Prawo rzeczowe, wykład 2, 03-03-2017

Sposoby klasyfikacji praw rzeczowych

• Podział ze względu na czas trwania prawa rzeczowego:

  • prawa terminowe – prawa które są czasowo ograniczone; np. użytkowanie wieczyste – ma ono ograniczony czas trwania

  • prawa bezterminowe – podstawowym prawem jest prawo własności – jest ono ukształtowane jako prawo nieograniczone w czasie; nie zawsze tak było – ta zasada nie jest realizowana też teraz ze 100% konsekwencją; pod rządami dawnej ustawy – dekretu o prawie rzeczowym – było czasowe prawo własności – jest to pierwowzór użytkowania wieczystego, teraz nie mamy takiego rozwiązania; prawo własności, które odnosi się do elementów zabudowy gruntu oddanego w użytkowanie wieczyste jest z natury rzeczy prawem podmiotowym z tym użytkowaniem związanym, w konsekwencji czas jego trwania jest determinowany czasem użytkowania wieczystego

  • Są też takie podmiotowe prawa rzeczowe których charakter terminowy lub bezterminowy jest pozostawiony decyzji stron. Ustanawiając dane prawo w konkretnej sytuacji strony same rozstrzygają czy to prawo jest ustanawiane bezterminowo czy też będzie ograniczone w czasie – przykład: prawo użytkowania w przypadku służebności – nieliczne przypadki w prawie rzeczowym gdzie ustawodawca pozostawia miejsce dla autonomii woli stron

• Podział ze względu na istnienie lub brak samodzielności danego prawa podmiotowego:

  • prawa wolne – charakteryzują się tym, że są pod względem prawnym samodzielne; mogą być odrębnym przedmiotem obrotu i nie dzielą losu prawnego innych praw podmiotowych; przykład: prawo własności – z wyjątkami – np. grunt oddany w użytkowanie wieczyste – użytkownikowi wieczystemu tego gruntu przysługuje w odniesieniu do wzniesionych na tym gruncie budynków prawo odrębnej własności to to prawo odrębnej własności zawsze będzie zawsze dzieliło los prawny użytkowania wieczystego – nie można rozporządzać prawem odrębnej własności budynków bez prawa użytkowania wieczystego; rozporządzenie takim prawem podmiotowym własności budynku będzie skuteczne tylko wtedy gdy będzie obejmowało konglomerat tych dwóch praw (prawo własności + użytkowania)

  • prawa związane – charakteryzują się tym, że ich gospodarczym celem jest ułatwienie czy umożliwienie wykonywania innego prawa ukształtowanego jako wolne, w konsekwencji takie prawa podmiotowe pełnią w jakimś sensie funkcję służebną – nie stanowią samodzielnego przedmiotu obrotu, mogą przysługiwać tylko i wyłącznie podmiotom innego prawa ukształtowanego jako prawo wolne, w konsekwencji – tylko i wyłącznie łącznie z tym prawem mogą być przenoszone na inne podmioty; przykład: służebność gruntowa – ma za zadanie ułatwienie korzystania z nieruchomości władnącej

• Podział ze względu na istnienie lub brak samodzielności:

  • prawa samoistne – tak jak przy prawach wolnych

  • prawa akcesoryjne – ich zadaniem jest zabezpieczenie, a wiec urealnienie realizacji praw samoistnych; wyróżniamy dwa takie prawa: zastaw i hipoteka. Ich funkcją jest rzeczowe zabezpieczenie wierzytelności, w konsekwencji ich istnienie jest determinowane istnieniem wierzytelności którą zabezpieczają i jedynie z tą wierzytelnością mogą one stanowić przedmiot obrotu

• Podział ze względu na zbywalność:

  • prawa zbywalne – prawo własności, użytkowania wieczystego, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu, prawo użytkowania jeżeli stanowi element treści stosunku time-shareingu (jest to prawo korzystania z nieruchomości w każdym roku w określonym czasie – jest to wyjątek od niezbywalności użytkowania, może być rodzajem użytkowania)

  • prawa niezbywalne – użytkowanie, służebność osobista

• Podział ze względu na kryterium odpłatności - czy ekwiwalentem za ustanowienie prawa rzeczowego ma być odpłatność:

  • z natury rzeczy mają charakter odpłatny – użytkowanie wieczyste nie może występować w formie nieodpłatnej, podobnie własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu

  • takie przy których odpłatność jest kwestią decyzji stron danego stosunku

• Podział ze względu na to czy dane prawo może przysługiwać w częściach ułamkowych większej liczbie podmiotów:

  • prawa podzielne – prawo własności – własność może przysługiwać w odniesieniu do tej samej rzeczy wielu osobom, często mamy współwłasność w częściach ułamkowych

  • prawa niepodzielne – hipoteka

• Podział ustawowy – tylko jedna klasyfikacja; ustawa wprowadza trójpodział praw:

  • prawo własności,

  • prawo użytkowania wieczystego,

  • ograniczone prawa rzeczowe.

Ten katalog zgodnie z zasadą numerus clausus podmiotowych praw rzeczowych jest katalogiem zamkniętym. Nie ma możliwości – poza tymi typami które ustawodawca w przepisach wyszczególnia – powoływania do życia, ustanawiania innych podmiotowych praw rzeczowych.

PRAWO WŁASNOŚCI

• Jest podstawowym prawem rzeczowym spośród tych praw które w danym systemie prawnym występują. W zależności od systemu prawnego prawo własności może być ukształtowane nieco inaczej – konstrukcja ta nie jest jednolita – np. różnice przy czasie jego trwania, co może stanowić jego przedmiot, dopuszczenie w danym porządku prawnym konstrukcji własności podzielonej, prawny podział na różne typy własności w zależności od rodzaju podmiotu któremu takie prawo przysługuje.

• Prawo własności daje uprawnionemu najszersze władztwo nad rzeczą. Jest ono punktem wyjścia dla ustanawiania innych podmiotowych praw rzeczowych. Charakteryzuje się ono dużą wrażliwością na wszelkiego rodzaju zmiany społeczno-gospodarcze, które w poszczególnych państwach zachodzą. Pojęcie własności z którym możemy się spotkać w języku prawnym nie jest pojęciem jednolitym. Mamy trzy podstawowe znaczenia tego pojęcia:

  • znaczenie ekonomiczne – pojęcie bardzo szerokie, w zasadzie taki sposób pojmowania tego terminu nie ma nic wspólnego z podziałem praw podmiotowych występującym w prawie cywilnym, w ekonomii własność bywa używana w odniesieniu do wszelkich form władania majątkiem we własnym interesie osoby uprawnionej; tak rozumiana własność może równie dobrze obejmować rzeczywiście prawo podmiotowe własności, ale też prawa rzeczowe ograniczone, czy nawet prawa podmiotowe ukształtowane jako względne,

  • znaczenie konstytucyjne (również szerokie) – w Konstytucji i w aktach prawnych pochodzenia międzynarodowego odnoszących się do problematyki praw człowieka; w normach konstytucji, w normach Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności tam, gdzie te akty prawne operują pojęciem własności, możemy zorientować się, że w niektórych miejscach to pojęcie rzeczywiście jest używane w znaczeniu cywilistycznym, natomiast w innych jest używane w znaczeniu znacznie szerszym, jest odnoszone do różnych typów praw podmiotowych które wiążą się z uprawnieniem do korzystania z różnych składników majątku – to również nie jest własność w znaczeniu cywilistycznym

  • znaczenie cywilistyczne – prawo podmiotowe rzeczowe którego treść została unormowana w jakimś stopniu w art. 140 KC.

• Jak zostało ono u nas ukształtowane? Mamy do czynienia z jednolitą konstrukcją jurydyczną prawa własności. Jeżeli chodzi o jego treść, miarę skuteczności, stopień i środki ochrony – aktualnie nie ma znaczenia komu to prawo podmiotowe przysługuje, ono jest ukształtowane dokładnie tak samo bez względu na to czy właścicielem jest skarb państwa, inna państwowa osoba prawna, jednostka samorządu terytorialnego czy podmiot prywatny. To jest zawsze jedna i ta sama własność w której mieszczą się te same uprawnienia, która podlega takiej samej, równej dla wszystkich ochronie prawnej. Występują pewne różnice jeśli chodzi o zasady zarządu i rozporządzania w zależności od tego czyją dana rzecz jest własnością.

• Mimo że ustawa tego już nie przewiduje, to w doktrynie cywilistycznej nadal wyróżnia się różne typy własności: społeczną i prywatną. Czasem można też spotkać się z wyodrębnieniem w ramach własności prywatnej czy z odróżnieniem od własności prywatnej – własności osobistej.

  • Własność społeczna – to pojęcie bywa używane w odniesieniu do własności przysługującej skarbowi państwa i innym państwowym osobom prawnym oraz jednostkom samorządu terytorialnego. Gdzie mogą się pojawić różnice w odniesieniu do rzeczy będących przedmiotem własności skarbu państwa czy jednostek samorządu terytorialnego od własności prywatnej? Nieruchomości: różnice przy regulacji własności – jednostka samorządu terytorialnego np. nie może sobie tak po prostu sprzedać nieruchomości, najczęściej robi to w formie przetargu – jest to uregulowane w ustawie o gospodarce nieruchomościami – przewiduje jakie muszą być spełnione przesłanki dla skutecznego rozporządzenia taką nieruchomością. Własność ruchomości: jak zarządzają finansami? Przykład: zamówienie na dostawę papieru, tonerów, koper itp. – też mamy w ustawie o zamówieniach publicznych – różne tryby.

  • Pojęcie własności prywatnej jest w doktrynie rozumiane różnie. Zdaniem części przedstawicieli doktryny obejmuje ono po prostu ogólnie prawo własności, które nie zostało ukształtowane jako własność społeczna. Ale możemy się zetknąć z takimi klasyfikacjami gdzie własność prywatna będzie odniesiona tylko do własności środków produkcji, natomiast obok niej możemy zetknąć się z wyodrębnieniem własności osobistej, które jest odnoszone do przedmiotów użytku osobistego, domowego.

• W jaki sposób jest u nas ukształtowane prawo własności?
  Art. 140. W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą.

• Co z tego przepisu wynika? Na tle tego artykułu możemy wyróżnić dwie strony prawa własności, które ułatwiają nam jego charakterystykę:

  • strona pozytywna,

  • strona negatywna – sprowadza się do bezwzględnego charakteru prawa własności, art. 140 tę cechę wyraża sformułowaniem „z wyłączeniem innych osób” = monopol uprawnień właścicielskich w odniesieniu do rzeczy

• Trzy podstawowe cechy prawa własności.

  • To, co charakterystyczne dla wszystkich praw podmiotowych bezwzględnych – uprawnieniu właściciela odpowiada obowiązek wszystkich innych podmiotów prawa polegający na nie wkraczaniu w sferę uprawnień właściciela. Ten obowiązek ma bardzo szeroki zakres – nie ogranicza się tylko do zakazu ingerencji o charakterze fizycznym związanych z pozbawieniem właściciela władztwa nad rzeczą, ale obejmuje wszelkie w ogóle postepowanie innych podmiotów które pozostawałoby w kolizji z uprawnieniami przysługującymi właścicielowi (opiera się na tym założeniu np. regulacja prawa sąsiedzkiego – immisje). Z tym aspektem wiąże się szczególny reżim ochrony prawnej – ochrona petytoryjna, tj. ściśle sprzężona z bezwzględnym charakterem prawa własności. Obejmuje dwojakiego rodzaju roszczenia:

    • windykacyjne – celem jest odzyskanie władztwa nad rzeczą

    • negatoryjne – celem jest odparcie innych postaci ingerencji w uprawnienia właściciela

Ochrona ta jest ochroną bardzo prostą z punktu ujęcie przesłanek, ochroną obiektywną, niezależną od winy.

• Druga cecha prawa własności sprowadza się do tego, że uprawnienia właścicielskie wynikają wprost z treści przepisu ustawy. Nie są ukształtowane treścią jakiegokolwiek stosunku prawnego, mają charakter uprawnień bezpośrednich. Ich realizacja pozostawiona jest tylko i wyłącznie decyzji właściciela, natomiast w kontekście innych pomiotów prawa wystarczające jest by nie czyniły one przeszkód właścicielowi w realizacji przysługujących mu uprawnień.

• Trzecia cecha: Prawo własności skierowane jest ku rzeczy. Rzecz jest centralnym punktem jeśli chodzi o istnienie prawa własności, w związku z tym właściciel może domagać się od każdej osoby władającej rzeczą z bezskutecznego tytułu prawnego jej wydania.

• Charakteryzując prawo własności, często czynimy to z punktu widzenia trzech różnych elementów. Po pierwsze, zastanawiamy się nad tym jakiemu podmiotowi prawo własności może przysługiwać. Po drugie - co może być jego przedmiotem. Po trzecie - jak przedstawia się kwestia własności w kontekście czasu jego trwania.

• Jak to wygląda w przypadku naszego porządku prawnego?

  • Co może być przedmiotem własności? Możemy mieć własność intelektualną, przemysłową, własność praw, własność gospodarstwa rolnego, własność przedsiębiorstwa itd. To pojęcie w języku prawnym jest mocno nadużywane. Musimy pamiętać o tym, że własność w znaczeniu cywilistycznym może przysługiwać tylko w odniesieniu do jednej kategorii przedmiotów stosunków cywilno-prawnych. Przedmiotem własności może być tylko i wyłącznie rzecz w znaczeniu art. 45 KC – czyli przedmiotem własności mogą być wyłącznie nieruchomości i rzeczy ruchome. Przedmiotem własności w znaczeniu cywilistycznym nie będą nigdy prawa autorskie, nie będą nigdy żadne innego typu dobra niematerialne; nie może to być przedsiębiorstwo, gospodarstwo rolne – choć w ich skład wchodzi prawo własności. Używanie słowa „własność przedsiębiorstwa” jest tutaj skrótem myślowym.

  • Strona podmiotowa prawa własności – kto może być podmiotem prawa własności? Osoba prawna, fizyczna, ułomne osoby prawne – w naszym systemie prawnym nie ma żadnych ograniczeń jeśli chodzi o kategorię podmiotów którym prawo własności może przysługiwać. Prawo własności jest prawem, w tym kontekście, uniwersalnym. Czy spółki osobowe są właścicielami rzeczy które zostały do nich wniesione tytułem wkłady albo które zostały nabyte w trakcie ich działalności czy to jest przedmiot własności wspólników? Przepis kodeksu spółek handlowych wprost na to wskazują – tam gdzie kodeks determinuje zdolność praw spółek wprost wskazuje, że mogą one nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, więc to one są podmiotem, posiadają własny majątek składający się z różnego rodzaju praw podmiotowych, w tym również własność. Wydaje to nam się oczywiste, ale kiedyś tego nie uznawano.

  • Czas trwania prawa własności. Prawo własności jest generalnie prawem bezterminowym, z tym wyjątkiem który wiąże się z konstrukcją użytkowania wieczystego.

  • Do tych trzech cech dodajemy jeszcze jedną, bo jest istotna z punktów widzenia naszego porządku prawnego. Nasze prawo cywilne nie zna konstrukcji własności podzielonej. Mamy do czynienia z prawem własności i ewentualne z prawami rzeczowymi będącymi jego pochodna, ale nie mamy do czynienia z różnymi typami prawa własności przysługującymi na różnych poziomach w odniesieniu do tej samej rzeczy różnym osobom. Taka konstrukcja istniała w przeszłość w systemach państw feudalnych. Tam gdzie w przeszłości występowały różnego rodzaju konstrukcje oparte na systemie lennym, taka własność podzielona występowała i w niektórych systemach prawnych występuje nadal. Taki podział prawa własności możemy spotkać w systemach prawnych państw common law.

3