny,

który obejmuje podobnie jak u Smitha

wyłącznie materialne środki zaspokojenia

potrzeb.

Teoria ludności
• liczba ludności podwaja się co 25 lat

ilość środków żywności przyrasta co

25 lat o taką samą wartość;

podstawą tego twierdzenia jest

prawo zmniejszającej się wydajności

ziemi.

Thomas Malthus (1766-1836)

Principles of Political Economy

(1820)

Przedmiot ekonomii: dochód

społeczny, który obejmuje podobnie
jak u Smitha wyłącznie materialne
środki zaspokojenia potrzeb.

Thomas Malthus (1766-1836)

Principles of Political Economy (1820)
Przedmiot ekonomii: dochód społeczny,

który obejmuje podobnie jak u Smitha

wyłącznie materialne środki zaspokojenia

potrzeb.

Teoria ludności
• liczba ludności podwaja się co 25 lat

ilość środków żywności przyrasta co

25 lat o taką samą wartość; podstawą

tego twierdzenia jest prawo

zmniejszającej się wydajności ziemi

(

Turgot 1768

)

• liczba ludności przyrasta w postępie

geometrycznym,

• produkcja żywności w postępie

arytmetycznym

• W starożytności, średniowieczu i w epoce

merkantylizmu uważano wzrost liczby

ludności za podstawę postępu,

optymistyczne w tym względzie

zapatrywania mieli również fizjokraci

twierdząc, że nie może dojść do

przeludnienia, gdyż liczba ludności

dostosowuje się w sposób naturalny do ilości

środków pożywienia.

• Rola państwa w gospodarce:

- wielkość konsumpcji zależy od popytu
efektywnego. Jeśli konsumpcja nie nadąża za
produkcją wskazane jest aby państwo
podejmowało roboty publiczne i popierało
prywatną działalność budowlaną w celu
zwiększenia konsumpcji i zapobieganiu
bezrobociu.

Teza Malthusa o konieczności stymulowania

przez państwo popytu efektywnego w celu

zapobiegania kryzysom nadprodukcji i

bezrobociu (

Keynes 1936

)

skrytykowana przez Ricardo i Saya

poszła w zapomnienie.

Malthus (1820) : konieczne jest

uwzględnienie strony efektywnego
popytu; siła robocza ma wolę
zakupienia dóbr lecz brak jej siły
nabywczej, kapitaliści mają siłę
nabywczą lecz brak im woli
zakupu.

Jean Babtiste Say (1767-1832)

Traktat o ekonomii politycznej. Prosty wykład

sposobu, w jaki się tworzą, rozdzielają i

spożywają bogactwa (1803)

Zasługą Saya jest naukowa systematyzacja

całokształtu zagadnień ekonomicznych,

uporządkowanie

i sprecyzowanie
dorobku Smitha.

Ekonomia wg Saya jest nauką

teoretyczną badającą jedynie to co

jest, podobnie jak nauki

przyrodnicze, a założenia polityczno-

gospodarcze ją nie interesują

i muszą być od niej zdecydowanie

oddzielone.

Przedmiotem ekonomii jest bogactwo

występujące

w postaci dóbr materialnych

Say kwestionuje podział zajęć na produkcyjne

i nieprodukcyjne wprowadzony przez Smitha;

zdaniem Saya tzw. „zajęcia nieprodukcyjne”

(praca nauczyciela, urzędnika) mają charakter

pośrednio produkcyjny;

w skład dochodu społecznego wchodzą

zarówno dobra materialne jak i niematerialne

środki zaspokojenia potrzeb.

Zdaniem Saya tzw. „zajęcia

nieprodukcyjne” (praca

nauczyciela, urzędnika) mają

charakter pośrednio produkcyjny;

W skład dochodu społecznego

wchodzą zarówno dobra materialne

jak i niematerialne środki

zaspokojenia potrzeb.

Klasyczna szkoła angielska podzielała

pogląd Smitha, że w skład dochodu

społecznego wchodzą tylko dobra

materialne.

Na kontynencie przeważał pogląd Saya

(Metoda SNA rachunku dochodu

narodowego nawiązuje do koncepcji

Saya.)

Say wyróżnił w wykładzie ekonomii trzy
części:

1. produkcję
2. podział
3. konsumpcję

J.S. Mill usunął z tego zakresu konsumpcję
uważając, że konsumpcja nie jest aktem
gospodarowania, obejmuje zużywanie
dochodu a nie jego tworzenie i jako taka
nie wchodzi w zakres zainteresowania
ekonomii)

• Produkcja: → proces tworzenia i

powiększania użyteczności (z punktu
widzenia gospodarczego istotny jest tylko
ten aspekt produkcji; nie jest istotny
aspekt czysto techniczny- w tym aspekcie
produkcja jest jedynie procesem
przekształcania rzeczy już istniejących)

• Trzy czynniki produkcji: praca, ziemia,

kapitał;

• cztery rodzaje dochodu: płaca, renta,

procent i zysk przedsiębiorcy;

Zysk przedsiębiorcy jest

samodzielnym wynagrodzeniem

pobieranym za pracę kierowniczą

i ponoszenie ryzyka gospodarczego

W długim okresie ceny zmierzają do

kosztów produkcji; górną granicę ceny

stanowi użyteczność rozumiana jako

obiektywna cecha towaru;

Prawo rynków:

Produkcja stwarza siłę nabywczą, a

zatem nie możliwe są kryzysy

nadprodukcji. Możliwe są jedynie

przejściowe zakłócenia wynikające

z tarć w procesie gospodarczym.

Na rynek powraca w postaci popytu

na dobra konsumpcyjne bądź

produkcyjne

cała potencjalna siła nabywcza;

nie występuje zjawisko tezauryzacji

– nikt nie zamyka złota w szkatułce

(pieniądz jako środek wymiany)

A. Smith1776

Bogactwo narodów

J.B. Say1803

Traktat o ekonomii politycznej

3 czynniki produkcji
(praca, ziemia, kapitał)

3 czynniki produkcji

3 rodzaje wynagrodzenia
(

(płaca, renta, procent)

4 rodzaje wynagrodzenia

(płaca, renta, procent, zysk)

Praca produkcyjna i

nieprodukcyjna

Praca produkcyjna

Bogactwo narodów jako

strumień dóbr materialnych

Bogactwo narodu jako strumień

dóbr materialnych i

niematerialnych

Zwolennik małych

przedsiębiorstw

Zwolennik industrializmu i

dużych przedsiębiorstw

Say, J.Mill, Ricardo:

proces produkcji generuje pod dostatkiem

siły nabywczej aby opróżnić rynek z dóbr po

zadowalających cenach;

Ogólna nadprodukcja jest niemożliwa; może

jedynie wystąpić krótkotrwale na pewnych

rynkach,

ale nie w skali globalnej;

Lauderdale (1804)
Sismondi (1819)
Malthus (1820)

poddali w wątpliwość zdolność gospodarki
do automatycznej realizacji pełnego
zatrudnienia swoich zasobów.

J.Ch.L.

de

Sismondi

(1773-1842)

• Nowe zasady ekonomii politycznej, czyli
o bogactwie i jego stosunku do

ludności

(1819)

• Przedmiotem ekonomii jest bogactwo,

ale jego pomnażanie następuje tylko
wówczas, gdy zwiększeniu ilości dóbr
towarzyszy zwiększenie korzystania z
nich, czyli wzrost dobrobytu.

• Sismondi zrywa z zasadą liberalizmu

gospodarczego – istotna rolę w życiu
gospodarczym należy przyznać
państwu.

• Państwo powinno organizować roboty

publiczne, zwiększać zatrudnienie i
popyt efektywny.

David Ricardo (1772-1823)

Główne dzieło: Zasady ekonomii politycznej i

opodatkowania

(Principles of political economy and taxation; 1817)

Teoria wartości

•

Każdemu czynnikowi przypisuje część wartości

produktu, stanowiącą jego wynagrodzenie – zasada

imputacji.

•

Cytuje i powtarza Smitha podział na wartość użytkową

i wymienną. Właściwym przedmiotem rozważań

Ricardo jest wartość wymienna. Wartość użytkowa

stanowi warunek istnienia wartości wymiennej, nie

wpływa jednak na jej kształtowanie się.

Praca nie jest jedyną przyczyną wartości.
Wartość absolutna dobra zależy od kosztów
produkcji i jest sumą: płac, rent gruntowej i
zysków z kapitału. Przedmioty posiadające
tak ujętą wartość absolutną wymieniają się
tylko w stosunku do ilości pracy w nich
zawartej, gdyż wartość wymienna dobra jest
wyznaczana przez stosunkową ilość pracy.

Wynagrodzenia pozostałych czynników

produkcji (ziemi i kapitału) nie mają

wpływu na stosunek wymienny.

Wartość wymienna jest stosunkiem godzin

pracy zawartych w wymienianych

dobrach.

Teoria renty gruntowej
W miarę wzrostu popytu i ceny przechodzi

się do produkcji na mniej urodzajnych

gruntach i produkuje się do momentu

zrównania kosztów produkcji na najmniej

urodzajnym gruncie z ceną. Grunty

urodzajniejsze od najmniej urodzajnego

dają nadwyżkę ceny nad kosztem – rentę

różniczkową.
Renta różniczkowa może wynikać z

urodzajności gruntów, intensywności

uprawy oraz lokalizacji (oddalenia od

rynku zbytu)

Dochód z ziemi

jest jedynie rentą różniczkową;

nie ma renty absolutnej

– nie ma dochodu absolutnego z

ziemi

(najgorszy grunt nie daje żadnego dochodu

z ziemi, daje jedynie pokrycie kosztów);

renta gruntowa nie wchodzi do

ceny.

Teoria zysków z kapitału
prawo rozwojowe o dążeniu stopy
procentowej do zera: - renta gruntowa
wzrasta, płace utrzymują się na stałym poziomie
i w konsekwencji z dochodu społecznego na
zyski przypadać musi coraz mniej;
Wzrost udziału renty gruntowej w dochodzie
społecznym wynika ze wzrostu popytu na
produkty rolne (

konsekwencja prawa Malthusa

)

W każdym rodzaju produkcji kwota
przypadająca na wynagrodzenie kapitału
przedstawia taki sam stosunek do
wynagrodzenia pracy;
Zyski z kapitału nie wpływają na stosunek
wymienny dóbr.

Teoria płacy
• dwa rodzaje płacy: nominalna (określona kwota

pieniędzy) i realna (ogół dóbr i usług jakie

można za określony zarobek nabyć); w długim

okresie wynagrodzenie realne równe jest

kosztom utrzymania (płaca realna wyższa od

kosztów utrzymania → wzrost liczby ludności →

wzrost podaży pracy→spadek płacy nominalnej)

• praca zwykła i praca złożona; praca złożona

jest wielokrotnością pracy zwykłej:
→ 1 godzina pracy jubilera= 2 godziny pracy

szewca = 6 godzin pracy niewykwalifikowanego

robotnika;

W gospodarce bark harmonii –

istnieją zasadnicze sprzeczności między

rentą gruntową a zyskami i płacą oraz

między zyskami

z kapitału a pracą.

Bieżąca stopa zysków może wzrastać tylko

kosztem bieżących płac i odwrotnie.

Fakty te uzasadniają pesymizm Ricardo

odnośnie do przyszłego rozwoju

ludzkości.

• Teoria pieniądza

istnieje ścisły związek między ilością
pieniądza a poziomem cen w danym kraju;
związek ten formułuje w postaci ilościowej
teorii pieniądza.

MV = PT

M- ilość pieniądza, V – szybkość obiegu, P- ogólny
poziom cen, T – wolumen transakcji towarowych

• Za dużo pieniądza → ceny wysokie → wzrost

importu → odpływ pieniądza

• Za mało pieniądza → ceny niskie → wzrost

eksportu → dopływ pieniądza

Teoria wymiany międzynarodowej

Wymiana międzynarodowa może być
obustronnie korzystna nawet wówczas
gdy jeden z jej uczestników produkuje
wszystko taniej niż drugi; istotna jest
jednak nie przewaga absolutna w
kosztach produkcji ale przewaga
względna, porównawcza
(komparatywna)

W wymianie międzynarodowej

nie dochodzi do wymiany

równych wartości pracy.

Kraj powinien eksportować towary
produkowane względnie taniej;

specjalizacja w eksporcie wynikać

powinna

z przewagi komparatywnej w

kosztach produkcji: eksport towarów
wytwarzanych względnie taniej,
import towarów wytwarzanych
względnie drożej.

Polska szkoła klasyczna:

• F. Skarbek

(1792-1866)

Odrzucał koncepcję HOe gdyż jednostka gospodarująca jest

jednostką społeczną i liczy się z potrzebami ogółu; praca jako

główne źródło bogactwa; pracę dzieli na produkcyjną i

nieprodukcyjną; zwolennik liberalizmu gospodarczego;

przeciwnik etatyzmu …

• J. K. Supiński

(1804-1893)

Uczeń Skarbka; zwolennik wolnej konkurencji w kraju i na

rynkach zagranicznych; konflikt między kapitałem i pracą

proponuje rozwiązać poprzez dopuszczenie robotników do
udziału w zyskach, podkreśla zalety spółdzielczości rolnej;

domaga się wprowadzenia pomocy kredytowej dla rolnictwa …

Socjalizm utopijny

i

ekonomia marksowska

• Socjaliści utopijni podejmują próby

stworzenia nowego systemu

organizacji produkcji, wymiany i

konsumpcji. Kreślone przez nich

projekty zrzeszeń wytwórców

i konsumentów, tworzone dla nich

reguły postępowania członków

wspólnot, pobudzają wyobraźnię mas

pracujących. Praktyka odsłania jednak

nierealność przyjmowanych założeń.

• Poglądy socjalistów utopijnych

C. Saint-Simon

(1760-1825):

• nie dostrzega problemu walki klasowej;

formułuje program budowy nowego

ustroju społecznego (przy zachowaniu

instytucji własności prywatnej) i pokojowe

drogi jego urzeczywistnienia;

• według niego siłą napędową rozwoju

społecznego jest klasa wytwórców

(industrialistów);

• zwolennik centralnego planowania i

kierowania gospodarką.

• Słynne hasło saintsimonistów: „Każdy

według swoich zdolności, każdej zdolności

według jej zasług!”

C. Fourier

(1772-1837):

•

jest zwolennikiem decentralizacji władzy i
kooperatyzmu;

•

proponuje zastąpienie istniejącego systemu
gospodarczego dobrowolnymi wspólnotami
produkcyjno-konsumpcyjnymi – tzw.
falangami;

•

budowa nowego ustroju powinna dokonać się
w trybie pokojowej perswazji i przykładu.

Falanga

Zrzeszenie producentów i
konsumentów nazwane falangą
miało być, w utopijnej wizji
społeczeństwa socjalistycznego
Fouriera, podstawowym
elementem organizacyjnym życia
społecznego i gospodarczego.

R. Owen

(1771-1858):

• zwolennik zastąpienia istniejącej organizacji

państwa systemem kooperatyw produkcyjno-

konsumpcyjnych; wzorcową jednostką

organizacyjną nowego, odrodzonego

społeczeństwa ma być gmina komunistyczna

zbudowana na wzór osiedla robotniczego w New

Lanark (Szkocja);

• proces przemian społecznych powinien mieć jego

zdaniem charakter pokojowy i ewolucyjny;

kierowniczą rolę w tym procesie powinny

odgrywać warstwy posiadające i oświecone;

• wyznaje pogląd, że charakter

człowieka jest wytworem warunków,
w których żyje; realizację swoich idei
wiąże z utworzeniem (1825) w
Stanach Zjednoczonych Ameryki
Północnej i w Meksyku komun
produkcyjno-konsumenckich; projekty
te kończą się jednak niepowodzeniem;

• postuluje zakaz angażowania do pracy

dzieci przed ukończeniem 10 lat,

skrócenie dnia pracy do 10,5 godz.,

wprowadzenie ubezpieczeń wypadkowych

i emerytalnych, poprawę warunków

mieszkaniowych, zakładanie sklepów

osiedlowych, których zyski przeznaczane

są na funkcjonowanie szkoły publicznej,

utworzenie samorządów mieszkaniowych

i walkę z alkoholizmem.

Socjalizm utopijny kończy się w

drugiej połowie XIX w.,

w latach bezpośredniej aktywności

K. Marksa (1818-1883)

i F. Engelsa (1820-1895).

• Marks i Engels zwalczają koncepcje

socjalizmu utopijnego wskazując, że
radykalna zmiana stosunków społecznych
możliwa jest na drodze rewolucyjnej a nie
reformatorskiej.

• System poglądów Marksa i Engelsa

dotyczących praw rozwoju społecznego i
zasad funkcjonowania społeczeństwa
socjalistycznego nazywany jest socjalizmem
naukowym, gdyż ich wizja przemian
społecznych zmierzających do stworzenia
nowego społeczeństwa ma podbudowę
naukową wynikającą z materializmu
dialektycznego i historycznego.

Marksowska teoria rozwoju

społeczno-gospodarczego

• Teoria rozwoju społeczno-gospodarczego K. Marksa

opiera się na filozofii materializmu dialektycznego i

historycznego.

• Zakłada ona, że ludzkość przechodzi przez pięć

formacji ustrojowych:

(1) wspólnota pierwotna i niewolnictwo,
(2) feudalizm,
(3) kapitalizm,
(4) socjalizm i
(5) komunizm.

• Każdą formację ustrojową

wyznacza określony układ sił
wytwórczych (czynniki materialne
i ludzkie) i stosunków produkcji
(formy własności i wynikająca stąd
struktura klasowa społeczeństwa).

• Elementem dynamicznym procesu

rozwojowego ludzkości są siły
wytwórcze.

• Stosunki produkcji mają charakter

statyczny i w pewnym okresie
zaczynają hamować nieustanny
rozwój sił wytwórczych.

• Dostosowanie stosunków produkcji do poziomu

rozwoju sił wytwórczych dokonywało się w formacjach

przedkapitalistycznych zasadniczo na drodze

ewolucyjnej.

• Przejście z formacji kapitalistycznej do socjalistycznej

musi się dokonać – zdaniem Marksa - na drodze

rewolucji proletariackiej (w tym względzie poglądy

Marksa są odmienne od poglądów Lassalle’a).

• W wyniku tej rewolucji zniknie zjawisko alienacji

(wyobcowania) pracy wynikające z własności

prywatnej i stosunków towarowo-pieniężnych. W

nowej formacji człowiek będzie mógł żyć i pracować

zgodnie ze swoją ludzką naturą, będzie bowiem

wyzwolony z ujarzmiających go kapitalistycznych

stosunków produkcji.

F.Lassalle (1825-1864)

• do 1862 r. bliski współpracownik

Marksa i Engelsa;

• koncentrował się na pokojowych

sposobach przebudowy
społeczeństwa kapitalistycznego
w socjalistyczne.

Prawo Lassalla

Spiżowe prawo płacy

roboczej

W długim okresie płaca robocza oscyluje

wokół poziomu minimum egzystencji

• Tego mechanizmu nie wyeliminują związki

zawodowe zakładane przez robotników

lecz robotnicze stowarzyszenia produkcyjne

zakładane przy finansowym wsparciu
państwa.

Marksowska teoria wartości

i wartości dodatkowej

• Fundamentem systemu ekonomicznego Marksa jest

teoria wartości oparta na pracy.

• Zgodnie z tą teorią praca jest podstawą

wynagrodzenia właścicieli czynników produkcji

(pracy, ziemi i kapitału). Wartość produktu zależy od

czasu pracy społecznie niezbędnego do jego

wytworzenia.

• Czas społecznie niezbędny jest sumą czasu

abstrakcyjnego, czyli czasu wyrażonego

w jednostkach czasu pracy prostej będącej

wspólnym mianownikiem dla wszelkiej pracy w

ogóle

Wartość w ujęciu marksowskim

to społecznie niezbędna ilość pracy

abstrakcyjnej zawarta w towarze.

• Źródłem nowej wartości jest jedynie kapitał

zmienny czyli kapitał wydatkowany na

pracę - a dokładnie na zakup siły roboczej,

czyli zdolności do pracy.

• Siła robocza jako towar wykazuje tę

szczególną cechę, że zakupiona przez

kapitalistę i zastosowana w procesie

produkcji wytwarza większa wartość niż ta,

którą otrzymują robotnicy w postaci płacy

zapewniającej odtworzenie ich zdolności do

pracy.

• Nadwyżkę wytworzonej wartości

ponad wynagrodzenie pracy
nazywa Marks wartością
dodatkową - stosunek wartości
dodatkowej do kapitału zmiennego
określa jako stopę wyzysku
pracy.

• Marks wyróżnia kilka sposobów

zwiększania wartości dodatkowej:

poprzez wydłużenie czasu pracy

( metoda ta przynosi tzw. wartość

dodatkową bezwzględną),

• poprzez wprowadzanie postępu

technicznego (co pozwala uzyskać

tzw. wartość dodatkową względną)

oraz

• poprzez wprowadzanie postępu

technicznego szybciej od

konkurencji (powstaje wówczas tzw.

wartość dodatkowa nadzwyczajna).

• W teorii Marksa wyzysk pracy jest źródłem

zysku, a zatem w gałęziach o wyższym składzie

organicznym (skład organiczny kapitału

wyraża stosunek kapitału stałego do kapitału

zmiennego w całym kapitale użytym w

produkcji) zysk powinien być mniejszy niż

w gałęziach o niższym składzie organicznym

(czyli wyższym udziale pracy żywej).

• Swobodny przepływ kapitału w gospodarce

powoduje jednak tendencję do wyrównywania

się stopy zysku niezależnie od stosunku

kapitału stałego do zmiennego.