Kpc 26 października 2011 roku i 2 listopada 2011 roku

Dr Barańska

JURYSDYKCJA KRAJOWA

Jurysdykcja krajowa – właściwość sądów określonego państwa do załatwiania określonych spraw.

Jurysdykcja krajowa to decyzja podejmowana przez państwo suwerennie na własnym terytorium. Do własnej decyzji dochodzi od 2004 roku element zewnętrzny w postaci obowiązków wynikających z przepisów unijnych.

W systematyce kodeksu sprawy dotyczące jurysdykcji krajowej są wyodrębnione w czwartek części kpc. Są to „Przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego”.

Pierwszy artykuł został uchylony. Istniał do 2008 roku. Był to art.1096 o charakterze wstępnym dla zagadnienia. Był jednak źle sformułowany i niepotrzebny. Stanowił, że przepisów części niniejszej nie stosuje się, jeżeli umowa międzynarodowa, w której Polska jest stroną stanowi inaczej. Po pierwsze, przepisy kpc wchodziły w grę jako drugie, ale jeśli dana kwestia nie była uregulowana w umowie międzynarodowej, to stosowało się już kpc. Ponadto umowa nie musiała „stanowić inaczej”; po prostu, jeśli była umowa, ona miała pierwszeństwo. Z tych względów przepis usunięto.

Ponadto te kwestie reguluje tez art. 87 ustęp 1 i art. 94 (?) ustęp 2 Konstytucji.

Rodzaje jurysdykcji krajowej:

1. Jurysdykcja fakultatywna – polega na tym, że skuteczność na terenie Polski może mieć zarówno orzeczenie sądu polskiego, jak i orzeczenie sądu państwa obcego wydane w tej samej sprawie. Zatem taką sprawę może rozpoznać sąd polski albo państwa obcego.
   
   

2. Jurysdykcja wyłączna – skuteczność na terenie Polski może uzyskać jedynie orzeczenie sądu polskiego, a zatem nie jest możliwe ani uznanie, ani wykonanie orzeczenia sądu państwa obcego.
   Jest ona rozpoznawana bardzo prosto: musi być w przepisie przymiotnik „wyłączna”, jak np. w art. 1103 ze znaczkiem 1.

Łączniki – elementy powodujące powiązanie danej sprawy z polskim ustawodawstwem. Mogą mieć różny charakter. Przy jurysdykcji krajowej wystarczy na ogół istnienie jednego łącznika wskazanego przez ustawę, a przy wyłącznej często mamy ich zwielokrotnioną ilość.

W zmianie z 2008 roku pojawił się jeszcze jeden rodzaj jurysdykcji, którego wcześniej nie było. Jego wprowadzenie było związane z pewnymi problemami. Wprowadzono zatem jurysdykcje konieczną - jeżeli nie ma przesłanek i istnienia łączników powodujących związek danej sprawy z państwem polskim, a przeprowadzenie postępowania przed innym sądem lub organem państwa obcego nie jest możliwe lub nie można żądać jego przeprowadzenia, sprawa należy do jurysdykcji krajowej, jeśli wykazuje wystarczający związek z państwem polskim. Art. 1099 ze znaczkiem 1 par. 2 jest rozwinięciem tej regulacji, czyli drugi przypadek jurysdykcji koniecznej: zostało ustalone, że orzeczenie sądu lub innego organu państwa obcego nie podlega uznaniu w Polsce, to sprawa rozstrzygnięta tym orzeczeniem należy do jurysdykcji krajowej mimo braku jej podstaw, jeżeli jest wystarczający związek z polskim porządkiem prawnym.

Łączniki

Elementy, na podstawie których uznajemy prawo sądów naszego państwa do rozpoznanie określonej sprawy. Dzielą się na łączniki:

1. podmiotowe – dotyczące uczestników postępowania cywilnego: obywatelstwo, miejsce zamieszkania, siedziby i tzw. miejsce stałego pobytu
   
   Miejsce zwykłego pobytu – przyjmuje się, że to jest faktyczne, rzeczywiste centrum osobistego i społecznego życia strony. Jest to powiązanie czysto funkcjonalne (a miejsce zamieszkania to jest stałe centrum życia, związane z planami przebywania w nim). Mówi się, że to miejsce, w którym są ześrodkowane interesy osoby fizycznej. W naszym ustawodawstwie można by postawić pomiędzy tym a miejscem zamieszkania znak równości w świetle prawa cywilnego. Administracyjnego – nie, bo w miejscu zamieszkania musi być meldunek
   .

2. przedmiotowe – dotyczące rzeczy, które są przedmiotem procesu: położenie przedmiotu sporu w Polsce, posiadania przedmiotu czy prawa majątkowego w Polsce, położenie nieruchomości na terenie Polski

Podział jurysdykcji ze względu na jej źródło:

1. ustawowa – wynika z przepisów ustawy

2. umowna – wynika z umowy stron

Umowa stron o jurysdykcję może mieć dwojaką postać:

1. pozytywnej umowy o jurysdykcję – w jej wyniku strony poddadzą jakieś rozstrzygnięcie sądom państwa polskiego

2. negatywna umowa o jurysdykcję – powoduje wyłączenie sądów państwa polskiego od rozstrzygnięcia określonej sprawy

Umowy o jurysdykcję należą do kategorii umów procesowych. Można umówić się na jurysdykcję konkretnego sądu, można także wyłączyć sądownictwo powszechne, umawiając się na sąd polubowny.

Umowa o poddanie sprawy jurysdykcji sądów polskich to umowa prorogracyjna i jest uregulowana w art. 1104 kpc. Dotyczy spraw o prawa majątkowe. Warunkiem sine qua non ważności umowy prorogacyjnej jest brak jurysdykcji wyłącznej sądów państwa obcego w danej sprawie.

Przeciwstawna do umowy prorogacyjnej jest umowa o wyłączenie jurysdykcji sądów polskich, zwana umową derogacyjną. Jeśli poddamy się pod jurysdykcję państwa obcego, to musimy mieć pewność, że umowa prorogacyjna jest przewidziana prawem obcym.
Nie może być zawarta:

1. jeżeli w danej sprawie jurysdykcja sądów polskich jest wyłączna

2. co do sporów z zakresu prawa pracy, chyba że zostanie zawarta po wystąpieniu sporu

3. nie może dotyczyć spraw z umów zawartych przez konsumenta, który ma miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w Polsce

4. w sprawach dotyczących stosunku ubezpieczenia

Obie umowy możemy zawrzeć albo przy okazji zawierania innej umowy materialnej i wtedy będzie to jeden z jej punktów (sporu jeszcze nie ma i nie wiadomo, czy będzie), albo już po powstaniu sporu.

Kiedy i w jakim momencie procesu ujawnia się problem jurysdykcji?

Generalnie mówi się, że jurysdykcja krajowa pojawia się w sprawach z elementem zagranicznym. Jest to jednak pół prawdy, bo ten problem występuje w każdej sprawie, która pojawia się przed sądem polskim, tylko po prostu w większości spraw jest on oczywisty.

Problem jurysdykcji krajowej obciąża sąd z urzędu. Sąd musi z urzędu badać istnienie jurysdykcji krajowej.

Kiedy występuje brak jurysdykcji krajowe w sprawie: wyróżniamy brak pierwotny i brak następczy. Brak pierwotny istnieje w chwili wszczęcia postępowania. Brak następczy występuje dopiero w toku postępowania.

Następczy brak jurysdykcji jest absolutnie wyjątkowy i dotyczy tylko sytuacji, kiedy strona procesu uzyska immunitet sądowy bądź egzekucyjny. Posiadają go ściśle określone osoby wymienione w kpc (np. przedstawiciele dyplomatyczni).

Łączy się z z brakiem następczym nim pojęcie tzw. utrwalenia jurysdykcji – jurysdykcja, która istniała w chwili wszczęcia postępowania trwa nadal, choćby odpadły podstawy tej jurysdykcji w toku postępowania (art. 1097).

→ Wszczęcie postępowania cywilnego to wniesienie wniosku lub pozwu. Wszczęcie to powoduje, że podstawy jurysdykcji istniejące w momencie jego wszczęcia nie są w dalszym postępowaniu znaczenia ani nie są sprawdzane. Rozstrzygnięcie służy temu, żeby podsądny nie próbował uciec od jurysdykcji danego państwa.

Art. 1097 par. 2 – sąd nie może uznać, że brak jest jurysdykcji krajowej, jeżeli jej podstawy powstały w toku postępowania. Np. ktoś uzyskał obywatelstwo polskie w trakcie trwania sprawy. Jednak nie cofamy się i nie zaczynamy od początku, tylko bierzemy pod uwagę aktualny stan prawny.

Skutki braku jurysdykcji krajowej – BARDZO WAZNE!!!:

Jeżeli sąd stwierdzi brak jurysdykcji krajowej o charakterze pierwotnym, odrzuca pozew lub wniosek.

Na podstawie art. 1099 brak jurysdykcji krajowej sąd bierze pod uwag w każdym stanie sprawy. Jeśli nawet tuż przed wydaniem wyroku sąd zorientuje się, że był brak jurysdykcji krajowe, musi odrzucić pozew, znosząc postępowanie. Postępowanie toczyło się nieprawidłowo.

Brak jurysdykcji krajowej stanowi przyczynę nieważności postępowania, a zatem gdyby się okazało, że sąd się zagapił tak, że wydał wyrok w sprawie, to brak jurysdykcji krajowej jest podstawą do wniesienia środka zaskarżenia, a gdyby orzeczenie się uprawomocniło, to do zastosowania nadzwyczajnych środków zaskarżenia (skarga kasacyjna albo wznowienie postępowania).

Przy następczym braku jurysdykcji krajowej postępowanie ulega umorzeniu.

Wyłączenie jurysdykcji:

1. z mocy prawa (ustawa)

2. wola stron (umowa)

ad 2 – negatywna umowa o jurysdykcję.

Wyłączenie ustawowe – dotyczy immunitetu jurysdykcyjnego (chroni przed przeprowadzeniem przeciwko stronie postępowania rozpoznawczego) i immunitetu egzekucyjnego (chroni przed prowadzeniem egzekucji).

Immunitet jurysdykcyjny występuje w kilku postaciach:

1. immunitet dyplomatyczny – określony w art. 1111 kpc: nie ma możliwości pozwania przed sąd polski czterech kategorii podmiotów objętych tym immunitetem. Są to:
   → uwierzytelnienie w RP szefowie przedstawicielstw dyplomatycznych państw obcych (ambasadorzy)
   → członkowie personelu dyplomatycznego
   → inne osoby na podstawie ustaw, umów, zwyczajów międzynarodowych
   → członkowie rodzin osób wymienionych pod warunkiem, że pozostają we wspólnocie domowej i że nie są obywatelami polskimi
   
   Nie jest to immunitet stuprocentowy i może być tak, że któraś z wymienionych osób będzie podlegać sądom polskim w pewnym wymienionym zakresie, np. w zakresie spraw dotyczących prawa rzeczowego co do prywatnego mienia nieruchomego położonego w Polsce. Drugi przypadek: sprawy spadkowe, gdy występuje jako osoby prywatne, a więc spadko-i zapisobiercy, wykonawcy testamentu itp. Po trzecie: immunitet wyłączony w zakresie działalności zawodowej albo gospodarczej, jaką te osoby prowadzą na terenie Polski (o ile mogą ją prowadzić).

2. immunitet konsularny – nieco węższy niż dyplomatyczny, bo dotyczy tylko czynności dokonanych w toku pełnienia funkcji urzędowych przez urzędników konsularnych.
   → Cudzoziemcy będący pracownikami administracyjnymi i technicznymi przedstawicielstw państw obcych na terenie Polski.

Odróżniamy immunitet jurysdykcyjny od egzekucyjnego. Immunitet wyłącza zasadę utrwalenia jurysdykcji. Jeśli strona w trakcie go uzyska, umarza się postępowanie (a jak miała od razu – odrzucenie pozwu lub wniosku).

Państwo może się zrzec immunitetu, ale nie może tego zrobić osoba, która go posiada (1114 par. 1 kpc).

Rozłączność immunitetu jurysdykcyjnego i egzekucyjnego powoduje, że państwo wysyłające musi się zrzec każdego z nich ODDZIELNIE.

Ad skutki braku jurysdykcji krajowej – ustawa o SN art. 64 – SN na wniosek Prokuratora Generalnego unieważnia prawomocne orzeczenie wydane w sprawie, która w chwili orzekania ze względu na osobę nie podlegała orzecznictwu sądów polskich lub jeśli nie była dopuszczalna droga sądowa, a nie ma już innego środka wzruszenia orzeczenia.

Trzy kategorie źródeł prawa:

1. prawo wewnętrzne poszczególnych państw

2. prawo wspólnotowe

3. umowy międzynarodowe

2 i 3 ulegają ciągłemu rozszerzeniu – coraz więcej jest aktów prawa międzynarodowego.

Najważniejsze z prawa wspólnotowego:

1. Rozporządzenie Bruksela 1 (ale takich jest kilka) – 44/2001 (Rada) w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (grudzień, 2000 rok).

2. Rozporządzenie nr 2201/2003 – Bruksela 2bis/2a – dotyczy jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich i w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej.

3. Rozporządzenie nr 805/2005 w sprawie utworzenie Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego (ETE) dla roszczeń bezspornych.

Rozporządzenia służą ułatwieniu stosunków między państwami, przede wszystkich co do uznawania i wykonywania orzeczeń jednego kraju w innym kraju.

UZNAWANIE I WYKONYWANIE ORZECZEŃ (ZMIANA OD 2008 ROKU)

Stary stan prawny: zasada uznawania orzeczeń sądu państwa obcego – musiało być uznane przed sądem polskim. Było postępowanie w przedmiocie uznania orzeczenia sądu zagranicznego przed sądem okręgowym (skład trzech sędziów zawodowych).

Po zmianie: system wprowadzony prze Brukselę 2bis – automatyczne uznawanie orzeczeń sądów zagranicznych. Wyrok sądu obcego wydany w sprawie podlegającej jego jurysdykcji podlega uznaniu na terenie Polski z mocy prawa, bez potrzeby przeprowadzania jakiegokolwiek postępowania sądowego – art. 1145 kpc. chyba, że istnieją przeszkody wskazane w art. 1146. Podlegają takiemu uznaniu również orzeczenia innych organów państw obcych, ale wydanych w sprawach cywilnych (art. 1149 ze znaczkiem 1).

Art. 1149 ze znaczkiem 1 – przeszkody do uznania orzeczenia sądu państwa obcego w RP:

1. Orzeczenie nie podlega uznaniu, jeżeli nie jest prawomocne w państwie, w którym zostało wydane. Czyli brak prawomocności (niemożność uchylenia orzeczenia za pomocą zwykłych środków odwoławczych – to jest prawomocność).

2. Nie podlega uznaniu orzeczenie, które zapadło w sprawie należącej do wyłącznej jurysdykcji sądów polskich.

3. Pozwany nie wdał się w spór co do istoty sprawy i któremu nie doręczono należycie i w czasie umożliwiającym podjęcie obrony pisma wszczynającego postępowanie. Jeśli tak było i zapadło orzeczenie – nie można go uznać.
   Wdanie się w spór co do istoty sprawy to merytoryczne ustosunkowanie się do zgłoszonego żądania (w Polsce). Należy ustalić, kto był powodem i kto był pozwanym. Jeżeli o uznanie występuje strona pozwana (co wynika z wyroku), oczywistym jest, że wdał się w spór, był zawiadomiony i godzi się na wyrok.
   Ale trzeba wezwać druga stronę, żeby się wypowiedziała, czy kwestionuje orzeczenie czy nie.

4. Strona była pozbawiona możności obrony w toku postępowania.
   Oznacza to, że np. strony nie była zawiadamiana o posiedzeniach sądu w sprawie czy przedstawiła protokół rozprawy z którego wynika, że pozbawiono ją możliwości zabrania głosu na rozprawie albo np. nie dopuszczono pełnomocnika strony do postępowania.

5. Sprawa o to samo roszczenie między tymi samymi stronami zawisł w Polsce wcześniej niż przed sądem państwa obcego. Wg naszego prawa zawisłość następuje z chwila doręczenia pozwu pozwanemu (a nie z chwila wniesienia pozwu do sądu). Jednak w większości systemów prawnych zawisłość występuje w momencie wniesienia sprawy do sądu – pytanie, wg jakiego prawa oceniamy zawiłość. Doktryna jest podzielona.

6. Orzeczenie przedstawione do uznania jest sprzeczne z wcześniej wydanym prawomocnym orzeczeniem sądu państwa polskiego czy sadu państwa obcego, które można uznać i to orzeczenie zapadło w tej samej sprawie między tymi samymi stronami (w rozporządzeniu: nie do pogodzenia). Dr Barańska uważa, że w Polsce jest za wąsko. Np. rozwód i unieważnienie małżeństwa nie są sprzeczne, ale przecież są nie do pogodzenia.

7. Klauzula porządku publicznego: uznanie orzeczenia sądu państwa obcego (uznanie, a nie samo orzeczenie) byłoby sprzeczne z podstawowymi zasady porządku prawnego RP. Podstawowe zasady porządku prawnego – również podstawowe zasady obowiązujące w każdej dziedzinie prawa, jak np. zasada swobody umów w prawie cywilnym.

Konsekwencje istnienia tych przeszkód:

Istnieje możliwość wystąpienia do sądu o stwierdzenie istnienia bądź nieistnienia przeszkód w uznaniu orzeczenia (np. kierownik USC odmawia jakiegoś wpisu, powołując się na przeszkody). Orzeczenie sądy będzie miało charakter deklaratoryjny.

Każdym, kto ma w tym interes prawny może wystąpić z takim wnioskiem (jak wyżej – jest to wniosek o ustalenie). Każdy, kto ma w tym interes prawny – przede wszystkim podmioty wymienione w tym orzeczeniu, strony danego procesu, ale nie tylko. Interes prawny w postępowaniu cywilnym ma każda osoba, na której sferę prawną oddziałuje dany wyrok.

Wniosek wnosi się do sądu okręgowego, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy rozstrzygniętej orzeczeniem innego państwa. A jeśli nie możemy go ustalić, to to sądu okręgowego w Warszawie. Skład sądu w tych sprawach jest jednoosobowy.

Sąd okręgowy wydaje postanowienie, w którym ustala, czy orzeczenie podlega czy nie uznaniu i jest to postanowienie zaskarżalne (art. 1148 ze znaczkiem 1) – przysługuje na nie zażalenie (tydzień od otrzymania postanowienia z uzasadnieniem) – zażalenie do sądu apelacyjnego. Na postanowienie sądu apelacyjnego przysługuje skarga kasacyjna oraz w tych sprawach – skarga o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem w przedmiocie ustalenia, a także skarga o ustalenie niezgodności z prawem prawomocnego postanowienia wydanego w tym przedmiocie.

WYKONALNOŚC ORZECZEŃ SĄDÓW PAŃSTW OBCYCH LUB ROZSTRZYGNIĘC INNYCH ORGANÓW

Kiedyś uznanie i wykonalność były bezwzględnie oddzielone.

Teraz od podmiotu zainteresowanego zależy, czy chce wszczynać egzekucje czy nie – może chcieć tylko wiedzieć, czy będzie je można wykonać. Koncepcja z rozporządzeń UE.

Można więc wystąpić o nadanie klauzuli wykonalność orzeczeniu sądu państwa obcego. Postępowanie w tym przedmiocie następuje przez nadanie klauzuli wykonalności temu orzeczeniu. Sąd okręgowy, w którego okręgu ma być prowadzona egzekucja albo miejsce zamieszkania lub siedziba dłużnika. Przysługuje zażalenie, a na postępowanie sądu apelacyjnego skarga kasacyjna, o wznowienie postępowania i o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.

7