Wykład 1, 17.02.2012

Grecja starożytna była państwem zdecentralizowanym, składającym się z autonomicznych państw-miast, zwanych polis. Początkowo funkcjonował system rodowy – były to rządy arystokracji rodowej (genokracja). Z biegiem czasu system ewoluował, arystokracja rodowa traciła na znaczeniu na rzecz arystokracji wojskowej (timokracja).

Jeńcy wojenni zaczynają być brani do niewoli, a nie od razu zabijani – początek niewolnictwa.

Regeneracja niewolnictwa – niewolnicy z wojen + niewolnicy z urodzenia (dzieci niewolników)

System niewolniczy wyparł system rodowy.

Starożytna Grecja

1. Okres archaiczny

   1. IX/VIII w. p. n. e. – ok. 500 r. p. n. e. (koniec okresu archaicznego wraz z najazdem króla Persów – Kserksesa)

   2. Homer, Hezjod z Askry, Solon

2. Okres klasyczny

   1. ok. 500 r. p. n. e. – 336 r. p. n. e. (koniec okresu klasycznego to najazd na Grecję Aleksandra Macedońskiego)

   2. Ksenofont, Platon, Arystoteles

3. Okres hellenistyczny

   1. 336 r. p. n. e. – 146 r. p. n. e. (koniec okresu hellenistycznego oznacza również koniec historii samodzielnej i niepodległej Grecji; staje się ona jedną z prowincji Imperium Rzymskiego)

Ad. 1 – okres archaiczny

Homer

• w „Iliadzie” zawarł analizę ówczesnego społeczeństwa, które funkcjonuje jeszcze wg systemu rodowego

• jest to schyłek systemu rodowego

• pochwała pracy fizycznej

Wraz z rozwojem systemu niewolniczego wzmaga się pogarda dla pracy fizycznej.

Hezjod z Askry

• stworzył pierwszy kalendarz dla rolników

Solon – reformator

• społeczeństwo podzielone na eupatrydów = arystokrację oraz plebs

• zajmuje stanowisko pierwszego archonta – jest to najwyższe stanowisko urzędnicze w Atenach

• przeprowadził reformy, które pomogły gospodarczo rozwinąć się Atenom

• najważniejsza reforma to sejsachteja czyli strząśnięcie długów

  • uwolnienie osób, które popadły w niewolę przez długi

  • człowiek, który rodzi się wolny powinien umrzeć wolny (nie dotyczy jeńców wojennych i dzieci niewolników)

  • była to jednorazowa reforma

  • została wrogo przyjęta przez ludzi zamożnych

  • po odejściu Solona zmiany te zostały cofnięte

• reforma wolności testamentu

  • wcześniej: majątek mógł dziedziczyć tylko jeden spadkobierca, następowała więc akumulacja kapitału wśród niewielu, co powiększało polaryzację społeczeństwa

  • reforma zakładała, że właściciel majątku mógł go dowolnie podzielić

• reforma wprowadzenia eubejskiego systemu miar i wag oraz eubejskiej monety

  • ułatwienie handlu Grecji kontynentalnej z Grecją Małoazjatycką

• zakaz wywozu zboża z Aten i nakaz wywozu oliwy z oliwek, jarzyn, owoców

  • nadmierny eksport zboża powodował jego niedobór w Atenach, co najbardziej odbijało się na najbiedniejszej warstwie społeczeństwa

  • zasadzono drzewka oliwne, zaczęto uprawiać warzywa i owoce – zwiększenie upraw tych surowców i ich eksport miał zrekompensować zakaz wywożenia zboża

Ad. 2 – okres klasyczny

• największy rozkwit myśli filozoficznej i w związku z tym ekonomicznej

• V w. p. n. e. – złoty wiek Aten; rządził Perykles, który podzielił społeczeństwo na klasy wynikające ze stanu posiadania i pochodzenia => demokracja ateńska

  • Ateńczykiem jest tylko ten, kogo rodzice są Ateńczykami; tylko Ateńczycy mają prawo głosu

Ksenofont

• przeciwnik demokracji ateńskiej

  • jaką przeciwwagę podawał ustrój Sparty, w której, w przeciwieństwie do Aten, w których pojawił się pieniądz, nadal funkcjonował handel wymienny i gospodarka naturalna

• pragnie powrotu ustroju rodowego

• widzi jednak pewne zalety pieniądza

• księga „O rolnictwie”

  • rolnictwo jako najważniejszy dział gospodarki narodowej

  • właściciele ziemscy mają najbardziej usankcjonowane źródło dochodów

Platon

• ustrój Aten nie gwarantuje rozwoju i szczęśliwości społeczeństwa

• dwie wersje państwa idealnego zawarte w dwóch księgach: „Rzeczpospolitej” oraz „Prawach”

• wersja 1 – „Rzeczpospolita”

  • społeczeństwo, tak jak dusza człowieka, składa się z trzech klas:

    • 1. część – rozumna (klasa filozofów)

    • 2. część – szlachetna (klasa wojskowych)

    • 3. część – popędliwa (pozostali ludzie WOLNI)

  • klasa filozofów

    • im bardziej człowiek wykształcony, tym bardziej szlachetny

    • klasa filozofów to klasa wybrana

    • rządzić powinni filozofowie

    • rządzący nie powinny mieć własności prywatnej

    • komunizm platoński = konsumpcyjny – wszystko jest wspólne

    • państwo ma wyrażać zgodę na małżeństwo, posiadanie dzieci itp., bo najlepiej rządzi się ustaloną liczbą ludzi

  • klasa wojskowych

    • mogą mieć własność prywatną

    • swoboda dotycząca małżeństwa, potomków

    • do obowiązków należy obrona kraju, prowadzenie wojen

• wersja 2. – „Prawa”

  • nie ma społeczeństwa klasowego, wszyscy ludzie wolni mają być równi, a miarą równości ma być przydzielona działka o takich samych rozmiarach dla każdego

  • interwencjonizm państwowy, który ma utrzymać stałą liczbę populacji

  • rozważania mają charakter normatywny – myślenie o tym, jak powinno być, by społeczeństwo było idealne

• przeciwnik pieniądza

  • wraz z pojawieniem się pieniądza pojawił się procent, co doprowadziło automatycznie do zaciągania pożyczek i rozwoju lichwy

  • system norm postępowania ludzi w starożytności był podporządkowany zasadom etyki

    • nieetyczne postępowanie wykluczało ze społeczeństwa

    • lichwa była nieetyczna

  • pieniądz wypacza charakter człowieka

Arystoteles

• podobnie do Platona snuje wizje państwa idealnego, są one jednak bardziej sensowne (zbiór najlepszych cech systemów działających w ówczesnych czasach)

• arystokrata

• wprowadził pojęcie ekonomiki i chrematystyki

  • ekonomika – nauka o prowadzeniu gospodarstwa domowego

    • gospodarstwo domowe u Arystotelesa to najczęściej zlepek kilku gospodarstw domowych, w dzisiejszym rozumieniu tego pojęcia, wymieniających się tym, co wyprodukowało każde z nich

  • chrematystyka – nauka o wymianie

• w ramach ekonomiki działały cztery typy gospodarstw domowych:

1. gospodarstwo samowystarczalne (brak wymiany)

2. gospodarstwo wymienne bezpieniężne

   1. pojawiają się nadwyżki

   2. wymiana towar – towar

3. gospodarstwo wymienne i pieniężne

   1. pośrednikiem w wymianie jest pieniądz

   2. wymiana pieniądz – towar – pieniądz

4. gospodarstwo wymienne i pieniężne

   1. wymiana pieniądz – towar – pieniądz’

      1. pieniądz’ > pieniądz

      2. pieniądz na wejściu ma niższą wartość niż pieniądz na wyjściu

   2. celem działania jest pieniądz – działanie wyłącznie dla pieniędzy, które nie jest pochwalane przez Arystotelesa

Arystoteles pochwala działania gospodarstw domowych 1) – 3)

• niewolnictwo z natury i z prawa

  • z natury – osoby, które urodziły się niewolnikami

  • z prawa – niewolnictwo niezgodne z etyką i prawami natury

    • dotyczy tych, którzy urodzili się wolni ale popadli w niewolę

    • wolność powinna im zostać przywrócona

• stosunek do pieniądza i procentu

  • pieniądz powoduje zbyt wielkie przywiązanie ludzi do niego, chęć bogacenia sprawia, że człowiek zapomina, po co naprawdę przyszedł na świat

    • człowiek przyszedł na świat, by rozwijać się duchowo a nie dążyć do bogactwa

  • pieniądz powinien być traktowany jedynie jako pośrednik w wymianie

  • pieniądz jest jałowy, bezpłodny, nie rodzi pieniądza a więc pożyczanie na procent jest okradaniem dłużnika

    • pogląd ten przetrwał do końca średniowiecza, ale nie był przestrzegany w praktyce

    • dopiero merkantylizm usankcjonował pobieranie procenta

Za czasów Arystotelesa – dwie teorie pieniądza:

• kruszcowa – pieniądz, aby spełniać funkcję powszechnego ekwiwalentu i mierzyć wartość innych towarów sam musi mieć odpowiednią wartość; pieniądz powinien posiadać odpowiednio wysokiej wartości kruszec

• nominalistyczna – pieniądz istnieje dzięki prawu i zwyczajowi

Imperium rzymskie

1. Okres królewski

   1. 753 r. p. n. e. – 510 r. p. n. e. (koniec okresu królewskiego wyznaczyło obalenie ostatniego z królów Rzymu – Tarkwiniusza Pysznego)

2. Okres republiki

   1. 510 r. p. n. e. – 31 r. p. n. e.

   2. Katon Starszy, Marek Terrencjusz Varron, Tyberiusz i Gajusz Grakchowie

3. Okres cesarski

   1. 31 r. p. n. e. – 476 r. n. e. (koniec okresu cesarskiego wyznacza upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego)

   2. Kolumella

Rzym stosował politykę faktów dokonanych – po podbiciu ziem natychmiast umieszczano tam rzymskich legionistów, którzy mieli pilnować porządku.

Kolonie – osady zakładane przez Rzym w miejscach strategicznych; pod względem administracyjnym i urbanistycznym były wzorowane na rzymskich zasadach

Prowincje – obszary podbite poza Italią, z których ludność musiała płacić podatki.

Dwa rodzaje majątków ziemskich:

• latyfundia – wielkie majątki (tysiące hektarów), które opierały się głównie na pracy niewolników; gospodarstwa ekstensywne

• villae – majątki mniejsze obszarowo, nastawione na intensyfikację rolnictwa, dywersyfikację upraw; gospodarstwa intensywne

Rzymianie nie wnieśli zasadniczych zmian w dziedzinie poglądów ekonomicznych. Ich zainteresowania koncentrowały się na sprawach związanych z rozwojem rolnictwa oraz problemach niewolnictwa rozpatrywanych pod kątem zagadnień etyczno-moralnych.

Katon Starszy

• żyje w okresie wojen punickich (z Kartaginą), twierdził, że Kartagina powinna zostać zburzona

• stworzył pisany język łaciński

• zwolennik rolnictwa

  • zaleca tworzenie villi

• twierdzi, że powinno stosować się jak najmniej narzędzi, jak najwięcej niewolników

  • niewolnik jako narzędzie, które jest najtańsze i któremu można wydawać polecenia

  • uzależnienie gospodarki od pracy niewolniczej