HME wykłady Justynka


HISTORIA MYŚLI EKONOMICZNEJ - wykłady

Wykład 1, 6 październik 2004

Literatura:

  1. Landreth, Colander: „Historia myśli ekonomicznej”

  2. W. Stankiewicz: „Historia myśli ekonomicznej”

  3. Zagóra-Jonszta: „Wykłady z historii myśli ekonomicznej” cz.1, 2 - skrypt

Do 1989 roku w Polsce istniała ekonomia marksistowska. Obecnie obserwujemy ożywienie badań nad HME.

Kontynuacja ćwiczeń!!!

KEYNES'IZM

Periodyzacja - podział HME na okresy - brak zgody między historykami.

Do niedawna obowiązkowe było stanowisko marksistowskie (Marks stworzył własną historię ludności, wyodrębnił formacje społeczno-ekonomiczne w gospodarce):

USTRÓJ WSPÓLNOTY PIERWOTNEJ

na ten podział nałożył podział HME.

Zupełnie odwrotne poglądy miał A. Fanfani (były premier Włoch, autor „Historii doktryn ekonomicznych”). Podzielił on HME na:

  1. okres woluntaryzmu

  2. okres neowouluntaryzmu

  3. epokę naturalizmu

  4. epokę naturalizmu konieczności

  5. epokę naturalizmu oczywistości

  6. epokę naturalizmu istotności.

Ad.1)

Woluntaryzm - przekonanie, że rzeczywistość społeczna i ekonomiczna jest plastyczna i można ją dowolnie kształtować.

Co się mieści w woluntaryzmie?

Podział ten ma sens, bo do 18 wieku przeważały działania woluntarystyczne.

Ad 2)

Neowoluntaryzm - nowy woluntaryzm, myśl ekonomiczna między średniowieczem a

ekonomią klasyczną (koniec 18 wieku) merkantylizm (pod koniec 18 wieku „zaświtały” mu prawa ekonomiczne).

Woluntaryści wierzyli w państwo jako kreatora stosunków gospodarczych. Pod koniec merkantylizmu są jednak stopniowo za ograniczeniem roli państwa (stopniowe przejście do liberalizmu, ekonomii klasycznej).

Ad 3)

Naturalizm - pojęcie praw ekonomicznych jako praw naturalnych, tzn. że człowiek nie powinien się im sprzeciwiać.

Ekonomia klasyczna - jeśli prawa natury istnieją to nie warto się im sprzeciwiać, bo natura wie co ma robić, a sprzeciwiają się jej tylko ignoranci, ponieważ nie posiadają odpowiedniej wiedzy.

liberalizm - laisser faire - pozwólcie nam działać kwintesencja liberalizmu klasycznego (gospodarka światowa była najbliższa ideałowi w okresie liberalizmu <w połowie 19 wieku>, ponieważ był mały procentowo udział państwa w gospodarkę).

U schyłku 19 wieku - wzmożona ingerencja państwa pierwsza wojna światowa kartki itd. keynes'izm (daleko posunięta ingerencja państwa w gospodarkę) poszedł w dwóch kierunkach:

Gospodarka faszystowska, komunistyczna - typ woluntarystyczny.

Po drugiej wojnie światowej nastały kryzysy ekonomiczne w Polsce, nastąpiły liczne zmiany ustrojowe.

Dlaczego między 16 a połową 18 wieku merkantyliści zaczynają inaczej myśleć??

Po wielkich odkryciach geograficznych ogromne zmiany gospodarcze doprowadziły do kapitalizmu - nie było to dzieło teoretyków.

Myśl starożytna

Co jest charakterystyczne?

GRECJA - niejednolite państwo (polis - państwa-miasta) - chodzi głównie o Ateny, najbardziej rozwinięte miasto greckie pod względem gospodarczym, kulturalnym itp.

Najwięcej do ekonomii wnieśli Platon i Arystoteles.

Starożytna Grecja przeszła ewolucję polityczną, społeczną, gospodarczą (arystokracja) - niewolniczy sposób wytwarzania. Wolny Grek zajmował się polityką, sztuką i filozofią. Dominowało rolnictwo, przemysł jako taki istniał ale na marginesie. Po kolonizacji pasa Morza Śródziemnego rozwinęło się rzemiosło, handel lokalny i międzynarodowy, co stało się przyczyną rozwoju gospodarczego, a co za tym idzie, zmian w gospodarce i myśleniu. Teorie rodziły się w czasie kryzysów.

System gospodarowania arystokracji przechodzi kryzys (kiedyś była to gospodarka naturalna, samowystarczalna). Kryzys gospodarki naturalnej spowodowany był rozwojem handlu i przemysłu. Taki sposób gospodarowania miał zarówno swoich wrogów jak i zwolenników. Większość pisarzy greckich była za starym systemem, ponieważ zmiany zmuszały ich do analizy, pojawiały się nowe zagadnienia, z którymi wcześniej nie mieli do czynienia (np. pieniądz). Pisarze nie zgadzali się na nowy ład - kreują obraz gospodarki, która byłaby dla nich i greków idealna.

Platon jako jeden z przeciwników nowego stanu rzeczy uważał, że gospodarka pieniężna jest zła, zgubna. Stworzył ideę państwa idealnego i jako totalitarysta, była ona wizją państwa totalitarnego społecznie i gospodarczo. Demokracja jest zła. Stworzył podział społeczeństwa na trzy klasy:

Zarządzanie centralne, pojawia się idea centralnego planowania gospodarki, pełnej reglamentacji. Miała to być gospodarka samowystarczalna, bez handlu międzynarodowego, z kontrolą przyrostu naturalnego (stała liczba mieszkańców), brak własności prywatnej - wspólnota (bez rodziny, małżeństwa, wychowywania dzieci przez rodziców - dzieci od narodzin wychowuje państwo). Niestety jego wizja została wyśmiana, m.in. przez Arystotelesa.

Arystoteles - przeważał u niego normatywizm nad rozważaniem pozytywistycznym. Uważał dwa rodzaje niewolnictwa:

Skupiał się przede wszystkim na badaniu czy dana działalność gospodarcza jest zgodna z naturą. To co naturalne jest słuszne. Jako pierwszy przeprowadził analizę towaru. Jednak jako pierwszy towar zdefiniował Ksenofont jako rzecz mającą wartość użytkową i wymienną (te pojęcia wprowadził dopiero Smith) oraz wymyślił od nazwę „ekonomia”.

Arystoteles szedł śladami Ksenofonta, przeprowadził analizę towaru zaczynając od wymiany towaru na towar a kończąc na pożyczce.

T1 T2

T1 P T2

P T P' (pieniądz z przyrostem)

P P'

Ponadto rozważał następujące typy gospodarki:

Ad 1)

Dziś jest to gospodarka samowystarczalna, wtedy zastanawiał się czy jest zgodna z naturą człowieka. Była zgodna gdy zaspokajała potrzeby najbliższe natury i gdy nie chodziło o zysk. Co było celem wymiany T1 T2? Wg Arystotelesa zwiększenie konsumpcji tego drugiego dobra którego mam mniej.

Ad 2)

Był zaciekłym wrogiem pieniądza, lecz jeśli pieniądz już miał istnieć, to celem wymiany jest wartość użytkowa, pieniądz jest tylko pośrednikiem w zaspokajaniu potrzeb, co jest zgodne z naturą.

Chrematystyka - traktuje, gdy celem handlu nie jest zaspokajanie potrzeb ale pogoń za pieniądzem. W sytuacjach P T P' i P P' celem jest pieniądz, który sam w sobie nie jest naturalny, udzielanie pożyczek = lichwiarstwo (najwyższy stopień niemoralności gospodarczej).

Formy kapitału istniejące za Arystotelesa:

↑rozważania natury pozytywnej.

Co wg Arystotelesa jest podstawą wymiany towaru, co decyduje o proporcjach wymiany?

Zapoczątkowuje problem teorii wartości towarów:

ale zadaje tylko pytania, sprawę zostawia otwartą.

Do rozwiązania problemu związanego z wartością dochodzi Marks (Arystoteles nie mógł tego odkryć, ponieważ można to było wywnioskować tylko z kapitalizmu) o wartości decyduje ilość pracy włożonej w wyprodukowanie towaru (w Starożytnej Grecji praca niewolników nie była jako tako opłacana).

Wykład 2, 13 październik 2004

Arystoteles

Pieniądz - teoria pieniądza jest jedną z najstarszych, ekonomiczna analiza pieniądza została zapoczątkowana przez Arystotelesa (postęp na drodze analizy teoretycznej).

O czym jest teoria pieniądza?

  1. skąd się wziął (jaka jest jego geneza)

  2. jakie pełni funkcje

  3. system jakiego pieniądza jest lepszy (kruszcowy czy papierowy)

  4. jakie są prawa rządzące obiegiem.

Ad 1-

Z jednej strony Arystoteles odnosi się do ekonomicznego prawa a z drugiej stawia spostrzeżenie w zakresie etymologii słów (grec. nomisma, nomos - prawo). Teoria 1 - pieniądz pojawił się na drodze prawnej, władza państwowa stoi za powstaniem pieniądza, natomiast teoria 2 głosi, że pieniądz pojawił się, bo ludzie doszli do wniosku, że wymiana T1 - T2 jest niedogodna pieniądz pojawił się na drodze umowy społecznej (potrzeba miernika). Arystoteles podpierając się teorią 2 jest autorem koncepcji umowy społecznej (J. Rousou (?) rozwijał ją w 17 wieku). Nie wiadomo czy te teorie się wykluczają czy 2 poprzedza 1 (otrzymała akceptacje państwa po tym jak ludzie doszli do porozumienia).

Ad 2-

Funkcje pieniądza - obecnie wiemy niewiele więcej, bowiem już za Arystotelesa pieniądz pełnił następujące funkcje:

ad 1,2

główne i najistotniejsze przesłanki pojawienia się pieniądza (to czyni je współ miernikami <towary>)

ad 3

Arystoteles był przeciwnikiem gromadzenia pieniędzy, pogoń za bogactwem odciąga ludzi od innych form aktywności doskonalących człowieka, które zadość czynią moralności. Ludzie powinni się uganiać za dobrami materialnymi, zaspokajającymi potrzeby.

Arystoteles był wrogiem procentu i kapitału lichwiarskiego. Dowodził że pieniądz jest tylko środkiem pośredniczącym w wymianie, sam w sobie nie ma wartości (przytaczał tu mit o Midasie). Jeśli pieniądz przynosi człowiekowi zysk to jest to niemoralne, przeciwne naturze działanie gospodarcze (to stanowisko przetrwa całe średniowiecze, zostanie obalone dopiero w okresie merkantylizmu).

Obecnie kredyt jest dźwignią rozwoju gospodarczego.

Św. Tomasz z Akwinu uważał że pieniądz jest bezpłodny, zauważył że procent to wynagrodzenie to wynagrodzenie za czas pozostawania bez pożyczonych pieniędzy czas pochodzi od Boga i człowiek nie może czerpać z niego korzyści (szkoła austriacka - Babel koniec 19wieku - teoria procentu od kapitału powiązana z preferencją czasową).

Ad 3-

U Arystotelesa występuje dualizm (konflikt poglądów):

  1. prekursor metalistycznej (kruszcowej) teorii pieniądza

  2. prekursor nominalistycznej (ilościowej) teorii pieniądza.

Ad 1-

Wartość pieniądza (siła nabywcza) zależna jest od zawartości kruszcu w monecie

Ad 2-

Nominaliści - pieniądz nie tylko pochodzi z prawa, ale jego wartość też od tego zależy. Państwo nadaje pieniądzu wartość.

Jeśli chodzi o Arystotelesa to trudno rozstrzygnąć, której teorii jest zwolennikiem.

W średniowieczu dominowała teoria nominalistyczna, a mianowicie że pieniądz pochodzi od prawa. Władza zawsze potrzebowała pieniędzy, nie istnieje system podatkowy, panujący w Europie mają kruszce z kopalni srebra rozkwit gospodarczy stagnacja spowodowana wyczerpaniem europejskich zasobów kruszców, czego wynikiem było fałszerstwo monetarne (w Polsce - spodlenie pieniądza). Polegało ono na tym, że na monetach wybijano ten sam nominał, tylko zawartość kruszcu była mniejsza niż dotychczas. Dla wszystkich poza władzą było to karalne. Trzymano to w tajemnicy, ponieważ informacja o fałszowaniu mogła spowodować m.in.:

Na temat fałszerstw rozwinęła się liczna literatura. Rozwinęła się teoria nominalistyczna pieniądza, ponieważ panujący mógł pieniądz kreować (teoria dominialna, senioralna) - usprawiedliwienie rządzących.

Komu nie służyła nominalistyczna teoria pieniądza?

Kupcom, ponieważ potrzebowali oni stabilizacji, nie stabilny pieniądz stawał się niekorzystny dla obrotu handlowego, pożyczek (ówczesna forma inflacji). Byli za teorią kruszcową, która miała oznaczać stabilność, solidny pieniądz.

Merkantylizm - koniec ograniczenia ilości kruszcu w gospodarce (pozyskiwanie go z kolonii) zwolennicy teorii metalistycznej.

Niemcy - teoria nominalistyczna Knapp - zajmował się pieniądzem na przełomie 19 i 20 wieku, finansami - zwolennik państwowej teorii pieniądza (nominalistycznej).

POCZYTAĆ

Starożytny Rzym i Grecję.

Myśl chrześcijańska

To nie tylko religia, to ogromny przewrót w mentalności, życiu społecznym Europejczyków. To system moralny.

Na ich poglądy ekonomiczne nakładały się warunki miejsca i czasu.

Chrześcijaństwo powstało w Imperium Rzymskim i było religią warstw niższych (niewykształconych, biednych), rzadko, ale występowało, wśród ludzi majętnych.

Imperium Rzymskie upadło dzięki barbarzyńcom, ale już wcześniej chwiało się przez brak moralności, bardzo surowy tryb życia, który charakteryzował wtedy ludzi.

Myśl chrześcijańska pierwszych wieków chrześcijaństwa różni się od tych późniejszych (8-10 wiek) i od dzisiejszych.

Skąd czerpiemy informacje o wczesnej nauce chrześcijańskiej?

Ze Starego i Nowego Testamentu, pism Ojców Kościoła czyli tzw. patrystyki, które komentują Nowy Testament.

Co chrześcijanie twierdzili o ekonomii - potępiano bogactwo, nawoływano do wspólnoty (wspólna własność - zaczątki komunizmu konsumpcyjnego), ideału życia (wyzbycie się bogactwa, które odciąga od życia z Bogiem), potępiano własność prywatną (gdyż wszystko należy do Boga).

W tym okresie ścierają się rożne nurty dotyczące spraw społecznych.

W 5 wieku św. Augustyn zamyka prymitywny okres dotyczący spraw społecznych. Opowiada się za własnością prywatną powiązaną jednak z pewnymi obowiązkami z nią związanymi (coś w rodzaju odpowiedzialności).

Na początku średniowiecza barbarzyńcy „roznoszą” Europę, rozpoczyna się regresja i następuje powrót do gospodarki naturalnej i spadek liczby ludności.

W 10 wieku Europa wstępuje na ścieżkę wolnego, ale stałego wzrostu gospodarczego.

Wiek 13-14 to apogeum średniowiecza, rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, handlu, to wieki krucjat a co za tym idzie - rozwój stosunków międzynarodowych.

Arabowie - cywilizacja przewyższająca chrześcijan. Dlaczego - ponieważ przez urbanizację Europa cofnęła się w rozwoju.

Najwybitniejszym przedstawicielem myśli chrześcijańskiej był św. Tomasz z Akwinu (13 wiek). Wtedy Włochy i Niemcy były centrum europejskiego życia gospodarczego, aż do wielkich odkryć geograficznych. Stały się kolebką rozwoju gospodarczego, rzemiosła.

Potem centrum przeniosło się na wybrzeża Atlantyku do Anglii a następnie do Stanów Zjednoczonych (Ameryki Północnej).

Św. Tomasz obserwował rozkwit gospodarki towarowo-pieniężnej i problemy jakie ze sobą niosła. Dokonał syntezy poglądów Arystotelesa z chrześcijaństwem. Zaakceptował właściwie wszystkie jego teorie, dodając coś od siebie.

Interesował się wymianą, przyjął formy wymiany Arystotelesa, zgodził się że wymiana jest ekwiwalentna. Zwrócił uwagę również na wartość i cenę. Stworzył teorię iustum pretium (sprawiedliwa cena). Św. Tomasz kierował się przesłankami moralnymi, gdyż uważał, że w życiu gospodarczym można zgrzeszyć - w wymianie ekwiwalentnej cena jest sprawiedliwa.

Co to jest cena sprawiedliwa? Tomasz uznał obserwując rzemiosło, że cena musi zwrócić poniesione nakłady (narzędzia, surowce, pracę):

  1. cena sprawiedliwą jest jeśli spłaca nakłady rzeczowe

  2. nakłady pracy

  3. nakłady na transport (przemieszczanie)

  4. wynagrodzone musi też być ryzyko (wg Tomasza każda działalność gospodarcza zagrożona jest ryzykiem - istnieje zawsze, tylko jego formy się zmieniają).

Zauważył, że większość ludzi ma awersję do ryzyka, ale podejmą każde jeśli jest ono opłacalne (jeśli się im za nie zapłaci).

Kamieniem węgielnym teorii Marksa jest teoria wartości oparta na pracy, bo z niej wynika nauka o wyzysku i niesprawiedliwości systemu.

Teorię św. Tomasza o cenie sprawiedliwej można określić jako teorię wartości opartej na pracy.

System społeczny średniowiecza był systemem hierarchicznym opartym na nierówności stanów (o których decydowało urodzenie). Szlachectwa w Polsce nie można było kupić, człowiek się z nim rodził, ale można je było dostać za zasługi.

Wg Tomasza więcej dostaje ten, który należy do wyższego stanu. Stanom przysługiwał odpowiedni poziom życia, który wyznaczał poziom dochodu w jakimś stopniu związany z wyższością kwalifikacji (chłop ma mniejsze niż rzemieślnik itp.).

Wykład 3, 20 październik 2004

MERKANTYLIZM w Polsce

Polska nie wnosiła wkładu w myśli ekonomiczne. Nie należała do myślicieli krajów rozwiniętych.

Czy w ogóle możemy mówić o polskim merkantylizmie?

Merkantylizm to sposób rozumowania oraz typ polityki gospodarczej. Po raz pierwszy w okresie merkantylizmu nastąpiło odejście od kultury wiejskiej (sposobu myślenia i gospodarki). Nastąpiła wielka zmiana w kulturze powstawały miasta.

Merkantylizm był prowadzony przez monarchię absolutną, która w Polsce nie istniała. Chciano ją wprowadzić, wzmocnić władzę, ale występował słaby czynnik mieszczański, niedorozwój przemysłu i przede wszystkim - nie było monarchii.

Dualizm społeczno-gospodarczy i polityczny w Europie polegał na tym, że na zachodzie Europy istniała urbanizacja i dominująca rola miasta, natomiast na wschodzie był regres. Pogłębiały się różnice między wschodem a zachodem Europy, a granicą była Łeba.

Do dziś istnieje ogromna różnica między tymi strefami.

Polska była na wschodzie. Początkowo można zauważyć wzmożoną aktywność miast, kupiectwo, niestety następuje szybkie zahamowanie procesów gospodarczych, uwstecznienie, regres, cofnięcie się stosunków towarowo-pieniężnych, upadek miast i handlu. Trwa hossa na rynku na polskie zboże, dlatego regres jest niezauważalny. Reakcja na negatywne zjawiska w gospodarce polskie nastąpiła na przełomie 16-17 wieku, uwidoczniły się problemy.

Polska wyspecjalizowała się w eksporcie zboża, dominowało w niej rolnictwo, import przemysłowych dóbr konsumpcyjnych uwarunkowane tym, czy będzie istniało zapotrzebowanie na polskie zboże na zachodzie. Z czasem model społeczno-gospodarczy napotkał problemy. Negatywny wpływ modelu pańszczyźniano-folwarcznego na rolnictwo, wyjałowienie gleby destrukcyjnie działało na rolnictwo. Zachód dokonuje reformy agrarnej. Rosja pojawia się jako wielki importer zboża. Spadają ceny na płody rolne na rynku międzynarodowym. Relatywnie spadają ceny w eksporcie. Następują niekorzystne relacje cen na dobra eksportowane w stosunku do importowanych. Miasta popadają w niszę, spada wewnętrzna siła nabywcza.

Na przełomie 16 i 17 wieku w Polsce objawia się kryzys gospodarczy, który pociąga za sobą kryzys społeczny i polityczny. Zaczynamy ponosić klęski militarne. Następuje wyraźne pogorszenie w polskim handlu zagranicznym (połowa 16 wieku), które przejawia się w pogorszeniu dynamiki spadek wydajności, mniejsze zapotrzebowanie na polskie produkty rolne?? Ujawnia się wyzysk zacofanej gospodarki polskiej przez wyżej uprzywilejowane gospodarki zachodnie. Istnieje u nas zacofanie kulturalne. Pisarze operują terminologią właściwą dla merkantylizmu, gdy na zachodzie pojawiają się już jego krytyki. Idee bulionizmu są wypierane przez myśl merkantylizmu manufakturowego, w Polsce zatrzymuje się rozwój przemysłu, następuje regres.

Ideom nadaje się swoisty charakter. Dla Polski charakterystyczny jest bulionizm szlachecki. Zaczyna się swoista mitologia. Przyjmuje się za kanon coś, co na zachodzie zostaje odrzucone. Mistyfikacja - tym samym pojęciom (co na zachodzie) nadaje się inną treść, wydźwięk. Nie istnieje u nas ten sam system monetarny co na zachodzie. On się u nas zatrzymuje na długo, podczas gdy na zachodzie już się od niego odchodzi.

Statyści i aktywni uczestnicy życia gospodarczego chcą reformy. Na te zjawisko patrzono oczami szlachty, a nie czynnika mieszczańskiego. Umocnienie władzy centralnej, narodowej uznawano za niezbędne. Chodziło o wzmocnienie uwarunkowań finansowych. Do problemów rozważanych przez szlacheckich bulionistów należały:

  1. walka ze zbytkiem

  2. walka o zaparcie (zamknięcie) granic

  3. redukcja monety grubej

  4. program kolonizacji (namiastką kolonizacji była ekspansja na południowy-wschód).

Ad 1-

Postulowano rozwijanie luksusowej konsumpcji na zachodzie (zakaz importu). Zachód zrozumiał szybko, że konsumpcja wewnętrzna jest napędem dla gospodarki, tylko aby nie importować dóbr luksusowych. Colbert powiedział: niech konsumują to co jest wytwarzane w kraju. Zaszczepił on we Francji przemysły, które wcześniej nie istniały (to on postulował rozwinięcie produkcji dóbr luksusowych).

W Polsce postulowano za ograniczeniem konsumpcji dóbr luksusowych (zbytek), w interesie dodatniego bilansu handlowego, ponieważ rujnuje ona mieszczaństwo (szlachcie przystoi). Określono odpowiednie prawa. Polski monetaryzm nigdy nie dokonał dalszego postulatu: rozwoju przemysłu, produkcji dóbr luksusowych. Reprezentował interesy szlacheckiego bulionisty.

Gostkowski uważał, że luksusowa konsumpcja rujnuje zarówno szlachtę jak i mieszczaństwo.

Ad 2-

Zachodni merkantylizm też przeszedł przez taki etap. Buliolniści szlacheccy domagali się od władzy państwowej zakazu wyjeżdżania kupców poza granicę, bo wywozili oni pieniądze (jeśli nasi kupcy wyjeżdżają to tam kupują towary i zostawiają pieniądze, a to uszczupla wielkość pieniądza w kraju; mogą zostać okradzieni, uzyskać niekorzystne warunki cenowe, muszą płacić cło). Niech tamci przyjeżdżają do nas.

Dogmat spichrza - Polska spichrzem Europy. Gdy eksport z Polski dużo znaczył na zachodzie. Gdy zachód się uniezależnił, u nas dalej w to wierzono (my potęga są i basta). Dogmat ten pozwalał sądzić, że to zaparcie granic zmusi ich do przyjazdu tutaj. Że my zaproponujemy im niekorzystne warunki.

Zamknięcie granic jako środek aktywizacji ujemnego bilansu handlowego początkowo występowało na zachodzie i południu Polski. W 17 wieku postulowano rozciągnięcie zakazu eksportu również w Gdańsku. Kolejne polskie konstytucje sejmowe wprowadziły jako obowiązujące zamknięcie granic. Coraz mniej stanowione prawo w Polsce było przestrzegane. Idea zaparcia granic była wyrazem prymitywnego stanu świadomości merkantylistów. Utrzymywała się w Polsce jeszcze w 18 wieku.

Ad 3-

W Polsce istniał pieniądz obrachunkowy (polski złoty = 60 groszy). Nie istniał jako moneta - był raczej umowny. Z różnych względów Polskę trapiły problemy monetarne. Po unii z Litwą istniały co najmniej trzy systemy pieniężne (korony, odrębny system dla Litwy i odrębny system na Prusach). Kłopoty gospodarcze przejawiały się w postaci zaburzeń monetarnych. To co dzieje się w sferze monetarnej było konsekwencją tego, co działo się w sferze produkcji. W merkantylizmie zjawiska monetarne traktuje się jako autonomiczne, niezależne. Za źródło zaburzeń monetarnych wzięto niewłaściwy obieg pieniężny.

Moneta gruba pełniła wcześniej funkcję pieniądza światowego - monety złote o w miarę ustabilizowanym kursie. Pozostawał problem w ustanowieniu kursu przeliczeniowego. Wyrazem ówczesnej inflacji było upodlenie pieniądza, czyli bicie monet o mniejszej zawartości kruszcu. Jednym ze źródeł dochodów władzy było fałszowanie monet. Powodowało to swoiste problemy monetarne.

Prawo Kopernika-Greshena - jeśli w obiegu znajdują się monety jednoimienne (o tym samym nominale), a różnią się zawartością kruszcu, to wtedy pieniądz gorszy wypiera lepszy, który jest wycofany z obiegu - podlega przetopieniu na srebro lub ucieka za granicę. Prawo to działa, bo większość o tym nie wie.

W Polsce spadał kurs groszy polskich i złota (monety obrachunkowej) w stosunku do monety grubej. Coraz więcej monet polskich trzeba było dawać za dukata czy talara. Hasło redukcji monety grubej rozumiano jako wprowadzenie przez władzę państwową kursu przymusowego. Na te kłopoty monetarne nałożyło się Przesilenie Monetarne 1620-25, kurs spadał jako reakcja na niekorzystny stan handlu. Polska była zalewana przez małowartościowe monety niemieckie, wzrastał kurs monety grubej.

Przesilenie monetarne rozpętało spekulację monetarną. Polska była terenem, gdzie wielu spekulantów zachodnich mogło robić dobre interesy (zarabiali na złej sytuacji w Polsce). Spekulacja zawsze zaostrza problemy, co się niekorzystnie odbija na gospodarce. Było to przejawem pogłębiania się zacofania gospodarczego Polski w porównaniu do zachodu.

Szlacheccy eksperci jako środek poprawy sytuacji postulowali wycofaniem monety grubej, zaparcie granic (te dwie rzeczy miały współdziałać).

Artykuły polskiego eksportu są wyceniane w polskich złotówkach. Kupcy zagraniczni płacą monetami grubymi, których kurs wzrasta. Cena wyrażona w monecie grubej spada. Zagranica płaci coraz mniej. Towary importowane są wyceniane w monecie grubej, a kupowane za złotówki. Trzeba więc coraz więcej płacić za importowane dobra, a mniej dostaje się za eksportowane. Uderza to w szlachtę. Na mocy zarządzenia administracyjnego postulowano ustalenie kursu monety grubej w złotych polskich.

Na zachodzie początkowo też tak rozumiano, ale żywioł gospodarczy sprawił, że szybko od tego odchodzono. U nas uznano, że jednokrotny akt władzy i zamknięcie granic naprawi sytuację iluzja monetarna, pokryła się z dogmatem spichrza. Zachód musi się na to zgodzić, bo kupuje od nas zboże. Będą musieli się podporządkować ustalonemu przez nas kursowi.

O uwstecznieniu, regresie w rozumowaniu ekonomistów w Polsce świadczy fakt, że Kopernik w 16 wieku lepiej rozumiał te problemy. Już on wiedział, że kursu nie można kształtować. Jest to kolejna mistyfikacja bulionizmu szlacheckiego.

Ad 4-

Merkantylizm powstaje w okresie wielkich odkryć geograficznych. Jest reakcją na zjawiska gospodarcze będące konsekwencją odkryć. Motorem tych działań byli kupcy. W Polsce pojawiają się pewne idee kolonializmu, na pozór tylko podobne do tego, co na zachodzie. Tylko tam kolonie zostały wciągnięte w wewnętrzny rynek.

Namiastką zachodu w Polsce miała być ekspansja na południowy-wschód. Przed unią polsko-litewską Litwa okazała się bardzo ekspansywna. To ona zajęła dzisiejszą Białoruś. Parcie na tereny Ukrainy, a nawet próba inkorporacji Rosji w pewnym sensie. Powiększało się nasze terytorium, aż do momentu gdy starliśmy się z Rosją.

Rosja po śmierci Iwana Groźnego weszła w okres tzw. smuty. Są to zaburzenia, rozruchy, zamieszanie polityczne. Wtedy Polska prowadzi szereg wojen z Rosją. Pojawia się u nas mnich (zbieg z Rosji), który podaje się za cudownie uratowanego syna Iwana, Dymitra (którego Iwan zabił). Magnat Mniszek wydał za niego córkę. Oddziały polskie weszły do Rosji i obsadziły ich tam na tronie. Córka polskiego magnata była Carycą. Oczekiwano z tego powodu korzyści, a wybuchła afera.

Kiedy w Polsce władał Zygmunt III Waza Rosjanie chcieli go na cara, ale że był katolikiem, nie zgodził się.

Ekspansja Polski na wschód wynikała z:

  1. Polska miała największy procent odsetek ludności szlacheckiej, przyrost agrarny

  2. rozdrobnienie własności szlacheckiej;

  3. miał miejsce Rok Zebrzydowski (rodzaj buntu),

  4. nie wiedziano co zrobić z Rokoszanami więc chciano ich wysłać za granicę.

Palczewski wychwalał kolonializm, ponieważ zdobywał nowe tereny i je sobie podporządkowywał. My nie jesteśmy państwem morskim, ale mogliśmy „iść” na tereny „smuty”. Jest to swoista próba propagandowa. W jego oczach podbicie państwa rosyjskiego było tym samym co podbicie Meksyku.

Pojawiały się programy, co zrobić gdy już zdobędziemy te tereny. Chciano je przerobić na to, co kiedyś było w Polsce, a mianowicie folwarki.

Wykład 4, 27 październik 2004

FIZJOKRATYZM I FIZJOKRACJA

Jest to francuski sposób rozumowania drugiej połowy 18 wieku. Poza Francją właściwie nie znalazł on podbicia. Na innych terenach jak już byli zainteresowani, to tylko drugorzędni pisarze. W Polsce w 19 wieku w latach 20ych jeszcze pisano w duchu fizjokratycznym.

Kierunek ten we Francji w centrum uwagi stawiał rolnictwo. Poza Francją fizjokratyzm uwił sobie gniazdko w Polsce (zaciemnieni myśli u nas i jak zwykle po czasie.

ANGLIA merkantylizm ekonomia klasyczna

FRANCJA merkantylizm fizjokratyzm ekonomia klasyczna

Boisguillebert - uznawany przez niektórych za prekursora fizjokratyzmu, krytyk merkantylizmu w teorii i polityce gospodarczej.

Grec. fizio - fizyka jako nauka, natura, przyroda

Fizjokratyzm - przyroda + kratos (władza, panowanie) = panowanie przyrody.

Twórcą fizjokratyzmu był F. Quesnay (kenej). Jest to kierunek będący tworem jednego człowieka. Można wskazać na dogmatyczne cechy szkoły fizjokratycznej. Jego uczniowie uznawali rzucone myśli za wiedzę pełną, wszelką. Oni mogą to propagować, rozpowszechniać. Jest to typowy dogmatyzm.

Fizjokraci są współtwórcami nauki ekonomii. Tak twierdzą Francuzi. Niewątpliwie są oni współtwórcami. Fizjokratyzm jest prekursorem wielu nowoczesnych teorii.

Quesnay - człowiek pochodzący z nizin społecznych, który zrobił oszołamiającą karierę w 18 wieku. Posiadał ogromne wykształcenie, z zawodu był medykiem, rozprawy naukowe pisał z zakresu medycyny. Interesował go problem obiegu krwi.

Medycy współtworzą naukę ekonomii. Ekonomia raczkująca zwraca oczy ku innym naukom. Sięga po analogię. Medycy (Petty, Locke, Quesnay) twierdzili, że życie społeczne podobne jest do organizmu żywego.

Harvey opisał znaczenie obiegu krwi w organizmie żywym. Jeśli pojawiają się zaburzenia w gospodarce, to tak jak w organizmie żywym. Tam przyczyn zakłóceń upatrywano w obiegu krwi.

Quesnay okazał się być kiedyś dyskretnym, co otworzyło mu drogę do kariery. Odebrał poród jakiejś kobiety, ona go poleciła madam Pompadour, kochance Ludwika XV. Awansował, został jego lekarzem. Wtedy zajął się sprawami gospodarczymi.

W 1753 opublikował pierwszą wersję tablicy ekonomicznej. Fizjokratyzm jest wielką mistyfikacją. Treść, istota systemu teoretycznego nie dla wszystkich jest zrozumiała. Bywa rozumiana opatrznie. Zwolennikami Quesnaya byli arystokraci, ludzie wielkiego świata. Po reformach proponowanych przez niego Francja miała stać się krajem kapitalistycznym (była feudalnym). Quesnay pod żadnym ze swych artykułów się nie podpisał, bo wiedział, że nie podobały się one arystokracji. Podpisał się Mirabaut i za to był w kryminale.

Uwarunkowania:

Rozwój przemysłu, ale to Anglia dominowała, przemysł francuski był skrępowany różnego rodzaju reglamentacjami - konsekwencjami merkantylizmu. Rozwijał się, ale napotykał bariery. Rolnictwo ciągle dominowało (mimo postępów na drodze uprzemysłowienia). Rolnictwo miało charakter feudalny. Powstawały gospodarstwa typu kapitalistycznego, farmerskiego (farmer - kapitalista, inwestor). Gospodarstwa te były tylko enklawami. Rolnictwo przeżywało wielkie kłopoty, były one konsekwencją polityki Collberta. On prowadził politykę uprzemysłowienia. Była to jeszcze epoka akumulacji (?) pierwotnej. Nadwyżka z rolnictwa (jak ją czerpał Collbert?) była transferowana do przemysłu i była tam podstawą.

Francja miała duże nadwyżki w płodach rolnych. Collbert zabronił ich eksportu. Chciano eksportować, aby obniżyć (?) ceny. Collbert sztucznie obniżył ceny nie dając możliwości odpływu nadwyżek na zewnątrz). Była to droga do sfinansowania rozwoju rolnictwa. Obniżenie cen płodów rolnych umożliwiało prowadzenie polityki niskich płac w przemyśle.

Fiskalizm, obłożenie podatkami miało na celu wyciągnięcie nadwyżki w celu przetransportowania do przemysłu. Na krótką metę było to tragiczne dla rolnictwa, ale teraz np. Francja jest potęgą. Zapłacili za to ówcześni chłopi.

Sytuacja budżetowa Francji:

Zdarza się że kraj jest bogatszy niż jego budżet. Tak było z Francją. Kraj jest bogaty, gdy system podatkowy jest wydajny i jest co opodatkować.

Problem deficytu budżetowego - jedna z przyczyn rewolucji francuskiej. Ludwik XIV prowadził politykę wojen, posadził na tronie w Madrycie swego wnuka. Wojny te były rujnujące gospodarczo, stąd deficyt budżetowy. Dochodzi do tego wystawność dworu francuskiego. Ludwik umiera, ma miejsce krach finansowy. Nie ma następcy. Zjawia się we Francji John Law, finansista szkocki. Głosił on, że posiadł wiedzę, jak uwolnić Francję od długów. Przyjęto go. Do dziś toczy się dyskusja, czy był geniuszem czy hochsztaplerem. Law był zwolennikiem pieniądza papierowego. Zaproponował taki system spłaty długów. Zobowiązał się spłacić je pieniądzem papierowym. Otworzono bank, wielka propaganda, ludzie kupowali akcje, których cena gwałtownie szła do góry. Rozpętała się spekulacja, rynek wywindował ceny akcji (cena wzrosła kilka tysięcy razy). Przezorni ludzie, którzy przed krachem zamienili te akcje, zostali bogaci. Pozostali bankrutowali. Nastąpiło ogromne przetasowanie fortun. Law uciekł. We Francji pozostał uraz do pieniądza papierowego.

Wydarzenia polityczne:

W klasycznej postaci wykształciła się monarchia absolutna. Król słońca - Ludwik XIV. Francja poczyniła kroki ku uprzemysłowieniu, ale hamują to reglamentacje pozostałe z merkantylizmu.

Fizjokratyzm

Uznano, ze pieniądz, akcje, papierki są sztuczne, nietrwałe. Trwała jest ziemia. Wierzono w naturę, ziemie, rolnictwo jako coś naturalnego, przeciwstawnego dla czegoś sztucznego.

Quesnay był zwolennikiem przemian kapitalizmu, ale chciał dokonać kapitalizacji rolnictwa.

Problemy przez niego rozpatrywane:

  1. idea porządku naturalnego

  2. idea produktu czystego

  3. idea obiegu gospodarczego.

Ad 1)

W 18 wieku w filozofii europejskiej dominującą pozycję ma filozofia natury. Fizjokraci rozróżniali dwa rodzaje porządku:

ordre naturel ≠ ordre positif

ideałem jest aby w w/w równaniu nastała równość.

Porządek naturalny jest tylko jeden, gdy pozytywnych jest wiele. Im dalej porządek pozytywny jest od naturalnego tym gorzej.

Rolą ekonomii jest odkrycie praw porządku naturalnego. Oni uważali, że te porządki są różne, bo nie znano porządku naturalnego.

Epoka:

Oświecenie, wiek światła. Wcześniej była ciemnota, bo ludzie nie w pełni korzystali ze swego rozumu. Ludzie nie znają prawa naturalnego, a gdy je poznają, to wtedy oświecony władca, który jest od rządzenia, a nie od poznawania (tym zajmuje się nauka), tworzy porządek pozytywny zmierzający, zbliżony do porządku naturalnego.

Jest to wiara w oświeconą monarchię (oświeconą przez naukę). Jest to problem nie tylko ekonomii, ale wymodelowania całego świata.

Ad 2)

Quesnay spogląda na gospodarkę z pozycji makroekonomii (ujęcia agregatowe). Tutaj jest on więc prekursorem Keynesa.

Quesnay zapatrzony w rolnictwo, podzielił je na:

Również społeczeństwo podzielił na klasy:

Quesnay poruszył problem pracy produkcyjnej (przyczynia się do pomnożenia bogactwa) i nieprodukcyjnej. Stopniowo za pracę produkcyjną uznano pracę w sferze produkcji. Następnie uznano, że tylko w rolnictwie możliwe jest pomnażanie bogactwa. Inne dziedziny uznano za jałowe. Wytłumaczyć to można uwarunkowaniami we Francji (krach Low'a). W przemyśle, rzemiośle zysków często jeszcze nie było, ale subwencjonowano je przez państwo.

W Anglii rozwój przemysłu, zyski pojawiające się nie pozwalały już na takie rozumowanie.

Quesnay patrzy w sposób typowy dla przyrodnika. Tłumaczy to tak, że człowiek nie jest w stanie wytworzyć nic nowego, może on jedynie zmieniać formę. To co wziął zsumował, dołożył pracę. W cenie mamy tylko zwrot kosztów. Tylko przyroda może dodać coś nowego, człowiek nie. W przemyśle następuje addition, dodawanie tego co już istnieje do siebie.

W rolnictwie następuje multiplication, przetworzenie. Dlatego praca jest produkcyjna tylko tam, bo tam człowiek współpracuje z przyrodą, tylko tu otrzymuje się produkt czysty. Pojawia się nadwyżka, jest to wytwór przyrody, swoisty dar natury. Z racji tego inne dziedziny są jałowe. Produkt ten najłatwiej otrzymuje gospodarstwo typu kapitalistycznego. Quesnay rozróżnia już kapitał trwały i obrotowy. Farmer najczęściej pracuje na ziemi, która nie jest jego własnością. Dzierżawi ziemię, opłaca czynsz dzierżawny - Quesnay uważa go za przejaw tego, co w ekonomii określa się jako renta gruntowa. Uznawał, że produkt czysty jest przechwytywany przez właścicieli w postaci renty. Stwierdził więc, że opodatkować powinno się tylko produkt czysty, czyli właścicieli ziemskich, feudałów (tzw. podatek jedyny). Za to Mirabaut poszedł do kryminału. Wydźwięk systemu był anty feudalny, pro kapitalistyczny. Wielu się nie zorientowało - na tym polegała mistyfikacja.

Ad 3)

Quesnay spogląda na gospodarkę w ten sposób, że uważa, że jest ona w dobrym stanie, gdy obieg dóbr i pieniądza jest niezakłócony. Ta idea obiegu jest przedstawiona w postaci tablicy ekonomicznej. Przedstawiono tam obieg dóbr i pieniądza między tymi agregatami, klasami społecznymi. Bada warunki w jakich ten obieg nie jest zakłócony.

Tablica ta obrazuje te trzy klasy, wielkie agregaty. Jest to pierwszy w historii model ekonomiczny (makroekonomiczny - uproszczony wycinek gospodarki stworzony w celu łatwiejszego zrozumienia). W bardzo uproszczonej formie, ale idea jest genialna.

Ujęcie modelowe uzyskuje się poprzez przyjęcie pewnych założeń:

Proces reprodukcji (powtarzanie) = proces ciągłego powtarzania się produkcji z okresu na okres.

Prosta: wielkość produkcji nie ulega zmianie.

Rozszerzona: produkcja wzrasta.

Zwężona: produkcja następnego okresu jest mniejsza.

Tablica ekonomiczna Quesnaya jest dziełem wymiany. Technika jest prymitywna. Tablica stanowi pierwowzór dwóch dokonań w ekonomii: fizjokratyzm szybko zanikł (w latach 70ych było już po nim), Marks ją odkopał i stworzył schematy reprodukcji.

Wzrost gospodarczy dla Marksa do reprodukcja rozszerzona. Idzie tropem Quesnaya, ale na wyższym poziomie techniki. Po drugiej wojnie światowej najmodniejszym tematem był temat wzrostu gospodarczego. Oni także rozpoczynają od stanu stacjonarnego, a dopiero potem przechodzą do stanu rozwiniętego.

Quesnay był prekursorem teorii, za którą Leontiew dostał Nobla - tablica przepływów międzygałęziowych. Studiował on w Rosji marksistowską teorię, a ten przecież nawiązywał do Quesnaya. Idea tej tablicy jest ta sama, zmienia się technika.

Quesnay po zbiorach przedstawił w tablicy produkt w postaci pochodzenia rolniczego. Właściciele ziemscy dostają pieniądze z jednego źródła (renta gruntowa). Wydatkują je na konsumpcję do rolnictwa skąd nabywają dobra konsumpcyjne. Drugi strumień płynie do przemysłu, skąd nabywają dobra konsumpcyjne przemysłowe. Odwrotnie płynie strumień dóbr. Klasa rolnicza konsumuje to co wytwarza, nabywają oni przemysłowe dobra (narzędzia itp.). Z przemysłu płyną dobra do rolnictwa. Klasa jałowa: wypływ pieniądza do rolnictwa na zakup środków, konsumpcję, surowców; towary w drugą stronę. Rozchodzenie się pieniędzy i towarów w postaci strumieni w gospodarce. Funkcjonuje to bez zakłóceń, gdy nie zdarzy się jakieś zatarcie (np. nadmierny fiskalizm w stosunku do rolnictwa. Ono nie może się wywiązać z płatnościami dla właścicieli ziemi, obniżają się dochody właściwe, mniej kupują, ogranicza się popyt do minimum również w sektorze przemysłowym. Rolnictwo grzęźnie w stagnacji lub też popada w regres. Gospodarka znajduje się na ścieżce regresu. Podobnie rozumuje Boiguillbert - tworzy on teorię depresji).

Nie interesują nas w tablicy liczy, ale strumienie, założenia między kim następuje wymiana. Mamy rozumieć istotę tablicy. Fizjokratą jest także Turgot DOCZYTAĆ który dokonał pewnej rewizji poglądów Quesnaya.

Wykład 5, 3 listopad 2004

Dawid Riccardo

Uważany za jednego z najbardziej znaczących w dziejach ekonomii. Był dzieckiem swojej epoki, jego życiorys i kontekst wzajemnie się przenikają. Wywodził się z rodziny bankierskiej, żydowskiej. Jego rodzina od pokoleń zajmowała się działalnością bankierską. Był genialnym samoukiem, praktycznie nie miał wykształcenia. Był jednym z nielicznych teoretyków, którzy dorobili się pieniędzy. Istnieją ogromne zbieżności między nim a Keynes'em. Obaj byli przeciwieństwem tzw. ekonomisty akademickiego, grali na giełdzie, wyżywali się na interesach. Byli przeciwnikami czyste teoretyzowania. Główne prace obu autorów były źle napisane pod względem konstrukcyjnym, bo pisane były szybko w związku z konkretnymi wydarzeniami.

Riccardo bardzo młodo zerwał z rodziną, został wydziedziczony na tle kłopotów matrymonialnych. Za pożyczone pieniądze grał na giełdzie. W wieku dwudziestu kilku lat był jednym z najbogatszych ludzi w Anglii.

Był dzieckiem oświecenia. Początkowo zajmował się chemią, przyrodoznawstwem, interesował się także geologią. Miał szczodrą rękę - przeznaczał wiele pieniędzy na cele nauk, jakimi się w danym momencie interesował. Z czasem zajął się polityką. Został członkiem parlamentu, Izby Gmin. Tam współpracował ze swym przyjacielem J. Mill'em. To on namówił go do ekonomii. Trafił więc do ekonomii przez politykę.

Riccardo uprawiał ekonomię polityczną w pełnym znaczeniu tego słowa. Za jego życia wyszła tylko jedna praca „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania”. Przypomina ona pracę Keynes'a. Widoczny pośpiech, chaos. Tylko część rozdziałów jest czysto teoretyczna. Większość z nich dotyczy polityki gospodarczej. Pewne jego prace, drobniejsze, zaczęto publikować dopiero po jego śmierci. Były to szkice jego mów parlamentarnych.

P. Straffa poświęcił 20 lat życia na krytyczne wydanie wszystkich dzieł Riccarda. Szczególne znaczenie mają listy Riccarda wymieniane z Malthusem. Byli przyjaciółmi, ale zupełnie nie zgadzali się na gruncie nauki ekonomii. Listy te były polemiczne. Mieli zupełnie odmienne wizje.

Epoka.

Zupełnie inna niż u Smitha. Mówi się że teoria Smitha była podsumowaniem teoretycznych zjawisk charakterystycznych dla epoki manufaktury.

U Riccarda charakterystyczne są wielkie wydarzenia polityczne i ogromne zmiany.

Gospodarka:

w Anglii rewolucja przemyslowa (lata 70te 18go wieku - lata 30te wieku 19go). Termin ten wprowadził do nauki Engels. Wtedy nagromadziły się wynalazki techniczne, które zmieniły oblicze przemysłu. Przejście od manufaktury do fabryki. Wszystko zaczęło się w przemyśle włókienniczym, który dominował u schyłku industrializmu (napęd, maszyna parowa - wcześniej praca rąk, teraz za pomocą tokarki produkowano maszyny; następuje era węgla, zastosowanie koksu, zmiany w napędzie, wyłania się po raz pierwszy w Anglii fabryka).

Ogromny rozwój handlu wewnętrznego i zagranicznego, ogólny postęp gospodarczy. Teraz mamy do czynienia ze społeczeństwem w pełni kapitalistycznym. Farmer uprawia ziemię zatrudniając najemną siłę rolniczą, on tylko dzierżawi ziemię. Dominuje w rolnictwie system rolnictwa farmerskiego.

Wielka rewolucja francuska (1789) - okres wielkich wojen na trzech kontynentach, bunt kolonistów amerykańskich, epopeja napoleońska. Wojny na niespotykaną do tej pory skalę, mające charakter wojny totalnej.Blokada kontynentalna Anglii - jej rolnictwo, obok holenderskiego, przodowało na świecie, jeśli chodzi o technikę, ale nie była ona samowystarczalna. Importowano tanie surowce i żywność, aby rozwijać przemysł i podbijać tym sposobem Europę. Napoleon zabronił jakichkolwiek kontaktów z Anglią. Chciał ich zagłodzić lub utopić w nadmiarze produkcji (zamknięcie rynków zbytu).

Skutki blokady:

Powojenne skutki blokady:

Gdy odwołano blokadę, na rynkach pojawiło się po raz pierwszy zboże amerykańskie. W Anglii rząd Torysów (monarchia konstytucyjna, parlamentarna. <Rewolucja skończyła się kompromisem. Arystokracja utrzymała władzę polityczną, mieszczaństwo uzyskało wolność gospodarczą. Zaistniał układ dwupartyjny w gospodarce (Torysi i Wigowie). Ci pierwsi byli za programem pro agrarnym, drudzy zaś reprezentowali interesy przemysłu i handlu.

Spory gospodarcze toczyły się między partiami. Riccardo sympatyzował politycznie z Wigami, bo był zwolennikiem postępu technicznego, który utożsamiał z rozwojem przemysłu. Wg niego program Wigów był pro przemysłowy>) wprowadza cła zbożowe. Prawa zbożowe były to prohibicyjne cła na import zboża do Anglii. Wokół tej sprawy przez kilkadziesiąt lat toczyły się polemiki nie tylko polityczne, ale też teoretyczne.

Riccardo, zaprzysięgły przeciwnik cel zbożowych, wielki liberał. Wigowie też się temu przeciwstawiali. Cała potęga Torysów pochodziła z wielkiej własności ziemskiej, z renty gruntowej. Jest ona tym wyższa, im wyższe są ceny płodów rolnych. W ich interesie leżało, by ceny płodów rolnych były jak najwyższe.

Dla Wigów wysokie ceny płodów rolnych oznaczają wysokie płace, słabszą konkurencyjność, niskie zyski. Dlatego o to się najbardziej szarpano w polityce, w parlamencie i w teorii.

Malthus, zwolennik praw zbożowych, rozwoju rolnictwa, przeciwnik nadmiernej urbanizacji.

Riccardo był za uprzemysłowieniem. Chciał wolnego handlu, wolnego importu płodów rolnych do Anglii, opanowania rynków dóbr przemysłowych w Europie.

W latach 60ych 19go wieku Anglia była liderem gospodarki światowej w oparciu o opanowanie światowej produkcji i sprzedaży dóbr przemysłowych. Riccardo starał się dowieść teoretycznie błędności i szkodliwości dla Anglii polityki Torysów. Widział przyszłość Anglii jako kraju przemysłowego. Próbował to teoretycznie dowieść m.in. słynną teorią kosztów komparatywnych.

Metodologia badań:

Pierwsze jego zainteresowania naukowe dotyczyły sfery przyrody. W metodologii badawczej usiłował przenieść metodę tam stosowaną na grunt myśli ekonomii. Borykał się z tym samym co Petty. W Anglii już długo stosowano metodę kauzalną (przyczynowo-skutkową), począwszy od Smitcha.

W ślad za nim Riccardo pojmował naukę jako nomotetyczną (zmierzającą do odkrycia praw rządzących danym wycinkiem rzeczywistości). Zdawał sobie sprawę z cech przysługujących prawom ekonomicznym (związek przyczynowo-skutkowy, obiektywizm, charakter statystyczny), traktował je jednak w sposób ahistoryczny, jako uniwersalne, ponadczasowe.

Z czego to wynika? Nie miał formalnego wykształcenia, wiedza samouka zawsze będzie niesystematyczna, wybrakowana. Riccardo nie interesował się historią, nie miał zmysłu historycznego. Smith całą księgę poświęcił historii rozwoju gospodarczego Europy. Było to u niego usystematyzowane z historią poszczególnych miast europejskich. Riccardo nie miał o tym pojęcia. Gdy opisywał wymianę we wspólnocie pierwotnej to pisał o narzędziach jak o kapitale. Naturalizował kapitał, sprowadzał go tylko do postaci rzeczowej. Smith dużo rozpisywał się o różnicy w gospodarce od chwili pojawienia i zastosowania kapitału. Dla Riccarda kapitał ma charakter wieczny, ponadczasowy. Jest to jego słabość, którą mu wytykano (m.in. niemiecka szkoła historyczna, marksizm).

Marks czerpał głównie z Riccarda. Jego teoria powstała w ramach krytycznych studiów nad Riccardem. Zachwycał się nim, ale zarzucał mu ahistoryzm.

Do dziś kłócą się o to, czy teoria Riccarda ma charakter statyczny czy dynamiczny (rozróżnienia między podejściem statycznym i dynamicznym dokonał S. Mill), ostatecznie sprawę wyjaśnił w 19 wieku J. Botar Clark. Nie można jednak na to jednoznacznie odpowiedzieć. Riccardo żył w okresie gwałtownych, szybkich zmian. Postęp techniczny i organizacyjny był niebywały jak na te czasy. Riccardo spogląda w sposób statyczny. Z jednej strony wizja dynamicznego postępu technicznego, sił wytwórczych, a z drugiej statyczna życia społecznego. Riccardo wyprowadził metodę abstrakcyjno-dedukcyjną.

Zagadnienie przedmiotu zainteresowania ekonomii u Riccarda

Wcześniej interesowano się wymiarem etycznym ekonomii. U Smitha przedmiotem był dochód narodowy. Wg Riccardo ekonomia powinna się zajmować stosunkami podziału dochodu narodowego. Np. dla Sismondi przedmiotem badań ekonomii jest dobrobyt o tyle o ile zależy od polityki państwa.

Riccardo uprawiał ekonomię makro. Interesowały go stosunki podziału na wielkie agregaty.

Problemy teoretyczne

Na jego temat istnieje ogromna literatura, opracowania książkowe i artykuły, które dotyczą m.in.:
1- wartości towaru

2- problemu podziału dochodu narodowego (trzy podstawowe kategorie podziału i płaca podstawowe dochody tych kategorii:

3- teoria pieniądz

4- teoria handlu międzynarodowego (kosztów komparatywnych)

5- teoria wzrostu gospodarczego.

(z dwóch ostatnich nie wynikają wnioski natury politycznej tzn. jak polityka jest najlepsza).

Malthus był zwolennikiem interwencjonizmu państwowego, natomiast Riccardo był liberałem.

Marks był zagorzałym przeciwnikiem Malthusa, który miał pewną wizję nauki ekonomii. Zarzucał mu, że się zaprzedał, pisał w pewnym interesie, ale to nie była prawda. Jest to epoka ekonomii klasycznej. Jak zawsze występuje tu główny nurt i opozycyjne kierunki. Nie wynikało to z przekupstwa, ale z innego punktu widzenia.

Malthus był przerażony skutkami społecznymi przemysłu, jak wielkie ubóstwo za sobą niesie. Był człowiekiem o zupełnie innej wizji. Keynes był zdumiony, że w sporze pomiędzy Malthusem i Riccardem poszli za Riccardem. Keynes poczytywał Malthusa za jednego ze swych prekursorów. On także nie wierzył w prawo rynków Say'a (ekonomia podażowa, optymistyczna kryzys nadprodukcji nie jest możliwy, bo działa prawo rynków Say'a). To co napisał Riccardo związane jest z Malthusem. Polemizowali, a rozwój nauki dokonuje się właśnie przez polemikę, różne podejścia napędzają rozwój nauki.

Wykład 6, 10 listopad 2004

Poglądy Riccarda

Uważał, że przedmiotem zainteresowania ekonomii są zagadnienia podziału, ale tego problemu nie można rozwiązać bez teorii wartości.

Wartość towaru

Za Smithem rozróżniał wartość użytkową i wymienną. Pierwsza nie stanowi przedmiotu zainteresowania ekonomii teoretycznej.

Co stanowi o stosunku wymiennym towarów? XT1-YT2.

Riccardo i Smith mieli kilka odpowiedzi. U Smitha nie wiadomo ile jest tych teorii (3 lub 5). Riccardo zarzucił Smithowi, że pomieszał dwie rzeczy - uważał za równoznaczne to, że:

  1. wartość towaru jest równa nakładowi pracy

  2. wartość towaru jest równa ilości pracy jaką właściciel towaru może rozporządzać.

Riccardo nie uważał tego za równoznaczne.

Teoria wartości oparta na pracy (Marks wzorował się na Riccardo) dokonał podziału dóbr na dobra dowolnie pomnażane przez pracę (stanowią zdecydowaną większość na świecie, np. węgiel. To do nich ma zastosowanie teoria wartości oparta na pracy) i dobra nie pomnażane przez pracę(rzadkie egzemplarze np. starych monet, rzadkie wina, dzieła sztuki <nie da się ich pomnożyć>. W stosunku do nich to nie praca decyduje o ich wartości, ale gra popytu i podaży, rzadkość).

Prawo Riccarda

Wartość wymienna towaru jest wprost proporcjonalna do nakładu pracy potrzebnego do wytworzenia tych dóbr i odwrotnie proporcjonalna do wydajności tej pracy.

Chodzi o czas społecznie niezbędny wydatkowany na wytworzenie produktu (słowa Sismondiego, od niego wziął to Marks) - istota teorii.

Czas społecznie niezbędny - to ten, który społeczeństwo uzna za wystarczający na wyprodukowanie towaru (akceptacja na rynku).

Riccardo stał na gruncie teorii wartości opartej na pracy. To co dodał Sismondi można wyciągnąć z teorii Riccarda (chociaż tego nie napisał).

Riccardo, obok Sismondiego, był najbardziej konsekwentny jeśli chodzi o teorię wartości opartą na pracy.

Teoria podziału Riccarda traktuje o podziale dochodu między czynniki produkcji (Petty wyróżnił 4 czynniki produkcji: praca, ziemia, kapitał, kunszty). Klasyczna ekonomia wymienia tylko trzy: praca, ziemia, kapitał. Wg Sismondiego mają one swoich właścicieli. Riccardo uważał, że czynniki te są przez przedsiębiorcę nabywane na rynku czynników produkcji i swoim właścicielom przynoszą zyski.

Płaca robocza - praca jest towarem, można ją kupić i sprzedaćistnieje rynek pracy. Marks go zweryfikował - pracy się nie sprzedaje, sprzedaje się siłę roboczą (zdolność do pracy).

Praca ma swoją cenę. Riccardo rozróżnił dwa rodzaje ceny pracy:

Neomalthusianizm - kierunek w dalszym ciągu wyznający ideę Malthusa, istniejący w wielu kręgach.

Riccardo uważał, że istnieją okresy kiedy z jakichś powodów (spadek płac) zwiększa się zachorowalność, umieralność. Niewielu dożywanastępuje wzrost popytuco powoduje wzrost płaczwiększenie dzietnościpodaż przewyższa popytspadek płac itd.

Obecnie wzrost bogactwa powoduje spadek dzietności, a biega - wysoki przyrost demograficzny.

Riccardo traktując pracę jako towar, uważał, że jest towarem szczególnym ze względu na:

Żaden inny towar ich nie posiada.

Polska za Gomułki niskie płace robotników nie wymagały oszczędności i zastępowalności pracy ludzkiej postępem technicznym.

Riccardo po raz pierwszy dokonuje rozróżnienia między płacą nominalną i realną (do tej pory były one mieszane).

Zysk - wg Riccarda źródłem zysku jest nie zapłacenie robotnikowi całości płacy - oszukanie go (Straffa - eksploatacyjna teoria zysku), czyli nie opłacona praca.

Renta gruntowa - dochód z tytułu posiadania ziemi.

Teoria renty gruntowej (założenia) - PettySmithRiccardo - renta różniczkowa (pierwsza, druga):

  1. ilość ziemi uprawnej jest ograniczona

  2. działki są z natury zróżnicowane (urodzaj)

  3. ziemia jest własnością prywatną

  4. ludzie wraz ze wzrostem ludności zwiększają produkcję (najpierw biorą najbardziej żyzne, potem o „stopień” niżej)wyższe koszty.

Cena płodów rolnych jest wyznaczona przez koszt wytworzenia jednostki produktu na działkach najuboższych. Renta różniczkowa pierwsza wynika ze zróżnicowania jakości gleby. Riccardo uważał że nadwyżka różni się od zysku. Zysk kształtuje się na poziomie przeciętnym, resztę przejmuje właściciel ziemski w postaci czynszu dzierżawnego. Renta różniczkowa pierwsza przyjmuje drugą formę:

Wg Riccarda renta szkodliwie działa na gospodarkę. J. Mill proponował nacjonalizację renty przez nacjonalizację ziemi.

Polska - badylarze - najbogatsi ludzie w Polsce Ludowej, uprawiali kwiaty i warzywa w okolicach dużych miast. Pobierali rentę różniczkową pierwszą typu drugiego (odległość rynków zbytu).

Renta różniczkowa druga - z inwestycji kapitału w ziemię w celu zwiększenia wydajności spadek kosztów produkcjiwiększy zyskkolejna inwestycja itd.

Prawo malejących przychodów w rolnictwie (Turgot) - wydajność rośnie przez inwestycje ale w coraz mniejszym tempie. Riccardo przyjmował to jako prawo naturalne, a jeśli działa, to pojawia się renta różniczkowa druga wynikająca ze sztucznego zróżnicowania wydajności gleby (do czasu kolejnej umowy, bo właściciel zażąda wyższego czynszu). Farmer dąży do długiego terminu, właściciel odwrotnie.

Teoria pieniądza - zainteresowanie pieniądzem spowodowane wojnami francuskimi i innymi. Riccardo przyjmował ilościową teorię pieniądza, pomimo tego, że była ona sprzeczna z teorią wartości opartą na pracy. Dlaczego??

KONTEKST:

Riccardo zaczął pisać w okresie dużej inflacji, gdzie ilościowa teoria pieniądza miała dużą popularność. Był on jej wybitnym przedstawicielem.

Teoria kosztów komparatywnych - DOCZYTAĆ!!

Teoria wzrostu gospodarczego Riccarda (zajmuje się czynnikami wzrostu gospodarczego - co go przyspiesza, a co hamuje).

Wzrost gospodarczy - wzrost podstawowych wielkości ekonomicznych z okresu na okres (zatrudnienie, produkcja, konsumpcja).

Obecnie wyróżnia się podażowe i popytowe modele wzrostu gospodarczego:

  1. gdy autorzy stają na stanowisku, że o wzroście gospodarczym decydują czynniki podażowe (poziom produkcji, czynniki dotyczące zatrudnienia, inwestycji, wydajności)

  2. gdy o wzroście gospodarczym decydują czynniki popytowe.

Klasyczne teorie wzrostu gospodarczego (Smith, Riccardo) - podażowe, ponieważ przyjmują prawo rynków Say'a (w ujęciu globalnym podaż zawsze stwarza dla siebie popyt odpowiedniej wielkości), nie ma kryzysów nadprodukcji, popyt nie stwarza problemu.

Tempo wzrostu gospodarczego wymierzone jest czynnikami o naturze podażowej.

Wg Riccarda, wzrost następuje w:

Wykład 7, 17 listopad 2004

Riccardo - teoria sekularnej stagnacji

Stagnacja występuje w bardzo długim okresie (nawet wieku). Blisko stagnacji była Anglia. Riccardo wyprowadził teorię przez dedukcję. Przesłanki:

Są to prawa naturalne, obiektywne, nie można zapobiec skutkom ich działania.

Wzrasta udział renty w dochodzie społecznym. Teoria renty Riccarda jest związana z teorią podziału.

Kwestia zysku, nie tylko z punktu widzenia genezy ale i tendencji. Riccardo wyróżnia:

Riccardo głosił tezę, że w tendencji długiej zyski maleją (masa i stopa). Podobna do Riccarda teoria Marksa.

Teoria spadkowej stopy zysku:

Riccardo - również masa zysku maleje, a Marks twierdził, że tylko stopa maleje. U Riccarda zysk spada przez działanie dwóch praw (przesłanek), rozróżniał trzy rodzaje dochodów: zysk, płacę i rentę.

Płace kształtują się na poziomie minimum egzystencji, nie mogą spadać. Wraz ze wzrostem cen płodów rolnych nominalna płaca musiałaby wzrastać, nie może maleć. Rośnie udział renty tylko kosztem zysku, nie kosztem płacy.

Zysk =część konsumowana + część akumulowana Z = K + A

Jedynym źródłem akumulacji pozostaje zysk. Z funduszu akumulacyjnego finansowane są inwestycje by osiągnąć zysk. Zysk jest źródłem i motywem akumulacji. W długim okresie spada do zeraspada i motyw i źródło akumulacji, co powoduje stagnację w długim okresie czasu. Z tej stagnacji nie można się wywinąć.

Anglia była blisko stagnacji. Nie można jej ominąć. Polityka rządu Torysów, arystokratów przyspiesza moment wejścia Anglii w fazę stagnacji.

Sprawa ustaw zbożowych „corn laws” - jeżeli w Anglii produkcja rolna jest coraz droższa to należy importować z USA. Torysi nałożyli cła sztucznie windujące ceny płodów rolnych. Wyższe ceny płodów to wyższa renta.

Riccardo był wrogiem arystokracji ziemskiej i uważał że to ona powoduje stagnację. Uprawiał ekonomię polityczną.

Teoria handlu zagranicznego, kosztów komparatywnych

Najkorzystniejszą formą wymiany jest wolny handel międzynarodowy. Optymalna stagnacja dla wszystkich biorących udział w wymianie międzynarodowej. Należy obalić prawa zbożowe, bo są powodem wzrostu cen płodów rolnych to wnioski wynikające z teorii Riccarda.

Riccardo zmarł w 1823, do 1846 toczyły się sprawy praw zbożowych. Anglia przeszła na wolny handel. Po 1946 dodała przyspieszenia, cła zbożowe osłabiały tempo wzrostu gospodarczego.

Lata 60te - lata potęgi Anglii, która prowadziła politykę wolno handlową. Wolny import płodów rolnych i eksport dóbr przemysłowych. Przewaga technologiczna i duża wydajność.

Róża Luxemburg - przeprowadziła analizę ceł i wzrostu gospodarczego.

Zaczątki polskiego przemysłu, lojalność polityczna względem Rosji a rozwój przemysłu - koncepcja Lubeckiego. Ekspansja przemysłu na rynki międzynarodowe, pacyfikacja ziem polskich pod zaborami rosyjskimi.

Teza Róży Luxemburg - przyczyną szybkiego rozwoju kapitalistycznego przemysłu w Polsce jest zniesienie ceł.

Riccardo uważał za główną barierę ekspansji przemysłowej Anglii cła, które odsunie od siebie w czasie stagnacji.

James Mill

Walka polityczna o zniesienie ceł. Epoka walki z cłami w Anglii. Mill wysnuł wniosek, że jeśli renta odgrywa destrukcyjną rolę w gospodarce, to należałoby znacjonalizować rentę. Miało się to odbyć poprzez nacjonalizację ziemi czyli odebranie wszelkich własności ziemskich w celu znacjonalizowania renty.

REWOLUCJA SUBIEKTYWISTYCZO-MARGINALISTYCZNA

Nastąpiła ogromna zmiana w ekonomii. Urodziła się ekonomia, w której następuje zmiana w rozumowaniu ekonomii w stosunku do całej tradycji.

Ekonomia klasyczna już nic wymyślić nie umiała (epigou - ekonomiści, którzy coś piszą ale nic nowego nie wnoszą).

Przychodzi generalna zmiana w ekonomii na początku lat 70ych 19 wieku. Nazywają to subiektywizmem, marginalizmem, lub nurtem subiektywistyczno-marginalistycznym.

W trzech ośrodkach naukowych Europy pojawiają się prace, których autorzy rozumują podobnie przy czym odmiennie od dotychczasowych poglądów. Nie znają się wzajemnie.

Marginalizm, subiektywizm powstał w postaci trzech szkół:

    1. Wiedeń 1871 - K. Menger przedstawił pracę habilitacyjną, w której wyłożył zupełnie nowe podejście do ekonomii. Trudno było przepchnąć pracę bo pokazywała coś zupełnie nowego w ekonomii. Założycie szkoły austriackiej, wiedeńskiej, psychologicznej. E. Bohm-Bawerk, F.von Wieser - uczniowie.

    2. Lozanna - Szwajcaria - L. Walras - dostał katedrę ekonomii. Założył szkołę matematyczną, równowagi ogólnej (nazwa od głównego problemu badawczego, zagadnień równowagi ogólnej), lozańską. U. Pareto (Paseto) - uczeń.

    3. Anglia - W. S. Jevons - najwybitniejszym przedstawicielem szkoły był A. Marshall uznawany za głównego jej przedstawiciela (szkoła z Cambridge) szkołą angloamerykańska, neoklasyczna, równowagi cząstkowej. J. B. Clark, J. Fisher - amerykanie.(równowaga cząstkowa - producenta, konsumenta).

W okresie międzywojennym szkoła austriacka popada w kryzys. Na czoło wysuwa się neoklasycyzm. Szkoła austriacka traci wpływy, w latach 30ych 20 wieku Hitler ją połączył?? Przedstawiciele rozproszyli się po świecie, wyemigrowali. Wydawało się że szkoła ta zaniknie.

Doszło do syntezy szkół lozańskiej i angloamerykańskiej, w wyniku której powstał neoklasycyzm. Udział w dokonaniu syntezy miał Marks. Synteza Walras z Marshallem.

L. von Mises i F. Hayek - uczniowie Wiesera - wyemigrowali, wywodzili się ze szkoły austriackiej. Zaprzysięgli liberałowie. Pierwszy był znienawidzony przez ekonomistów, głosił tezę „odwalcie się od Rosji”, zaprzysięgły komunista. Gospodarka komunistyczna musi upaść, jest zaprzeczeniem gospodarki efektywnej. Niemożliwa jest gospodarka racjonalna, nie ma cen rzeczywistych. Wg Misesa cena steruje alokacją zasobów. Rosja miała sama upaść gospodarczo. Wspieranie gospodarki rosyjskiej.

Hayek dostał katedrę filozofii. Zmarł w latach 90ych, dożył końca systemu. Uważano obu za staruchów, nazywano pogrobowcami szkoły austriackiej. W latach 80ych niespodziewane odrodzenie szkoły austriackiej w Stanach Zjednoczonych. Zaczęto rozwijać teorie ekonomiczne w ramach tej szkoły wychodząc od starej szkoły austriackiej (do dziś uczą w USA).

Wywrócono rozumowanie szkoły klasycznej. Mieli ambicje stworzenia nowych systemów teoretycznych. Rozumowano w oparciu o teorię wartości towarów. Przewrót polegał na tym, że ekonomia klasyczna w teorii wartości wychodziła z przesłania, że wartość towaru ma charakter obiektywny obiektywne teorie wartości. Wszyscy z mniejszym lub większym nasileniem tworzyli teorie subiektywistyczne. Klasycyzm wychodził z założenia, że produkcja wychodzi z nakładów. Nakłady te sumują się i powstaje jakiś produkt, czynniki łączone, powstaje produkt i ten produkt ma jakąś wartość. Wartość obiektywna nakładów. Nakłady są obiektywne. Spór opierał się na tym jakie nakłady decydują, sposób rozumowania został ten sam.

Przewrót:

Nakłady nie mają nic wspólnego z wartością towaruwg subiektywistów (Menger) wartość towaru nie istnieje poza naszą świadomością, wartość towaru jest wytworem świadomości. Konsument pożąda rzeczy, różna jest siła pożądania, jest to kojarzone z wartością. Subiektywistycznie wartościujemy towar, nakłady nie mają nic wspólnego. Każdy bardziej lub mniej pożąda dobra konsumpcyjnego. Środki produkcji też mają wartość. Teorie nie potrafią orzekać o środkach produkcji - to jest złe. Wartość dobra konsumpcyjnego rozliczono na dobre środki produkcji. Środki produkcji czerpią z wartości środków konsumpcji.

Z tej teorii wynikają inne, dalsze konsekwencje. Stanowisko przyjęte w teorii wartości rzutuje na wszelkie inne teorie. W teorii subiektywistycznej nie może być mowy o wyzysku.

Kwestia porównywalności teorii

Teoria subiektywistyczna i obiektywistyczna są nieporównywalne, nieprzystawalne do siebie. Jeśli przyjmiemy założenia ekonomii klasycznej to ekonomia subiektywna nie ma sensu. Przyjmując założenia ekonomii subiektywnej, rezygnujemy z bezsensownej ekonomii klasycznej. Założenia teorii ekonomii najczęściej wywodzą się z filozofii człowieka a nie ekonomii.

Subiektywiści opierali się na psychologii. Uważali że taka jest natura człowieka. Ludzie z natury różnią się o upodobania konsumpcyjne, dążą do zaspokajania potrzeb z tego wynika teoria subiektywna.

Wykład 8, 1 grudzień 2004

Lata 70te 19 wieku - rewolucja subiektywistyczno-marginalistyczna (podział ekonomii na szkoły). Nowy sposób pojmowania ekonomii.

Prekursorzy:

Po 20 latach (ok. 1870) teorie subiektywistyczne znalazły zastosowanie.

Przewrót w ekonomii wiąże się z innowacjami w metodologii marginalistów.

Metodologia szkół (cechy, podejścia nurtu):

  1. marginaliści reprezentują mikroekonomiczny punkt widzenia

  2. podejście subiektywistyczne do ekonomii

  3. prymat konsumenta i konsumpcji

  4. zastosowanie rachunku marginalnego.

Ad 1)

Podejście mikroekonomiczne jako chwyt metodologiczny.

Metoda robinosnady - nawiązanie do Robinsona Cruzoe (jednostka - rzecz), obserwacje poczynione nad jednostką można przenieść na społeczeństwo (wyjście od jednostki a następnie uogólnienie na innych ludzi).

Ad 2)

Subiektywizm - zjawiska są natury psychicznej, np. wartość towaru jest wytworem naszej wyobraźni (świadomości).

Nasilenie subiektywizmu w każdej szkole jest inne. Szkoła lozańska kładzie nacisk na odgrodzenie się od subiektywizmu.

Marginalizm - rachunek marginalny, chwyt metodologiczny (np. szkoła lozańska i Jevons się nim posługują, inne jej nie znali <rachunek różniczkowy>).

Subiektywizm - teoretycy w 19 wieku dążyli do budowy systemów, Menger chciał zbudować system inny niż klasyczny (gdzie osią była teoria wartości).

Szkoła klasyczna - ekonomia jako nauka społeczna (o gospodarczych stosunkach międzyludzkich, w które jednostki wchodzą za pomocą rzeczy jednostka - rzecz - jednostka).

Subiektywizm - w centrum jest stosunek człowieka do rzeczy (J1-Rz).

Marksiści - przeciwnicy subiektywizmu - uważają, że subiektywizm odbiera ekonomii wymiar społeczny.

Wg subiektywistów wartość dobra została sprowadzona do zadowolenia z posiadania dobra (konsumpcji itp.), nie liczą się nakłady; wszystkie elementy sprowadzają się do odczuć subiektywnych. Koszty są ofiarami, praca - wyrzeczeniem się czasu wolnego, każde wyrzeczenie jest przykrością, wprowadzają do ekonomii pojęcie przykrości i zadowolenia. Abstynencja to powstrzymywanie się przykrość, oczekiwanie na zyski = przykrość itp.

W każdej szkole występuje różne nasilenie subiektywizmu.

Jevons był uważany przez Taylora za psychometryka. Uważał (Jevons) że ekonomia jest rachunkiem przykrości i przyjemności (jeśli produkcja jest związana z przykrością a posiadanie, konsumpcja jest kojarzona z zadowoleniem, to ekonomia sprowadza się do minimalizacji przykrości i maksymalizacji zadowolenia). Uważał również, że ekonomia jest działem matematyki stosowanej, dlatego ważnym narzędziem poznania ekonomii jest introspekcja (spojrzenie wewnątrz siebie, refleksja nad doznaniami natury psychicznej).

Introspekcja to stara metoda poznania - psychologia się nią zajmuje.

Wyśmiewcy Jevonsa argumentowali:

Ad 3)

Sfery produkcji, wymiany, konsumpcji i podziału - teoretyczną analizę ekonomiczną można zacząć od dowolnej sfery, ale pociąga to za sobą zróżnicowane konsekwencje.

Subiektywiści zaczynają analizę od konsumenta (marksiści od produkcji - tak jak klasycy), ponieważ jeśli w centrum uwagi jest teoria wartości (postrzegana subiektywnie) to najłatwiej zaobserwować konsumenta. Producenci spełniają życzenia konsumentów, prymarny jest popyt (zapotrzebowanie) - to konsument podejmuje podstawowe decyzje.

Veblen (efekt popędu) przełom 19-20 wieku. W Ameryce panuje instytucjonalizm w ekonomii (jedyna oryginalna szkoła amerykańska), Veblen sięga do niemieckiej szkoły historycznej, przeciwników subiektywizmu (tylko nam się wydaje, że konsument jest suwerenny). To producent decyduje o tym co sprzedawać, a konsument jest pod wpływem marketingu (dotyczy dóbr przyszłych).

Ad 4)

Rachunek marginalny (krańcowy, różniczkowy i całkowy) początek procesu matematyzacji ekonomii (różne preferencje - popierają i stosują go szkoła lozańska, Jevons). Proces ten trwa do dziś. Dlaczego wtedy się zaczęło?? Ponieważ wystąpiło optimum (subiektywizm dotyczył maximum). Natura problemu sprowadza się do tego, że aby obliczyć optimum potrzebny jest rachunek różniczkowy. Zaczęło się właśnie wtedy, ponieważ nastąpił duży rozwój gospodarczy związany z budownictwem lądowym i wodnym a co za tym idzie potrzebne były obliczenia wytrzymałości itp. itd. (zagadnienia z mechaniki teoretycznej). Pęd do matematyzacji inżynierów, natomiast sami matematycy zachowali sceptycyzm (Marshall, Keynes).

Cechy rachunku marginalnego:

Przeciwnicy matematyzacji uważali, że ekonomia nie powinna być matematyzowana, ponieważ zjawiska ekonomiczne nie posiadają tych samych cech co funkcja różniczkowa np. nieskończoności podziału wartości, ciągłości itp.

Zwolennicy argumentowali zastosowanie rachunku tym, że fakt, przeciwnicy mają rację, ale procesy ekonomiczne są masowe (gdyby był jeden producent i konsument nie miało by to sensu), w tym jednak przypadku funkcje są blisko prawidłowości twierdzeń.

Wykład 9, 8 grudzień 2004

Wraz z pojawieniem się subiektywizmu pojawiła się w ekonomii matematyka związana z zagadnieniami ekonomicznymi (minimalizacja, maksymalizacja - rachunek różniczkowy).

Marshall - zjawiska ekonomiczne są bardzo skomplikowane, aby stosować rachunek marginalny. Lozańczycy (m.in. Pareto) byli inżynierami. W Austrii brakowało ludzi z wykształceniem matematycznym - ekonomia była wykładana na wydziałach prawa - byli oni przede wszystkim prawnikami (Menger, Wieser, Bawerk),którzy później specjalizowali się w ekonomii. Ci ludzie, wtórnie, dokonali odkrycia rachunku różniczkowego (całkowego) chociaż nie zdawali sobie z tego sprawy (po prostu rozumowali podobnie).

Merton - Amerykanin - postawił zagadnienie jednoczesnego odkrycia w nauce (niezależnego od siebie) - najlepszy przykład: powstanie marginalizmu (pojęcie użyteczności marginalnej).

Uwarunkowania:

Wg marksistów - zmiany gospodarcze (zmiany w produkcji kapitalistycznej, koncentracja, rozwój przemysłu) a związane z tym sprzeczności między proletariatem a kapitałem - przełom. Wiosna Ludów, Komuna Paryska - rozwój ruchu robotniczego, marksizmu - zmiany w burżuazji, ponieważ wcześniejsza ekonomia nie mogła sobie poradzić z socjalizmem Marksa, powstała ekonomia subiektywistyczno-marginalistyczna, która walczy z marksizmem.

Taylor - ekonomia klasyczna naturalnie wyczerpała swoje możliwości (nic nowego nie mogła już wnieść), nadszedł jej kres. Myśl subiektywistyczno-marginalistyczna była renesansem (odrodzeniem) ekonomii, nastała potrzeba odnowy.

Uwarunkowania gospodarcze:

W przeddzień pojawienia się ekonomii subiektywistyczno-marginalistycznej różne były poziomy stosunków gospodarczych w Anglii, Austrii i Francji, więc to raczej błędne założenie, że to rozwój stosunków gospodarczych wpłynął na powstanie subiektywizmu.

Uwarunkowania filozoficzne:

Filozofia w tych krajach również była zróżnicowana. W Anglii panował utylitaryzm i empiryzm, w Austrii neoklasycyzm, a we Francji kartezjanizm. W ostatniej ćwiartce 19 wieku w teorii poznania dominuje we wszystkich tych krajach subiektywizm. We Francji panował instytucjonalizm, co sprzyjało powstaniu subiektywizmu. Na krótko Wiedeń stał się centrum naukowym Europy.

Rożne natężenie subiektywizmu w poszczególnych szkołach sprawia, że trudno wyjaśnić całokształt zjawiska.

Sytuacja polityczna:

Marks - pochwała kapitalizmu (subiektywizm). Użyteczność marginalna - pojęcie neutralne, nie ma nic wspólnego z jakimś systemem - błędne założenia marksistów, że subiektywizm służy kapitalizmowi.

Pierwsze pokolenie subiektywistów o Marksie nie słyszało, więc nie mogło chcieć walczyć z nim - stało się to dużo później.

Ekonomia dobrobytu - Pigou - lata 20-te 20 wieku. Użyteczność marginalna w ramach teorii neoklasycznej. Maksymalizacja dobrobytu społecznego - gdy podział w pełni egalitarny. Dlaczego subiektywizm? Dobrobyt to stan zadowolenia. Pigou stosuje zasadę użyteczności krańcowej - neutralność.

Oskar Lange - Polak - zwolennik socjalizmu (nie walczył z Marksem). Stworzył model socjalizmu rynkowego wykorzystując rachunek marginalny, zasadę użyteczności krańcowej itp.

Dlatego polityka nie miała z ekonomią subiektywistyczno-marginalistyczną nic wspólnego.

Dwa podobne, niezależne wyjaśnienia pojawienia się subiektywizmu podają Bucharin i Brzozowski. Wg nich w tamtym okresie najbardziej sprzyjał pojawieniu się marginalizmu Wiedeń. Dlaczego?

Czy to była rewolucja?

Kuhn w swoim dziele Struktura rewolucji naukowych stwierdził, że rozwój nauki nie jest linearny, ciągły, ale dokonuje się poprzez rewolucje naukowe co jakiś czas (dotyczy nauk ścisłych przede wszystkim). Czy można to odnieść na nauki społeczne? Nie wiadomo.

Jeśli tak, to marginalizm jest wymieniany jako rewolucja naukowa.

Blaug - to nie jest rewolucja:

  1. nastąpił przewrót, ale nie o charakterze rewolucyjnym, bo rozumowanie subiektywistyczne ma długą tradycję (średniowiecze, szkoła Salamanki, Gossen, Condillac). Np. szkoła austriacka (uniwersytet von Missesa) uważała, że ich poglądy sięgają szkoły Salamanki. Stało się źle, że Smith i Hayek doprowadzili ekonomię do takiej postaci (z pierwiastkami protestantyzmu), zagubiono subiektywizm.

  2. Po wystąpieniu trzech założycieli nurtu nie od razu powstała ekonomia subiektywistyczno-marginalistyczna, ale trwało to bardzo długo.

Wspólne dla marginalizmu podstawy - nie było rewolucji między klasycyzmem i subiektywizmem (nie zmieniły się ich poglądy na wolny handel).

Brak jednolitych poglądów na:

Szkoła wiedeńska (austriacka, psychologiczna)

Wiedeń - Instytut Badań Ekonomicznych (umiejscowienie szkoły). Z przyczyn pozanaukowych szkoła została rozbita.

Menger - studiował prawo, parał się dziennikarstwem, przygotowywał przeglądy sytuacji rynkowej dla rządu (pierwsze spotkania z ekonomią). Habilitował się w Wiedniu, teoretyk zaangażowany w działalność publiczną (miał udział w reformie systemu monetarnego Austro-Węgier). Pracą dotyczącą krytyki historyzmu niemieckiego zapoczątkował spór o metodę z założycielem Młodszej Szkoły Historycznej - Shmollerem. Podzielił ekonomię niemiecką na dwa obozy. Spór o metodę nigdy nie został rozstrzygnięty.

Bawerk, Wieser - studiowali prawo na Uniwersytecie Wiedeńskim, zajmowali się problematyką teoretyczną, działali publicznie, zrobili karierę akademicką (jeden z nich był Ministrem Handlu a drugi Skarbu).

Wykład 10, 15 grudzień 2004

Szkoła anglo-amerykańska (neoklasyczna, równowagi cząstkowej)

Marshall bardzo cierpko podszedł do pracy Jevonsa, ale potem mu przeszło.

Jevons - interesował się wszystkim. Dziś jest znany ze względu na jego podejście do logiki. Memoriał - zarys zmatematyzowanej teorii ekonomii (nie wzbudziła zainteresowania). Jego dziełem zasadniczym była Teoria ekonomii politycznej. Teoria cyklu koniunkturalnego - przyczyną wahań jest cykliczne pojawianie się plam na słońcu.

  1. przyczyny natury egzogenicznej (poza gospodarcze)

  2. przyczyny natury endogenicznej (tkwiące w gospodarce).

Przedmiot ekonomii, metodologia:

Sismondi uważał za przedmiot ekonomii dobrobyt.

Jevons stwierdził, że ekonomia to nauka o bogactwie. Ma inne podejście niż Smith. Ekonomia powinna być traktowana jako mechanika użyteczności i interesu osobistego - analogia do mechaniki równowaga.

Działanie gospodarcze polega na rachunku przyjemności i przykrości (płynących z: konsumpcji, pracy). Proces gospodarowania polega na maksymalizacji zadowolenia, szczęścia (hedonizm) i minimalizacji przykrości. Ten rachunek może być przez człowieka prowadzony (przykrość i zadowolenie są tej samej natury - subiektywnej, a zatem można je porównać).

Czym się różnią odczucia psychiczne?:

Przedmiotem ekonomii jest badanie zaspokajania przez ludzi ich potrzeb. Tak rozumiana ekonomia powoduje, że musi być nauką w pewien sposób matematyczną, ponieważ zajmuje się wielkościami. Dla Jevonsa jest działem matematyki stosowanej - zwolennik matematyzacji.

Jeśli traktuje się zjawiska tak, jak traktuje je ekonomia, to można przyjąć, że są one „małe”. Zjawiska ekonomiczne są mierzalne. Jevons uprawiał ekonomię w duchu psychometrii (doznania psychiczne można zmierzyć - nie wszystkie, ale znaczną część).

Traktuje zastosowanie matematyki odmiennie niż szkoła lozańska (szkoła równowagi ogólnej). Jevons interesuje się problemem równowagi cząstkowej - rozpatruje związki ilościowe między zjawiskami ekonomicznymi (np. ceną i popytem). Jevons, Marshall i szkoła anglo-amerykańska posługują się regułą ceteris paribus (wszystkie pozostałe warunki z wyjątkiem badanej są stałe). Szkoła anglo-amerykańska ograniczała się do zagadnienia równowagi cząstkowej.

Poglądy:

Teoria użyteczności - potrzeby ludzkie muszą być zaspokajane. Dobro ekonomiczne - przedmiot, rzecz, usługa.

Użyteczność - abstrakcyjny przymiot dobra. Pojmowanie analogiczne ale niezależne od Mengera (szkoła austriacka). Użyteczność obiektywna to zdolność rzeczy do zaspokajania potrzeb ludzkich ze względu na swoje „przyrodzone” cechy (zastosowanie), niezależne od odczuć człowieka (naturalne, pożyteczne). Użyteczność subiektywna (Menger, Jevons) abstrakcyjny przymiot dobra posiadający zdolność zaspokajania potrzeb ludzkich uzależnionych od odczuć psychicznych, subiektywnych danej osoby (pożytek z danej rzeczy nie ma znaczenia) stosunek człowieka do rzeczy, uświadomione pożądanie, wytwór świadomości.

Teoria wyróżnia dwa warianty użyteczności:

  1. całkowita

  2. jednostkowa (dziś użyteczność krańcowa).

Ad A - użyteczność jako taka.

Ad B - ma znaczenie bo jest związana, dotyczy jednostki, jest konsumowana porcjami (krańcowa - ostatnia porcja dobra). Użyteczność płynąca z uzyskania kolejnej porcji lub z jej utratą - krańcowa to suma.

Jevons tylko wprowadza pojęcia - rozpatruje zależność prawa malejącej użyteczności (I-sze prawo Gossena). Wg Jevonsa - dobro najbardziej elementarne musimy konsumować, to przynajmniej dwie jednostki tego dobra mają użyteczność jednostkową nieograniczoną, każda kolejna jednostka ma użyteczność mniejszą.

Jevons nie znał pracy Gossena, odkrył na nowo jego prawo, potem, po publikacji przyznał się, że to Gossen był autorem teorii. Uważał, że najważniejsza jest ostatnia porcja (jednostka), która stanowi o wartości dobra.

Wg Jevonsa teoria ekonomiczna nie potrzebnie szuka sposobu mierzenia użyteczności całkowitej - istotniejsze jest mierzenie krańcowego stopnia użyteczności.

Stopa użyteczności zmienia się w miarę zmiany ilości towaru i im więcej dobra tym użyteczność krańcowa mniejsza. Jedną z poważniejszych metod badania ekonomii jest introspekcja (refleksja nad własnym działaniem gospodarczym). Odwołał się do fizjologii (do zachowania człowieka, który poddaje się różnym bodźcom) - siła reakcji na ten sam bodziec słabnie.

Fechner - fizjolog - „elementy psychofizyki” człowiek bodźce fizyczne + bodźce psychiczne = reakcja. Jevons jako jedyny zauważył analogię do zasady malejącej użyteczności.

Zdobywanie dobra jest przyjemnością, jego utrata - przykrością. Praca jest rezygnacją z czasu wolnego więc jest przykrością, natomiast czas wolny to przyjemność.

Teoria przykrości pracy - charakterystyczna dla marginalistów.

Teoria pracy roboczej - podaż pracy, popyt na pracę, cena pracy - praca jest źródłem dochodu, który umożliwia zakup dóbr w celu zaspokajania potrzeb. Doczytać!!

Marshall - stworzył szkołę z Cambridge, do której uczęszczał Keynes (początkowo sprzeciwił się neoklasycyzmowi, w którym się kształcił). Marshall zajmował się matematyką, filozofią, etyką i ekonomią. Szkołę przejął Pigou.

Marshall stworzył pojęcie ekonomiki w swojej głównej pracy Podstawy ekonomiki. Nazwa przedmiotu - ekonomia polityczna (używają jej tylko marksiści), cała reszta posługuje się pojęciem ekonomiki.

Inne pojmowanie ekonomii - proces zmiany dokonywał się wcześniej, w ramach ekonomii poriccardiańskiej. Marshall postawił kropkę nad „i”, zajął się badaniem zagadnień rynkowych. Badał teorie:

Metodologia, przedmiot ekonomii:

Ekonomia stanowi studium ludzkości w zwyczajnym życiu rozgrywającym się w świecie interesów. Ekonomia tak pojmowana rozpatruje tą stronę działalności społecznej i gospodarczej związanej z użytkowaniem i posiadaniem rzeczy materialnych.

Motywami, którymi powodowani są ludzie w sferze pracy są:

Bezpośrednio nie możemy dokonywać pomiaru stanu zadowolenia, przykrości. Dokonujemy go w sposób niedoskonały za pośrednictwem pieniądza.

Praca jako przykrość - miarą przykrości jest pewna płaca wyrażona w pieniądzu.

Wykład 11, 5 styczeń 2005

Marshall: był ostrożny w stosowaniu matematyki w ekonomii; „ekonomii analogią powinna być biologia, „broń Boże” matematyka, mechanika”. Prawa traktuje Marshall jako tendencje, a nie ścisłe zależności. Rozważania Marshalla dotyczą zależności między popytem, podażą, a ceną. Wyraźnie opowiada się za analizą typu funkcjonalnego (funkcjonalnego nie kauzalnego). Popyt, podaż i cenę traktuje jako wielkości wzajemnie od siebie zależne.

  1. analiza zjawisk rynkowych Marshalla obowiązuje, elastyczność cenowa, prosta, krzyżowa, dochodowa wzory z mikroekonomii.

  2. struktura rodzajowa cen - Marshall wyróżnił kilko rodzajów cen:

(reszta o Marshallu ze skryptu).

J. Clark: prawo malejącej wydajności czynników produkcji pod tym kontem się go omawia. Klasyczne czynniki produkcji: praca, ziemia, kapitał.

Prawo malejących przychodów w rolnictwie (Turgot), ale tylko w odniesieniu do ziemi. Zostało ono przyjęte przez całą ekonomię klasyczną. Długo pogląd o malejącej wydajności odnoszono tylko do ziemi. Clark dokonał uogólnienia. Uogólnił prawo na dwa pozostałe czynniki: pracę i kapitał.

reszta marginalizmu ze skryptu, szkoła matematyczna (nie obowiązuje na kolosie) też.

Keynes (1883-…..) nie obowiązuje na kolosie. Różnie jest oceniany. Jedni uważali go za najwybitniejszego ekonomistę XX w., gdy przyczynił się być może do „utrzymania” cywilizacji. jego polityka wyprowadziła świat z kryzysu lat 30. Nie ograniczał się tylko do ekonomii. Potrafił łączyć różne rodzaje działalności, klasyczny człowiek sukcesu. Człowiek ogromnie zdolny na wielu polach. W tym samym czasie urodził się Szumpeter, a zszedł Marks (biedak..)

Ojciec Keynesa - dyrektor administracji Cambridge. Matka - burmistrz Cambridge.

Keynes mógł uczestniczyc w dyskusjach ekonomicznych odbywających się u niego w domu (ojciec). Keynes miał fenomenalny talent polemiczny. Wywodził się z rodziny mieszczańskiej, średniozamożnej. Zrobił ogromną karierę, zdobył ogromne bogactwo. Miał uzdolnienia matematyczne. Ekonomia początkowo nie była jego przedmiotem zainteresowań. Ulubiony student Marshalla. Po ukończeniu studiów pracował w biurze związanym z zarządzaniem Indiami. Zajmował się głównie problematyka obiegu pieniądza w Indiach. Wykładał w Cambridge ekonomię. Szybko został redaktorem naczelnym czasopisma ekonomicznego. Jego wielka kariera rozpoczyna się po I wojnie światowej. W Wersalu podpisano warunki pokojowe. Tam urządzono warunki polityczne i porządek gospodarczy świata. Keynes pełnił tam rolę doradcy reprezentacji brytyjskiej. Demonstracyjnie wyjechał z Wersalu, nie zgodził się z kursem zaakceptowanym przez dyplomację brytyjską. Wydał książkę, w której udowodnił, że w Wersalu przygotowano II wojnę światową poprzez przyjęcie takich a nie innych rozwiązań. Keynes nie zgadzał się z nałożeniem ogromnych reparacji na Niemcy. Uważał, że Niemcy mają płacić, ale nie z dochodu, tylko z majątku. Oznaczałoby to, że reperacje miałyby być spłacone z majątku, aby zabrać z ich majątku to co jest cenne np. środki transportu, maszyny, wyposażenie fabryk (bo to wszystko zostało wyniszczone w okresie wojny). Wówczas Niemcy nie mogłyby się długo podnieść gospodarczo. Rozwiązanie to nie zostało przyjęte. Niemcy zaciągnęły kredyty, odbudowały potęgę gospodarczą. Przyszedł A. Hitler, Niemcy przestały płacić reparacje - II woja światowa. Po II wojnie światowej Niemcy zostały podzielone.

Dzieło Keynesa: „ Ogólna teoria zatrudnienia procentu i pieniądza”. Wyłożył w nim swoje poglądy na państwo w ekonomii.

Kontekst:

Kraje uczestniczące w wojnie uciekają się do reglamentacji, wzrost interwencjonizmu państwowego przed I wojną światową. I woja światowa dokonuje przegrupowania ostatecznego w skali gospodarczej całego świata. Nowy York staje się Centrum finansowym świata ( a nie jak dotychczas Londyn). Kraje europejskie wychodzą z wojny wyczerpane gospodarczo, zadłużone w stosunku do USA. Złoto wypływa do USA (w czasie wojny płacono złotem). Zachwiany po wojnie system finansowy. Ogromna inflacja po I wojnie światowej. Później następują tzw. „szalone lata 20” = boom gospodarczy kończący się krachem = wielkim kryzysem lat 30. Keynes żywo reaguje na wszystkie zjawiska tego okresu. Keynes uważał, że to co dobre dla Anglii, jest dobre dla całego świata. Keynes w analizie wychodzi z punktu widzenia interesów brytyjskich. Keynes był konserwatystą, uważał się za oświeconego konserwatystę. Spoglądał na zagadnienia w skali interesów całego kraju, w skali makro. Utrata przez Anglię pozycji lidera. To, co kiedyś było gałęziami wiodącymi, to się „przeżywa”. Powstają nowe gałęzie: przemysł chemiczny, optyczny, elektrotechniczny. Następuje kolejna zmiana lidera. Literuje tan, który opanowuje nowoczesne gałęzie mające charakter wiodący. Anglia została na etapie starych gałęzi, które zostały przeinwestować w okresie wojny, tym bardziej teraz po wojnie cierpiały. Poza tym obiektywnie rzecz biorąc zaczęły one tracić na wartości (nie tylko dlatego, że zostały przeinwestowane w okresie wojny). Przed I wojną światową Anglicy „handlowali cudzym pieniądzem”, pożyczali pieniądze niebędące ich własnością. Przynosiło im to ogromne korzyści do czasu, gdy kurs funta był bardzo stabilny i gdy był to waluta bardzo pożądana. Przemysł angielski pozostaje w stagnacji.

10


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
HME wykład 4
HME Wyklad 6 Ekonomia Subiektywizmu
HME Wyklad 5 Ekonomia opozycyjna XIX w
HME Wykład 1
hme, Wykłady rachunkowość bankowość
HME wykład 1
HME Wyklad 8 Wspolczesne nurty i szkoly ekonomiczne
HME Wyklad 9 Polska mysl ekonomicz na 1918 1989
HME Wyklad 7 Teorie ekonomiczne J M Keynesa
HME ćwiczenia Justynka
HME wykład 4
hme 05 10 16 wykład05
wykład HME 2 1
Wyklady z HME format, Are You suprised ?
hme 05 11 26 wykład09
hme 05 10 01 wykład03
hme 05 09 18 wykład02

więcej podobnych podstron