MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Remigiusz Kutyła
Wykonywanie zdjęć portretowych
313[05].Z1.05
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Wanda Brześcińska
mgr Andrzej Zbigniew Leszczyński
Opracowanie redakcyjne:
Konsultacja:
dr inż. Krzysztof Symela
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 313[05].Z1.05
Wykonywanie zdjęć portretowych zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu
fotograf.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 7
3. Cele kształcenia 8
4. Materiał nauczania 9
4.1. Dobór sprzętu i materiałów do wykonywania zdjęć portretowych 9
4.1.1. Materiał nauczania 9
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 14
4.1.3. Ćwiczenia 15
4.1.4. Sprawdzian postępów 17
4.2. Zasady oświetlenia postaci w fotografii portretowej 18
4.2.1. Materiał nauczania 18
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 21
4.2.3. Ćwiczenia 22
4.2.4. Sprawdzian postępów 25
4.3 Zasady kompozycji, estetyki i aranżacji planu fotograficznego
w fotografii portretowej 26
4.3.1. Materiał nauczania 26
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 28
4.3.3. Ćwiczenia 29
4.3.4. Sprawdzian postępów 31
4.4. Zasady wykonywania zdjęć portretowych 32
4.4.1. Materiał nauczania 32
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 35
4.4.3. Ćwiczenia 36
4.4.4. Sprawdzian postępów 39
4.5. Zasady wykonywania zdjęć do dokumentów 40
4.5.1. Materiał nauczania 40
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 44
4.5.3. Ćwiczenia 44
4.5.4. Sprawdzian postępów 47
4.6. Obsługa klienta w zakładzie fotograficznym 48
4.6.1. Materiał nauczania 48
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 50
4.6.3. Ćwiczenia 50
4.6.4. Sprawdzian postępów 51
5. Sprawdzian osiągnięć 52
6. Literatura 57
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Jesteś w posiadaniu  Poradnika dla ucznia , który będzie Ci pomocny w przyswajaniu
wiedzy i podstawowych umiejętności dotyczących zasad wykonywania zdjęć portretowych,
używania odpowiedniego sprzętu, wyposażenia i materiałów dla realizacji zdjęć portretowych
z wykorzystaniem technik klasycznych oraz cyfrowych.
Fotografia portretowa jest jednÄ… z najbardziej pasjonujÄ…cych i ciekawych dziedzin fotografii
a zarazem jedną z najtrudniejszych, z którymi spotyka się fotograf w swojej pracy. Ma swoje reguły
i ograniczenia, o których powinieneś pamiętać. Od fotografa wymaga się dużych umiejętności
technicznych i wyczucia artystycznego oraz kultury osobistej i prezencji. Pamiętaj, że wykonując
zdjęcia portretowe musisz być trochę psychologiem zaglądającym w duszę modela, trochę aktorem
i na pewno artystą potrafiącym spełniać życzenia klienta.
Portretami mogą być pamiątkowe zdjęcia wykonywane podczas wycieczki, zdjęcia
stosowane w folderach reklamowych, zdjęcia ślubne czy komunijne pojedyncze lub grupowe,
zdjęcia identyfikacyjne do wielu rodzajów dokumentów. Czasem robimy też portrety na czyjeś
zamówienie - na przykład firmy, rodziców czy nowożeńców. Dobrych fotografów  portrecistów
łatwo jest rozpoznać po stylu ich zdjęć. Mam nadzieję, że niniejszy poradnik będzie Ci pomocny w
uzyskaniu podstawowych umiejętności z zakresu fotografii portretowej, które w przyszłości dadzą
ci szansę na osiągnięcia mistrzostwa w tej dziedzinie.
Zapoznaj się dokładnie z treścią rozdziału Wprowadzenie ponieważ umożliwi Ci to
skuteczne korzystanie z poradnika i osiągnięcie sukcesu w nauce, w ramach jednostki
modułowej  Wykonywanie zdjęć portretowych dla zawodu Fotograf 313[05] (patrz
pozycja 11 w załączonej tabeli).
Zawód: Fotograf 313[05]
Lp. Kod Nazwa jednostki modułowej w programie nauczania dla zawodu
1. 313[05].O1.01 Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska
2. 313[05].O1.02 Zastosowanie elementów wiedzy o sztuce w realizacji zadań zawodowych
3. 313[05].O1.03 Posługiwanie się terminologią zawodową
4. 313[05].O1.04 Rozróżnianie materiałów fotograficznych
5. 313[05].O1.05 Magazynowanie i przechowywanie materiałów fotograficznych
6. 313[05].O1.06 Wykonywanie podstawowych czynności fotograficznych
7. 313[05].Z1.01 Organizowanie stanowiska pracy
8. 313[05].Z1.02 Dobieranie sprzętu i materiałów do wykonania prac fotograficznych
9. 313[05].Z1.03 Przygotowywanie roztworów do chemicznej obróbki materiałów fotograficznych
10. 313[05].Z1.04 Wykonywanie prac fotograficznych metodami tradycyjnymi i technikami cyfrowymi
11. 313[05].Z1.05 Wykonywanie zdjęć portretowych
12. 313[05].Z1.06 Wykonywanie zdjęć plenerowych
13. 313[05].Z1.07 Wykonywanie zdjęć architektonicznych
14. 313[05].Z1.08 Wykonywanie zdjęć reportażowych
15. 313[05].Z1.09 Wykonywanie zdjęć reklamowych
16. 313[05].Z1.10 Wykonywanie zdjęć technicznych
Poradnik składa się z pięciu części: Wymagania wstępne, Cele kształcenia, Materiał
nauczania, Sprawdzian osiągnięć, Literatura.
W części Wymagania wstępne, określono katalog podstawowych umiejętności, które
powinieneś posiadać przed przystąpieniem do realizacji niniejszej jednostki modułowej. Jeśli po
analizie uznasz, że któreś z umiejętności nie są dostatecznie przez Ciebie opanowane, wówczas
powinieneś ponownie przestudiować materiał nauczania zawarty w poradnikach z poprzednich
jednostek modułowych. W dotarciu do właściwego poradnika pomoże Ci załączona powyżej
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
lista jednostek modułowych, która obejmuje swym zakresem cały program nauczania dla
zawodu. W przypadku trudności skonsultuj się z nauczycielem w celu trafnego wyboru
poradnika.
W części Cele kształcenia znajduje się wykaz umiejętności, jakie będziesz posiadał po
zakończeniu realizacji materiału nauczania zawartego w poradniku. W ocenie, czy
rzeczywiście takie umiejętności opanowałeś, pomogą Ci załączone w poradniku sprawdziany
postępów oraz sprawdzian osiągnięć.
Materiał nauczania jest podstawowym składnikiem poradnika i zawiera kompendium
informacji, które powinieneś starannie przyswoić, aby przystąpić do wykonania zaplanowanych
ćwiczeń oraz zaliczenia sprawdzianu osiągnięć. Przykład takiego sprawdzianu jest zawarty na
końcu poradnika. Ponadto materiał nauczania zawiera Pytania sprawdzające stan Twojej
wiedzy, która jest wymagana do realizacji danego ćwiczenia. Każde z Ćwiczeń zawartych w
poradniku opisane jest w formie polecenia co należ wykonać. Natomiast uszczegółowieniem
tego polecenia jest lista działań (czynności) określająca Sposób wykonania ćwiczenia.
Ćwiczenia będziesz realizował indywidualnie lub pracując w zespole z innymi uczniami.
Przy realizacji ćwiczeń polegających na wykonaniu zdjęć musisz pamiętać, o dokonaniu
pomiaru światła i ustawieniu w aparacie fotograficznym parametrów naświetlania w trybie
ręcznego sterowania czasem i przysłoną (tzw. manual oznaczony symbolem M).
Składnikiem opisu każdego z ćwiczeń jest również Lista wyposażenia stanowiska
pracy. Lista ta umożliwia sprawdzenie czy stanowisko ćwiczeniowe jest wyposażone w środki
dydaktyczne niezbędne do prawidłowego wykonania ćwiczenia. W celu dokonania
samooceny, (określenia jaki jest efekt nabycia wiedzy i umiejętności z danego zakresu
materiału nauczania) możesz posłużyć się narzędziem, które nazywa się Sprawdzian
postępów. Jest to lista kontrolna, którą powinieneś wypełnić odpowiadając na pytanie  tak
lub  nie , co jest równoznaczne z oceną, że potrafisz wykonać daną czynność lub jeszcze jej
nie potrafisz. W tym drugim przypadku powinieneś powtórzyć trening wykonując ponownie
odpowiednie ćwiczenie. Zasadne jest również to, abyś wówczas jeszcze raz przestudiował
zakres materiału nauczania potrzebny do realizacji tych ćwiczeń. Pomoże Ci w tym Twój
nauczyciel, do którego powinieneś zwracać się z pytaniami i wątpliwościami.
Kolejna część poradnika to Sprawdzian osiągnięć, który umożliwia sprawdzenie
poziomu Twoich wiadomości i umiejętności po zakończeniu realizacji programu jednostki
modułowej. Pozytywnie rozwiązany przez Ciebie sprawdzian osiągnięć oraz załączony do
oceny w formie  portfolio efekt realizacji ćwiczeń (wykonane fotografie) będzie stanowił
dowód, że potrafisz zrealizować zdanie zawodowe polegające na prawidłowym wykonywaniu
zdjęć portretowych. W przypadku sprawdzianu osiągnięć powinieneś również wiedzieć, że ma
on formę testu podobnego do tych, jakie występują w części teoretycznej egzaminu
zewnętrznego dla potwierdzenia kwalifikacji w zawodzie. Dlatego też istotne jest to, żebyś
nabrał wprawy w rozwiązywaniu tego typu testów, co z pełnością będzie procentować
w przypadku Twojego egzaminu zewnętrznego.
W celu poszerzenia i pogłębienia posiadanej wiedzy w zakresie tej jednostki modułowej
możesz również skorzystać z listy materiałów z
ródłowych zamieszczonych w części poradnika
nazwanej Literatura. Jednakże wymaga to od Ciebie inicjatywy aby dotrzeć do
rekomendowanego zastawu literatury. Zestaw ten powinien być dostępny w zbiorach biblioteki
szkolnej lub innych bibliotek publicznych. Wiele cennych i ciekawych informacji możesz
również uzyskać korzystając z zasobów internetowych. Jeśli będziesz miał jakiekolwiek
trudności ze zrozumieniem treści materiału nauczania lub ćwiczeń to poproś nauczyciela o
dodatkowe wyjaśnienie i pomoc.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
 W trakcie realizacji ćwiczeń musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych wynikających
z prowadzonych prac. Przepisy te już wcześniej poznałeś lub poznasz w trakcie nauki.
W czasie pracy poza terenem szkoły koniecznie musisz stosować się do przepisów ruchu
drogowego oraz dbać o ochronę środowiska naturalnego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
313[05].Z1
Technologia prac fotograficznych
313[05].Z1.01
Organizowanie stanowiska pracy
313[05].Z1.02
Dobieranie materiałów i sprzętu do
wykonania prac fotograficznych
313[05].Z1.03
Dobieranie materiałów i sprzętu do
wykonania prac fotograficznych
313[05].Z1.04
Dobieranie materiałów i sprzętu do
wykonania prac fotograficznych
313[05].Z1.07
313[05].Z1.05 313[05].Z1.06 313[05].Z1.08 313[05].Z1.09 313[05].Z1.10
Wykonywanie
Wykonywanie Wykonywanie Wykonywanie Wykonywanie Wykonywanie
zdjęć
zdjęć zdjęć zdjęć zdjęć zdjęć
architektonicznych
portretowych plenerowych reportażowych reklamowych technicznych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- rozpoznawać rodzaje materiałów światłoczułych oraz inne materiały fotograficzne,
- dobierać czułość matrycy w aparacie cyfrowym oraz rozdzielczość i sposób zapisu
obrazu wytworzonego przez aparat,
- posługiwać się komputerem w zakresie obróbki obrazu cyfrowego, w tym obrazów
zapisanych w formacie RAW,
- wykonywać podstawowe prace i procesy technologiczne z zachowaniem przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska,
- wykorzystywać elementy wiedzy o sztuce przy wykonywaniu zdjęć portretowych,
- organizować stanowisko pracy fotografa z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa
i ergonomii pracy,
- posługiwać się terminologią zawodową w kontaktach z klientami i dokumentowaniu
prac fotograficznych,
- dobierać optymalny sprzęt i materiały do wykonywania prac fotograficznych,
- wykonywać podstawowe czynności fotograficzne, a w szczególności:
" korzystać z różnych z
ródeł informacji,
" posługiwać się aparatami fotograficznymi: lustrzanką średnioformatową, lustrzanką
małoobrazkową, lustrzanką cyfrową, cyfrowym aparatem kompaktowym
z możliwością ręcznych ustawień parametrów,
" stosować obiektywy wymienne,
" posługiwać się elektroniczną lampą błyskową oraz reflektorami studyjnymi
święcącymi światłem ciągłym i błyskowym,
" posługiwać się światłomierzem z możliwością pomiaru zarówno światła odbitego jak
i padającego, ciągłego i błyskowego,
" dokonać archiwizacji wykonanego zdjęcia poprzez naklejenie go na odpowiednie
podłoże i opatrzenie właściwym opisem,
- wykonać szkice i rysunki odręczne w aranżacji planu zdjęciowego,
- wykonywać prace fotograficzne metodami tradycyjnymi i cyfrowymi.
- magazynować, przechowywać i dokumentować materiały fotograficzne zgodnie
z obowiÄ…zujÄ…cymi przepisami i standardami.
Jeśli uznasz, że któreś z umiejętności wymagają powtórzenia materiału nauczania,
to zrób to przed przystąpieniem do realizacji niniejszej jednostki modułowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- dobrać odpowiedni sprzęt fotograficzny (rodzaj aparatu, rodzaj obiektywu) do wykonania
zdjęć portretowych,
- dobrać odpowiednie materiały do wykonania zdjęć portretowych,
- dobrać odpowiedni sprzęt dodatkowy do wykonania zdjęć portretowych,
- określić kierunki i funkcje oświetlenia w zdjęciach portretowych,
- dokonać konfiguracji oświetlenia,
- zastosować w fotografii portretowej różne kierunki oświetlenia dla uzyskania określonego
efektu,
- wykonać zdjęcie portretowe w różnych warunkach oświetleniowych
" przy świetle dziennym,
" przy oświetleniu atelierowym ciągłym i błyskowym,
" z wykorzystaniem płaszczyzny odbijającej,
" we wnętrzu z wykorzystaniem światła padającego przez okno,
- wykonać zdjęcie w technice wysokiego i niskiego klucza,
- przewidzieć zmiany proporcji twarzy przy stosowaniu obiektywów o różnych
ogniskowych,
- przewidzieć zmiany proporcji twarzy przy stosowaniu różnych perspektyw
fotografowania,
- stosować różne plany zdjęciowe do wykonania zdjęć portretowych,
- upozować modeli do portretu podwójnego dwuplanowego,
- wykonać zdjęcie portretowe całej postaci unikając zniekształceń perspektywicznych,
- stosować różne sposoby upozowania modela w zależności od jego cech
antropologicznych oraz charakteru zdjęcia,
- dokonać ustawienia osób do portretu grupowego,
- wykonać portret grupowy w plenerze i we wnętrzu,
- przygotować osobę do zdjęcia portretowego,
- wykonać zdjęcia do dokumentów tożsamości zgodnie z obowiązującymi normami,
- dokonać obsługi klienta z zakładzie fotograficznym,
- wykonać archiwizację negatywów i plików cyfrowych zdjęć do dokumentów wykonanych
w ramach prac usługowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Dobór sprzętu i materiałów do wykonywania zdjęć
portretowych
4.1.1. Materiał nauczania
Wybór odpowiedniego aparatu
Jeszcze w drugiej połowie XX wieku zdjęcia portretowe wykonywano głównie aparatami
wielkoformatowymi. Negatywy dużego formatu (powyżej 6x9 cm) pozwalały na uzyskanie bardzo
dobrej jakości zdjęć kopiowanych najczęściej stykowo. Ponadto duży format negatywu czarno-
białego pozwalał na wykonywanie dosyć gruntownego i nie zauważalnego na zdjęciu retuszu.
Korzystną cechą budowy aparatów wielkoformatowych jest możliwość wykonywania skłonów
zarówno czołówki jak i ramy tylnej. Jakość i estetyka zdjęć uzyskana z aparatu wielkoformatowego
jest na tyle dobra, że nawet i dzisiaj przy ekspansji fotografii cyfrowej poważne firmy fotograficzne
stosują je nadal. Do nowszych modeli aparatów wielkoformatowych można dokupić tylne ścianki,
w których zamiast negatywu znajduje się cyfrowa matryca światłoczuła (lub element skanujący
podobny jak w skanerze płaskim), która pozwala wykonywać tymi aparatami zdjęcia cyfrowe.
Innym sposobem wykorzystania tego typu sprzętu dzisiaj jest uzyskiwanie wielkoformatowych
diapozytywów lub negatywów i skanowanie ich skanerami dużej rozdzielczości.
Następnym rodzajem aparatów wykorzystywanych w fotografii portretowej są aparaty
średnioformatowe na film typu 120 lub 220, na których uzyskuje się formaty negatywów pomiędzy
4,5x6 cm a 6x9 cm w zależności od modelu aparatu. Dają one negatywy 3-5 razy większe niż
typowe aparaty małoobrazkowe a w konsekwencji znacznie lepsze odwzorowanie tonów
i szczegółów na zdjęciach. W wielu typach aparatów średnioformatowych istnieje możliwość
wymiany kaset z materiałem zdjęciowym, co znacznie ułatwia pracę portrecisty (np. poprzez
skrócenie czasu wymiany filmu). Ten format negatywu ma również tą zaletę, że na czarno-białych
materiałach negatywowych można dokonywać retuszu (na specjalnej warstwie lub na naniesionej
warstwie matoleiny). Aparaty średnioformatowe mają tę przewagę nad wielkoformatowymi, że
posiadają znacznie mniejsze rozmiary i krótsze czasy naświetlania przez co są bardziej mobilne.
Lustrzanki małoobrazkowe nie są sprzętem zalecanym w profesjonalnej fotografii portretowej,
ponieważ trudno jest przy ich pomocy uzyskać zadowalające parametry techniczne zdjęć. Nie
oznacza to, że nie powinno się ich w ogóle używać. Dobrze nadają się do zdjęć np. do
dokumentów gdzie nie jest potrzebne duże powiększenie, a retusz niewskazany.
W latach dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku w zakładach usługowych dużą część zdjęć
do wszelkiego rodzaju dokumentów wykonywano za pomocą systemu fotografii natychmiastowej
 Polaroid , obecnie, w wyniku ekspansji techniki cyfrowej ta technika prawie całkowicie wyszła
z użycia.
Technika zdjęć cyfrowych jest na tyle wygodna w użyciu (np. łatwy retusz) i tania (brak
negatywów), że w zakładach fotograficznych powoli wypiera tradycyjną technikę zdjęciową. Nie
można opierać się postępowi technicznemu. Tradycyjne materiały zdjęciowe obecnie jeszcze mają
lepsze parametry techniczne od matryc cyfrowych (chociażby w zakresie większej użytecznej skali
naświetleń) i dlatego niektórzy fotografowie portreciści wolą posługiwać się jeszcze tą techniką.
W fotografii portretowej, technika cyfrowa szczególnie zachwyca łatwością wykonania
poprawnego technicznie zdjęcia i łatwością kontrolowania kolejnych kroków do założonego efektu
wizualnego. Jednak technika to nie wszystko. To tylko narzędzie, które nie zwalnia od myślenia.
Nadrzędne w stosunku do techniki są umiejętności i wrażliwość fotografa, które budują klimat
zdjęć i sprawiają, że się podobają nie tylko zawodowcom, ale i przeciętnym odbiorcom. Pamiętaj
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
więc, że każda z technik zdjęciowych użyta w umiejętny sposób doprowadzi Cię do sukcesu,
którym będzie zarówno Twoja satysfakcja zawodowa jak i zadowolenie Twojego klienta.
Obecnie w zakładach usługowych do fotografii portretowej najczęściej stosuje się aparaty
cyfrowe. Do prostych zdjęć identyfikacyjnych wystarczy cyfrowy aparat kompaktowy
o rozdzielczości 1600x1200 pikseli. Do portretów ślubnych, komunijnych, innych okazjonalnych
indywidualnych i grupowych czy innych artystycznych wskazane jest używanie aparatów cyfrowych
o rozdzielczości powyżej 5 milionów pikseli lub posługiwanie się tradycyjnymi technikami
wykonywania fotografii.
Obiektywy
Dobierając ogniskową obiektywu do fotografii portretowej musisz przyjąć następujące
kryteria według których będziesz dokonywał wyboru:
- format negatywu (matrycy światłoczułej) jakim się posługujesz,
- ilość osób i kadr który zastosujesz podczas ich fotografowania,
- odległość przedmiotowa (minimalna odległości od modela lub odległości którą aktualnie masz
do dyspozycji).
Jeśli jest to możliwe generalnie najlepiej jest unikać obiektywów szerokokątnych gdyż
powodują one znaczne zniekształcenia twarzy (duży nos, pucołowate policzki itp.) Fotografując
grupy lub osoby w kadrze pełnym (całej postaci) najlepiej jest posługiwać się obiektywami
o ogniskowej standardowej lub ogniskowej nieznacznie krótszej od standardowej. Wykonując
zdjęcia portretowe w kadrze amerykańskim, zbliżeniu lub detalu należy używać obiektywów
o ogniskowej dłuższej niż standardowa o około 50-100%.
A. i J. Koteccy w swojej książce Pt.  Pracownia fotograficzna  fotografia portretowa
zalecają następujące odległości przedmiotowe i ogniskowe obiektywów w zależności od formatu
negatywu:
Tabela 1: Odległości przedmiotowe i ogniskowe obiektywów w zależności od formatu negatywu
Ogniskowa Orientacyjna
Format Rodzaj zdjęcia
obiektywu najmniejsza odległość
negatywu protretowego
w mm przedmiotowa (mb)
popiersie 75 2,80
Małoobrazkowy
całość 50 3,00
24 x 36 mm
grupa (3 mb szerokości) 35 3,00
popiersie 120 3,80
Åšrednioformatowy
całość 80 3,40
6 x 6 cm
grupa (3 mb szerokości) 50 3,70
popiersie 135 3,80
6 x 9 cm całość 90 3,50
grupa (3 mb szerokości) 60 4,00
popiersie 210 4,40
Wielkoformatowy
całość 150 4,80
10,7 x 12,7 cm
grupa (3 mb szerokości) 100 5,50
popiersie 300-360 4,50
12,7 x 17,8 cm całość 210 4,50
grupa (3 mb szerokości) 135 4,80
popiersie 360-400 4,50
20,3 x 25,4 cm całość 305 5,10
grupa (3 mb szerokości) 190 5,40
y
ródło: Pracownia fotograficzna  fotografia portretowa, A. i J. Koteccy, WSiP Warszawa 1992, s. 62
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Aby dane z tabeli zastosować do lustrzanek cyfrowych, w większości przypadków należy
ogniskową obiektywu małoobrazkowego pomnożyć przez współczynnik 0,66. Otrzymamy
wtedy wartości, które możemy uznać za adekwatne do odległości fotografowania dla aparatu
małoobrazkowego:
Tabela 2: Odległości przedmiotowe i ogniskowe obiektywów przy fotografowaniu portretu aparatami
cyfrowymi
ogniskowa Orientacyjna
Format negatywu Rodzaj zdjęcia
obiektywu w najmniejsza odległość
portretowego
mm przedmiotowa w mb
popiersie 50 2,8
matryca światłoczuła
całość 35 3,0
aparatu cyfrowego
grupa (3 mb szerokości) 12 3,0
y
ródło: Opracowanie autorskie.
Do fotografii portretowej nadają się zarówno obiektywy o stałej ogniskowej jak i o zmiennej
ogniskowej. Najlepsze efekty daje używanie obiektywów o stałej ogniskowej o dużym otworze
względnym.
a) b) c)
Fot. 1. Zdjęcia wykonywane kolejno obiektywami: a) szerokokątnym, b) standardowym, c) długoogniskowym.
y
ródło: Materiały autorskie.
Sprzęt oświetleniowy w atelier portretowym
Stosowany obecnie sprzęt oświetleniowy jest dwojakiego rodzaju. Są to reflektory dające
światło ciągłe gdzie z
ródłem światła są żarówki lub halogeny oraz reflektory dające światło
błyskowe.
Reflektory fotograficzne świecące światłem ciągłym - mogą być różnego kształtu
w zależności od tego, jakie światło pod względem geometrii rozchodzenia się powinno z nich
się wydostawać. W atelier portretowym preferuje się reflektory, które dają światło
rozproszone. Światło to uzyskuje się albo dzięki samej budowie reflektora dającego światło
rozproszone, albo też na reflektor dodatkowo nakłada się siatki rozpraszające światło. Można
też kierować światło reflektora na ekran odbijający światło już jako rozproszone.
Reflektory błyskowe  które praktycznie zdominowały studia fotograficzne - produkuje
się w bardzo wielu odmianach i rodzajach. Obudowy lamp błyskowych bywają zróżnicowane
tak, by można było uzyskiwać z nich światło, w miarę możliwości, w dużej części rozproszone,
podobnie jak w przypadku reflektorów ze światłem ciągłym. Podstawową trudnością
w użytkowaniu błyskowych zestawów oświetleniowych jest ustalenie kierunku i wielkości
oświetlenia za pomocą reflektorów. Aby zmniejszyć tę trudność, reflektory światła błyskowego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
są wyposażone w pilotującą lampę żarową, w której światło podczas ustawiania i kierowania
reflektora pozwała na jego właściwe ustawienie. Podczas błysku żarowa lampa pilotująca
zostaje wyłączona, a oświetlenie planu uzyskuje się ze światła błyskowego. Wielkości
oświetlenia otrzymywane za pomocą lamp pilotujących nie zawsze odpowiadają
proporcjonalnie oświetleniu, jakie się otrzymuje z lampy błyskowej. Jest to szczególnie
niedogodne przy fotografii portretowej, bowiem oświetlenie fotografowanej osoby nie będzie
odpowiadać zamierzeniom fotografa. Jednak przy pewnej wprawie, na zasadzie prób i błędów,
i z tym problemem można dać sobie radę. [Poz. 6, s. 19-20]. Jeśli używasz markowych
zestawów oświetleniowych to możesz nie mieć takich problemów ponieważ ich producenci
zwracają dużą uwagę na to by ciągłe światło lamp pilotujących proporcjonalnie odpowiadało
intensywności błysku oraz jak najlepiej odpowiadało rozsyłowi snopa światła błyskowego
wysyłanego przez dany reflektor.
Istotną rolę w fotografii portretowej spełnia tło. Służy ono przede wszystkim do
wypełnienia przestrzeni za portretowaną osobą. W niektórych przypadkach tło może służyć
jako określony środek wyrazu. W fotografii portretowej najczęściej stosuje się tło jednolite:
jasne lub ciemne, albo szare. W fotografii barwnej może być również tło barwne o różnych
odcieniach i różnej jasności.
Tło jasne stosuje się, gdy się chce nadać obrazowi pewną lekkość i jak gdyby radość.
Jasne tło stosuje się podczas fotografowania osób młodych, często dzieci. Bardzo jasne tło
może sprawiać jednak sporo trudności zwłaszcza przy nieprawidłowym naświetleniu gdyż
może się zlewać z fotografowaną postacią.
Tło szare jest tłem uniwersalnym i można je stosować prawie we wszystkich
przypadkach. Szczególnie stosuje się je wtedy, gdy portretowane osoby mają ciemne włosy lub
sÄ… stosunkowo ciemno ubrane.
TÅ‚o ciemne nadaje siÄ™ do portretowania, gdy osoba portretowana jest ubrana na szaro lub
na ciemno, ale nie na biało, a także nie ma bardzo jasnych włosów. Tło ciemne można
wykorzystywać do portretowania starszych osób mocno siwych, gdyż siwizna nie będzie
wtedy specjalnie raziła. Nadaje się ono w szczególności do portretów bardziej poważnych,
portretów typu reprezentacyjnego, oficjalnego, chociaż i wtedy stosuje się częściowe
rozświetlanie części tła i kierowanie światła reflektora na tło bezpośrednio za głową
portretowanej osoby.
Tło barwne jest szczególnie przydatne w fotografii portretowej barwnej. Nie powinieneś
jednak stosować tła o barwach silnie kontrastujących z ubraniem fotografowanej osoby, np.
barwy dopełniające lub czerń i biel. Odrywają one również uwagę, skupiając ją bardziej na tle,
aniżeli na twarzy portretowanej osoby.
Przy portretowych zdjęciach studyjnych, jako podstawowe należy przyjąć tło możliwie
proste i nieskomplikowane. Takie tło pozwala podkreślić cechy fotografowanej osoby.
Najczęściej stosuje się tła jednobarwne, dużych rozmiarów - najczęściej o szerokości 275 cm,
wykonane z papieru zawieszonego w rolach pod sufitem, co pozwala ściągać w dół wybrane
tło o określonej barwie. Inny rodzaj to tło w postaci tkaniny. Może być ono pomalowane farbą
na dowolny kolor lub ufarbowane. Takie tła mogą by pokryte delikatnymi wzorami, mogą
również przedstawiać wymalowane pejzaże lub wnętrza. Współcześnie stosuje się też obróbkę
komputerową polegającą na  wycinaniu portretowanych osób i umieszczanie ich wizerunków
na dowolnie wybranym innym tle.
Akcesoria modelujące światło
Do lamp studyjnych świecących światłem zarówno ciągłym jak i błyskowym stosuje się
wyposażenie mające na celu rozpraszanie światła parasolki lub tzw. softboksy oraz
wyposażenie mające na celu kierowanie światła w określonym kierunku: stożkowe tubusy czy
 plastry miodu .
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Parasolka umieszczona na reflektorze pozwala skierować światło rozproszone
w określonym, dogodnym dla fotografa kierunku. W fotografii portretowej stosuje się różne
parasolki o wnętrzu białym, matowym lub metalizowanym złotym, dzięki czemu uzyskuje się
różne efekty oświetleniowe. Wnętrze parasolki białej matowej odbija światło jako rozproszone.
Metalizowane parasolki dają światło mieszane, w dużej części rozproszone, ale częściowo
skierowane. Parasolki białe (srebrne) dają światło o wyższej temperaturze barwowej, natomiast
parasolki o wnętrzu metalizowanym żółtym (złotym) odpowiednio zmniejszają temperaturę
barwową odbijanego światła. Coraz częściej pojawiają się parasolki z wykładziną zmarszczoną
srebrną lub złotą. Pozwala to na otrzymywanie ciekawych efektów kierunkowych. Zmiany
składu spektralnego światła występują szczególnie w przypadku parasolek zabarwionych na
złoto. Efektem ich stosowania w fotografii barwnej jest bardziej opalony wygląd twarzy
fotografowanej osoby. Kształt i wielkość parasolek mogą być różne, w zależności od efektów,
które chce się uzyskać. Parasolki pozwalają kierować światło, w dużej części rozproszone,
w określonym kierunku. Dają one jednak światło mniej rozproszone aniżeli duże płaskie ekrany
pokryte matową, białą powierzchnią. Czasami stosuje się parasolki o kształcie parabolicznym,
co pozwala otrzymywać jeszcze bardziej ukierunkowane oświetlenie.
Softboksy (płaszczyzny rozpraszające) są elementami kształtującymi charakter światła
w nowoczesnym atelier portretowym. Konstrukcję nośną najczęściej stanowią elastyczne pręty
z włókna szklanego napinające materiał odblaskowy, nadając płaszczyz
nie kształt zapewniający
dużą równomierność świecenia oraz efektywnie wykorzystując energie lampy błyskowej.
Softboksy przygotowane są również do mocowania na nich dodatkowych nasadek takich jak
plastry miodu i rastry paskowe. Mocowanie nasadek odbywa siÄ™ przy pomocy rzepa.
Innym dodatkowym wyposażeniem atelier portretowego są światłomierze do światła
ciągłego i błyskowego, statywy, płaszczyzny i ekrany odbijające światło.
Filtry zmiękczające
W fotografii portretowej można stosować różnego rodzaju filtry i nasadki zmiękczające.
Przy ich pomocy można bardziej atrakcyjnie przedstawić skórę. Nakładki zmiękczająca, znane
w handlu jako 'soft-image', 'softar', 'fog filter', 'diffuser', 'dream or pastel lens', umożliwiają
ogólne zmniejszenie kontrastów. Dzięki przysłonie ustala się skalę miękkości światła
powodowaną przez filtr. Wpływ filtru jest największy przy w pełni otwartej przysłonie
i zmniejsza siÄ™ wraz jej domykaniem.
Stosując filtry zmiękczające uzyskuje się jednolity efekt zmiękczenia. Rezultaty
przypominają pastelowy rysunek. Legendarne filtry zmiękczające Zeis'a oddziaływają zupełnie
inaczej. Ich powierzchnia pokryta jest małymi mini-soczewkami i daje bardzo drobne,
dyskretne rozmycie.
Filtry których powierzchnia przypomina siatkę z drobno ponacinanych linii ("cross-
screen") zmniejszają kontrast, a jeżeli jest widoczne punktowe z
ródło światła to wokół niego
na zdjęciu powstanie gwiaz
dzista otoczka o wyglÄ…dzie wychodzÄ…cych z niego promieni.
Innym, prostym i tanim sposobem zmiękczania obrazu podczas fotografowania jest użycie
wazeliny w postaci niewielkiej plamki lub wazeliny rozsmarowanej równomiernie na całym
neutralnym filtrze (np. UV).
Fotografując z użyciem filtrów rozpraszających niekiedy napotyka się poważne trudności
w pomiarze światła i w ostrzeniu obrazu. Nawet najprecyzyjniejszy system pomiaru światła
w aparacie może nie sprawdzić się przy nadmiernym rozproszeniu światła przez filtry
zmiękczające. Przed wykonaniem poważniejszych prac sprawdz
eksperymentalnie jak
zachowuje się światłomierz przy danym filtrze i w razie potrzeby stosuj poprawkę lub też
mierz światło za pomocą światłomierza ręcznego. Jeśli system autofocus nie radzi sobie
z ustawianiem ostrości to musisz przejść na ręczne sterowanie ostrością.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Materiały fotograficzne
Do fotografii portretowej nadają się w zasadzie wszystkie rodzaje materiałów fotograficznych.
W związku z bardzo szybkim postępem technologicznym i stosunkowo dużą ilością nowości na
rynku fotograficznych materiałów światłoczułych błędem by było polecanie w tym miejscu
konkretnych marek lub produktów.
Stosując filtry zmiękczające przydatne są niskoczułe filmy. Ze swoim drobnym ziarnem
neutralizują nieco efekt filtra, przez co dają dobry efekt końcowy.
Fotografując przy rozproszonym świetle lepiej jest używać bardziej czułych materiałów
zdjęciowych, np. 400 ISO które dzięki zwiększonej ziarnistości, mogą stworzyć
impresjonistyczny efekt. Niektóre firmy produkują specjalne filmy "portretowe", które - jak
Agfa Portrait 160 - gwarantują najlepsze odtworzenie barwy skóry. Ciekawe efekty 
niezwykle bogate kolorystycznie i tonalnie można uzyskać na materiale odwracalnym
(diapozytywie).
Zastosowanie tradycyjnych filmów negatywowych czarno białych pozwala na coraz
bardziej popularne, podejście klasyczne, co coraz częściej podoba się klientom.
Dokonując wyboru materiału pozytywowego pamiętaj, że do miękkich zdjęć portretowych
zarówno czarno-białych jak i kolorowych lepiej stosować materiały o powierzchniach matowych
lub półmatowych. Ciekawe efekty daje również wykonywanie kopii pozytywowych lub wydruków
na płótnie lub laminowanie zdjęć, co pozwala na nadanie im dowolnej struktury powierzchni.
Zdjęcia o powierzchni błyszczącej podkreślają kontrasty i ostrość konturów.
W klasycznej fotografii czarno-białej obecnie coraz częściej wraca się do kopiowania
portretów z użyciem klasycznych papierów barytowych zaopatrzonych w nowoczesne emulsje
o zmiennym kontraście. Te klasyczne rodzaje papierów są też produkowane w wersjach
o ciepłym tonie obrazu, który dodaje portretom niepowtarzalnego uroku zdjęć retro.
Wykonując zdjęcie portretowe z użyciem aparatów cyfrowych najlepiej jest używać jak
najmniejszej czułości, co zapobiega przykremu zjawisku szumów obrazu cyfrowego. Wskazane jest
również nastawienie jak najlepszych parametrów zapisu zdjęcia (najlepiej RAW).
Do kopiowania zdjęć identyfikacyjnych (do dokumentów) wykonanych metodą cyfrową
używa się najczęściej małoformatowych (od ~ 8 x 11 do 10 x 15 cm) drukarek
termosublimacyjnych. Druk taki jest szybki i w miarÄ™ tani ale rzadko stosuje siÄ™ go do innych
celów. Inną formą uzyskiwania pozytywów zdjęć portretowych jest atramentowy druk
wielkoformatowy na różnych rodzajach podłoży.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakimi aparatami wykonuje się zdjęcia portretowe?
2. Jakie warunki techniczne powinien spełniać aparat cyfrowy do zdjęć portretowych?
3. Do jakiego typu zdjęć portretowych używa się aparatów małoobrazkowych?
4. Obiektywu, o jakiej ogniskowej można użyć do wykonania zdjęcia portretowego całej
postaci aparatem małoobrazkowym?
5. Jaki rodzaj obiektywu najlepiej nadaje się do zdjęć portretowych?
6. Jaki rodzaj oświetlenia jest obecnie najczęściej wykorzystywany w atelier do zdjęć
portretowych?
7. Jaką rolę w fotografii portretowej spełnia tło?
8. Do jakich cech modela pasuje najlepiej ciemne tło?
9. W jaki sposób złoty kolor parasolki rozpraszającej światło wpływa na barwę skóry modela?
10. Papiery o jakiej strukturze powierzchni nadają się najlepiej do kopii pozytywowych zdjęć
portretowych?
11. Jaka czułość materiałów zdjęciowych czy matrycy aparatu cyfrowego jest najlepsza do
fotografowania portretów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj trzy zdjęcia portretowe (popiersia) tej samej osoby w tej samej pozie z użyciem
3 kolejnych ogniskowych obiektywów: 35 mm, 50 mm, 135 mm.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją bezpieczeństwa i regulaminem pracy na stanowisku
ćwiczeniowym oraz ze sposobem wykonania ćwiczenia,
2) wykonać ćwiczenie w plenerze, z użyciem aparatu małoobrazkowego i negatywowej
czarno-białej techniki zdjęciowej,
3) sprawdzić kompletność wyposażenia stanowiska pracy do realizacji ćwiczenia, zgodnie
z listą wyposażenia dla tego stanowiska,
4) zapoznawać się z poszczególnymi elementami wyposażenia stanowiska ćwiczeniowego
oraz udostępnionymi instrukcjami obsługi sprzętu fotograficznego,
5) zaplanować wyjście w teren,
6) dobrać z zestawu wyposażenia odpowiedni aparat fotograficzny,
7) zaplanować w formie pisemnej zestaw obiektywów i negatywów właściwych typem do
użytego aparatu i czułością do aktualnych warunków atmosferycznych panujących
w miejscu fotografowania,
8) udać się w plener,
9) uzgodnić w zespole kto najpierw pozuje a kto fotografuje,
10) zmierzyć i ustawić odpowiednie warunki naświetlania,
11) ustawić modela i wykonać 3 zdjęcia zgodnie z warunkami podanymi w temacie ćwiczenia,
12) wykonać zamianę ról  fotograf staje się modelem a model fotografem  następnie kolejni
członkowie zespołu wykonują po 3 zdjęcia zgodnie z warunkami podanymi w temacie
ćwiczenia (zgodnie z punktami 10 i 11),
13) wrócić do pracowni,
14) wywołać materiał negatywowy, wybrać najlepsze kadry i wykonać kopie pozytywowe
zdjęć (każdy uczeń wykonuje kopie trzech wykonanych przez siebie zdjęć wg tematu
ćwiczenia) w formacie min. 9 x 13 cm
15) przykleić zdjęcia obok siebie do arkusza A4,
16) opisać efekty zniekształceń widoczne na zdjęciach i jak zmienia się estetyka zdjęcia
w zależności tego jakiego obiektywu użyto,
17) porównać efekty i opisać wady i zalety zastosowania obiektywów o poszczególnych
ogniskowych,
18) uporządkować stanowisko pracy po realizacji ćwiczenia,
19) przedstawić pracę nauczycielowi do oceny,
20) dołączyć pracę do portfolio dokumentującego realizację ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- różne rodzaje aparatów fotograficznych małoobrazkowych: najlepiej lustrzanka
jednoobiektywowa,
- obiektywy wymienne o ogniskowych: 28 mm, 50 mm, 135 mm lub zoom zawierajÄ…cy
ogniskowe od 28 do 135 mm,
- materiały negatywowe czarno-białe typu 135 o różnych czułościach,
- światłomierze z możliwością pomiaru światła odbitego i padającego (po 1 szt. na zespół),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
- sprzęt i materiały umożliwiające wywołanie materiału negatywowego i uzyskanie kopii
pozytywowych zdjęć,
- arkusze A4 o gramaturze min 160 g/m2, taśma dwustronnie klejąca, nożyczki, długopis
(po 1 szt. na zespół).
Ćwiczenie 2
Zaprojektuj podstawowe, niezbędne wyposażenie szkolnego atelier do zdjęć portretowych
opierając się na dostępnej literaturze i informacjach z Internetu. Zwróć uwagę, aby na liście
znalazł się sprzęt podstawowy i dodatkowy wraz z cenami.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją bezpieczeństwa i regulaminem pracy na stanowisku
komputerowym oraz ze sposobem wykonania ćwiczenia,
2) wybrać lidera zespołu i dokonać przydziału czynności dla każdego członka zespołu,
3) sprawdzić kompletność wyposażenia stanowiska pracy do realizacji ćwiczenia, zgodnie
z listą wyposażenia stanowiska komputerowego,
4) zaplanować jakie podstawowe wyposażenie powinno się znalez
ć w atelier,
5) zaplanować jakie hasła będą wpisywane w celu poszukiwania stron internetowych
z wyposażeniem atelier fotograficznego,
6) uruchomić komputer i przeglądarkę internetową i wejść na stronę wyszukiwarki
www.google.pl,
7) wpisać hasła do wyszukiwania i potwierdzić  wyszukaj w google ,
8) odwiedzić również strony czasopism fotograficznych: www.biuletynfotograficzny.pl,
http://www.foto.com.pl, http://www.foto-kurier.com.pl, http://www.fotografia.net.pl
http://www.fotopozytyw.pl http://www.tmf.waw.pl ,
9) zaproponować w formie pisemnej wypunktowaną listę podstawowego wyposażenia atelier
fotograficznego do zdjęć portretowych,
10) przedstawić propozycję zakupu sprzętu na forum grupy (liderzy) do oceny,
11) dołączyć listę do teczki zawierającej portfolio z pracami realizowanymi w ramach tej
jednostki modułowej.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- komputer PC z dostępem Internetu i podstawowym oprogramowaniem do eksploracji
Internetu (1 szt na 2 uczniów),
- zestaw książek, katalogów sprzętu i czasopism z dziedziny fotografii,
- arkusze A4 o gramaturze min. 80 g/m2, długopis (po 1 szt. na ucznia).
Ćwiczenie 3
Wykonaj 3 kopie pozytywowe tego samego, wizualnie najlepszego Twoim zdaniem
zdjęcia portretowego z ćwiczenia nr 1, na 3 papierach o tej samej gradacji, lecz różnych
strukturach powierzchni  matowym, półmatowym i błyszczącym. Porównaj wszystkie trzy
kopie. Uzasadnij na piśmie, która kopia Twoim zdaniem jest wizualnie najatrakcyjniejsza.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją bezpieczeństwa i regulaminem pracy na stanowisku
ćwiczeniowym oraz ze sposobem wykonania ćwiczenia,
2) sprawdzić kompletność wyposażenia stanowiska pracy do realizacji ćwiczenia, zgodnie
z listą wyposażenia dla tego stanowiska,
3) zapoznawać się z poszczególnymi elementami wyposażenia stanowiska ćwiczeniowego
oraz udostępnionymi instrukcjami obsługi sprzętu fotograficznego,
4) zaplanować czynności potrzebne do przeprowadzenia ćwiczenia (ustnie),
5) wykonać kopie pozytywowe zdjęć (każdy uczeń wykonuje 3 kopie z wybranego przez
siebie zdjęcia) w formacie min. 9 x 13 cm,
6) przykleić zdjęcia obok siebie do arkusza A4,
7) opisać jak zmienia się estetyka zdjęcia portretowego w zależności od tego jaka jest
struktura powierzchni kopii pozytywowej,
8) porównać efekty wizualne opisać wnioski płynące z zastosowania różnych powierzchni
materiałów pozytywowych w fotografii portretowej,
9) uporządkować stanowisko pracy po realizacji ćwiczenia,
10) przedstawić wykonaną pracę nauczycielowi do oceny,
11) dołączyć pracę do portfolio dokumentującego realizację ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- wyposażenie umożliwiające powiększenie negatywów w czarno-białej ciemni
pozytywowej oraz odczynniki umożliwiające obróbkę chemiczną czarno-białych
materiałów pozytywowych,
- czarno-białe materiały pozytywowe, barytowe lub na podłożu polietylenowym, o stałym
lub zmiennym kontraście w wyborze 3 rodzajów powierzchni: matowe, półmatowe
i błyszczące,
- arkusze A4 o gramaturze min 160 g/m2, taśma dwustronnie klejąca, nożyczki, długopis
(po 1 szt. dla 1 ucznia).
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) dobrać obiektyw o odpowiedniej ogniskowej do wykonania zdjęcia
ðð ðð
portretowego określonym aparatem?
2) wybrać z katalogów handlowych sprzęt do wyposażenia atelier portretowego
ðð ðð
3) dobrać fakturę powierzchni pozytywu do charakteru zdjęcia portretowego?
ðð ðð
4) zaplanować odpowiedni rodzaj tła do określonego zdjęcia portretowego?
ðð ðð
5) ocenić przydatność określonych akcesoriów modelujących światło?
ðð ðð
6) wyjaśnić jakie problemy techniczne można napotkać przy używaniu filtrów
ðð ðð
zmiękczających?
7) dokonać doboru właściwego materiałów zdjęciowych do wykonania
ðð ðð
określonych zdjęć portretowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.2. Zasady oświetlenia postaci w fotografii portretowej
4.2.1. Materiał nauczania
Oświetlenie jest zawsze bardzo ważne w fotografii. Przy wykonywaniu zdjęć portretowych
odgrywa szczególną rolę, bowiem dzięki niemu modelujemy poszczególne elementy obrazu.
Wpływa na oddanie charakteru powierzchni skóry i ubioru modela, ilości drobnych szczegółów,
zwłaszcza na twarzy, bryłowatość postaci a przede wszystkim na modelowanie kształtu twarzy.
Fotograf portrecista powinien wiedzieć i przewidzieć, jaki efekt daje dane oświetlenie gdyż twarz
ludzka zmienia się pod wpływem nawet drobnych modulacji światła.
Aby wykonać zdjęcie portretowe należy zaplanować sposób oświetlenia modela.
Planowanie należy rozpocząć od przemyślenia, która płaszczyzna modela ma zostać najpełniej
i najdokładniej przedstawiona na zdjęciu. Tą płaszczyznę oświetla się jako pierwszą i stosuje
siÄ™ najmocniejsze z
ródło światła. Następne z
ródła światła mają już tylko za zadanie
 upiększać zdjęcie. Pierwszym zatem ustawianym przez nas światłem jest: oświetlenie
zasadnicze zwane też głównym.
Do oświetlenia zasadniczego, używamy najsilniejszego, z
ródła światła. Oświetlenie
zasadnicze decyduje o wytwarzaniu wrażenia głębi przestrzeni na obrazie, wpływa na
plastyczność wizerunku modela oraz wywiera działanie na cały obraz. Tak więc z
ródło światła,
które daje oświetlenie zasadnicze działa kształtująco i od niego zależy zasadniczy charakter
obrazu. Pojęcie oświetlenia zasadniczego nie obejmuje określonych form oświetlenia lub też
z
ródła światła. Przy portrecie może to być zwykły reflektor, dający od przodu miękkie
oświetlenie przednie lub przednio-boczne traktowane jako oświetlenie zasadnicze. Przy
zdjęciach z profilu światło ze strumienicy jako oświetlenie smugowe, tylno-boczne, przy
zdjęciach sylwetkowych oświetlenie tła, przyjmują na siebie funkcje oświetlenia głównego
zasadniczego.
Oprócz oświetlenia zasadniczego w fotografii portretowej stosuje się też oświetlenie
dodatkowe zwane również dopełniającym. Wprowadzanie dodatkowego oświetlenia musi być
podporządkowane oświetleniu głównemu. O ile oświetlenie zasadnicze składa się najczęściej
z jednego, ale mocnego z
ródła światła, to oświetlenie dodatkowe mogą stanowić z
ródła
o różnej mocy i rodzaju. Podczas gdy oświetlenie zasadnicze jest skierowane z jednego tylko
kierunku (np. przednio-górno-bocznego), oświetlenie pomocnicze może być kierowane
z dowolnych kierunków i pod dowolnym kątem. Jest to konieczne, by naszkicowany
w głównych zarysach przez oświetlenie zasadnicze obraz, doprowadzić do efektu
najkorzystniejszego wizualnie. Z reguły przez oświetlenie dopełniające rozumiemy oświetlenie
słabsze od zasadniczego, które zmniejsza na zdjęciu kontrast, doświetlając miejsca nie
oświetlone przez oświetlenie główne.
Kolejnym, ale w fotografii portretu nie mniej ważnym, jest oświetlenie efektowe.
Oświetleniem efektowym będziemy nazywać taki rodzaj oświetlenia pomocniczego, które nie
tylko uzupełnia oświetlenie zasadnicze, ale wnosi do obrazu dodatkowy akcent. Takie
oświetlenie uzyskujemy za pomocą słabszego lub też bardziej oddalonego reflektora względnie
strumienicy (np. reflektora z tubusem wysyłającego strumień światła w jednym kierunku). Jeśli
już mamy włączone z
ródła światła dające oświetlenie zasadnicze i pomocnicze to możemy
wprowadzić jeszcze oświetlenie efektowe jak gdyby muskające przedmiot, dające często
czysto białe plamy punktowe, które pogłębiają kontrast obrazu. Bez wystarczającego
oświetlenia głównego i dopełniającego samo oświetlenie efektowe rzadko daje zadowalający
efekt wizualny. Oświetlenie efektowe stosuje się w fotografii portretowej do rozświetlania
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
włosów albo stosowania lekkiego oświetlenia konturowego, które podkreśla zarysy postaci,
głowy, ramion i pozwala odpowiednio wykorzystać tło.
Oświetlenie tła
Do oświetlenia tła stosujemy zazwyczaj nieduże lampy lub normalne reflektory
z nasadkami kierującymi światło w stronę tła. Zadaniem tego oświetlenia jest nadanie
właściwego odcienia tła znajdującego się za fotografowanym modelem. Czasami to samo tło
odpowiednio oświetlone wygląda zupełnie inaczej. Na reflektor oświetlający tło można
zakładać różnobarwne filtry i tym sposobem zmieniać jego kolor. W jednej tylko dziedzinie
fotografii portretowej, oświetlenie tła bywa wykorzystywane jako jedyne oświetlenie
zasadnicze  do zdjęć sylwetkowych, które nie potrzebują dodatkowych z
ródeł światła.
Kierunki oświetlenia
Najprostszym oświetleniem twarzy ludzkiej jest oświetlenie przednie, kiedy kierunek
padania promieni pokrywa się z osią aparatu. Jako oświetlenie samodzielne nie powinno być
stosowane, ponieważ twarz oświetlona w taki sposób nie posiada prawie wcale cieni, jest
płaska. Brak cieni na policzkach jest przyczyną poszerzenia i skrócenia twarzy. Oświetlenie
takie spłyca oczodoły i zniekształca nos, ponadto na tle (zwłaszcza jasnym) za modelem,
powstaje cień. Z tych względów ten rodzaj oświetlenia stosuje się jedynie w połączeniu
z innym, jako dodatkowe.
Takie oświetlenie daje lampa błyskowa zamontowana na aparacie, toteż pojedyncze lampy
błyskowe zamontowane na aparacie i skierowane na wprost na modela nie nadają się do
fotografii portretowej studyjnej.
Oświetlenie boczne jest bardziej modelujące. Dzieli ono twarz fotografowanej osoby na
dwie części  jedną mocno oświetloną i druga pozostającą w cieniu. W tym oświetleniu
wyraz
nie zarysowują się fałdy przyoczne, przynosowe i przywargowe.
Oświetlenie górne pogłębia oczodoły i powoduje, że wargi giną w cieniu rzucanym przez
nos, natomiast oświetlenie dolne powoduje, że fałdy przyoczne pogłębiaja się a na grzbiecie
nosa widać wyraz
ny cień, górna warga jaśnieje natomiast dolna ginie w cieniu. To oświetlenie
deformuje całkowicie wygląd twarzy, ale stwarza na zdjęciu upiorny klimat.
Oświetlenie tylne stosowane jest jako oświetlenie efektowe w połączeniu z innymi rodzajami
światła. Dzięki niemu uzyskujemy konturowanie modela światłem. Dobrze się sprawdza przy
portretowaniu kobiet z bujnymi włosami. Światło nie może jednak padać bezpośrednio na
obiektyw, ponieważ stworzy nieprzyjemne odbicia w soczewkach a póz
niej na zdjęciu.
Najbardziej naturalnym oświetleniem w fotografii portretowej jest oświetlenie przednio 
górno  boczne. Spowodowane jest to tym, że na codziennie oglądamy ludzi oświetlonych
światłem słonecznym, które pada z góry, nieco z boku i zazwyczaj z przodu. Podobne efekty
daje oświetlenie we wnętrzach czy oświetlenie uliczne. Dlatego przy takim oświetleniu
(przednio  górno  bocznym) twarz ludzka wydaje się być najbardziej naturalna i zachowuje
dość wiernie charakter twarzy. Ten kierunek najczęściej jest stosowany jako oświetlenie
zasadnicze. [Poz. 5 , s. 121-124]
Światło bezpośrednie czy rozproszone? Te dwie cechy światła musimy również brać pod
uwagę w fotografii portretowej. W większości przypadków dobrze jest aby przy oświetleniu
portretu korzystać z różnego rodzaju urządzeń rozpraszających i odbijających światło. Sprawdzają
się tu parasole fotograficzne, softboksy oraz płaszczyzny odbijające światło.
Należy jednak pamiętać, że zbyt duża liczba świateł oraz mnożenie ich funkcji i kierunków
wcale nie prowadzi do najlepszych wyników.
Technika wysokiego klucza (high-key) i niskiego klucza (low-key)
To specjalne techniki, które bazują na znaczącej przewadze na zdjęciu plam jasnych lub
ciemnych (nazywane odpowiednio high-key i low-key) i które pozwalają osiągnąć bardzo
ciekawe efekty.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Obrazy otrzymane przez zastosowanie techniki wysokiego klucza (high-key) majÄ… na
pozytywie jasne odcienie, unika się na nich głębokich zaczernień, co jest wynikiem
zastosowania podczas wykonywania zdjęcia odpowiednich środków. Użyte do zdjęcia tło
powinno być jasno oświetlone, możliwie czysto białe. Jasna głowa człowieka nadaje się bardzo
dobrze do sfotografowania za pomocą tej metody. Są przy tym dopuszczalne ciemne włosy
i ciemne oczy. Obraz wykonany tą techniką, mimo całej swej jasnej delikatności, wymaga
jednak pewnych ciemnych punktów, które dodałyby mu silniejszego wyrazu. Główną rolę
odgrywa tutaj przede wszystkim odpowiednie oświetlenie, które powinno być tak ustawione,
aby żadne cienie nie padały na tło. Charakter obrazu wykonanego tą techniką wymaga, aby i na
przedmiocie nie było żadnych ostrych cieni. Dlatego do oświetlenia trzeba wykorzystać światło
całkowicie rozproszone, tak, aby nie pozwolić na powstanie głębokich cieni.
Skala zaczernień w technice niskiego klucza (low-key) zawiera na pozytywie tylko
odcienie szare aż do głębokiej czerni. Unika się w niej dużych jasnych elementów obrazu.
Podobnie jak na obrazach w technice wysokiego klucza uzyskiwano podkreślenie efektów za
pomocą pojedynczych punktów ciemnych, tak w obrazach niskiego klucza elementem
podkreślającym może być oszczędne użycie ledwie zaznaczonych bardzo jasnych miejsc.
Technika niskiego klucza jest stosowana do fotografowania przedmiotów ciemnych. Obrazy
takie są zazwyczaj wynikiem świadomego wyboru przedmiotu i kompozycji obrazu.
Czynnikiem decydującym podczas zdjęć jest oświetlenie. Warunki naświetlania ustała się tak,
aby naświetlenie było niewielkie, jednak na tyle duże, żeby również ciemne i czarne części
przedmiotu spowodowały wystarczające naświetlenie.
Fot. 2. Zdjęcia z zastosowaniem techniki wysokiego klucza (High-key) i niskiego klucza (Low-key).
y
ródło: Materiały autorskie.
Oświetlenie portretu w plenerze
Warunki oświetleniowe na powietrzu w ciągu dnia możemy podzielić na 3 rodzaje:
oświetlenie bezpośrednimi promieniami słońca, oświetlenie w dzień słoneczny w cieniu
i oświetlenie w dzień pochmurny.
Oświetlenie słoneczne bezpośrednie jest bardzo kontrastowe i na zdjęciu wizualnie niezbyt
przyjemne. Fotografując w takich warunkach oświetleniowych najlepiej jest posłużyć się czymś co
spowoduje rozjaśnienie głębokich cieni (złagodzi kontrast) na zdjęciu czyli da nam światło
dodatkowe (dopełniające) analogicznie jak a atelier. W tym celu możesz się posłużyć ekranem
(płaszczyzną) odbijającą światło słoneczne w kierunku nieoświetlonej strony naszego modela.
Płaszczyzną tą może być zarówno profesjonalny ekran jak i zwykła kartka papieru czy
metalizowana osłona przeciwsłoneczna na szybę samochodową.
Innym sposobem na rozjaśnienie głębokich cieni w takich sytuacjach jest użycie lampy
błyskowej której światło rozjaśni drugą część twarzy lub np. cienie w oczodołach i pod nosem
gdy słońce świeci z góry.
W plenerze można również portretować osoby ustawione pod słońce. Sposób ten odpowiada
fotografowaniu w atelier z wykorzystaniem oświetlenia tylnego. Ustawienie pod słońce daje postaci
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
jasne obramowanie. Aby efekt był widoczny należy wybierać stosunkowo ciemne tło. Czasami,
w takich warunkach można wykorzystać dodatkowo światło lampy błyskowej ustawiając tak
parametry, że światło lampy błyskowej przewyższy mocą bezpośrednie, tylne światło słoneczne,
które przyjmie wtedy funkcję światła dopełniającego lub częściej efektowego. Uzyskamy wtedy np.
efekt ciekawie podświetlonych włosów przy dobrze oświetlonej twarzy.
Fotografując w cieniu zdajemy się na światło rozproszone  odbite od otaczających nas
przedmiotów. Możemy uzyskać wtedy dużą tonalność na zdjęciu, lecz trzeba się wystrzegać
następujących sytuacji:
- światła słonecznego przechodzącego przez liście i gałęzie drzew tworzącego na modelu
nieciekawe plamy,
- tła oświetlonego bezpośrednim światłem słonecznym gdy model jest w cieniu  daje to
nieprzyjemnie duży kontrast pomiędzy modelem a tłem,
- fotografowania barwną techniką zdjęciową w niedużej odległości od dużych
jednobarwnych płaszczyzn (model może mieć wtedy jedną stronę oświetloną z wyraz
nÄ…
dominantÄ… barwnÄ…).
W dzień całkowicie pochmurny światło jest bardzo rozproszone, co powoduje, że twarz staje
się płaska a oczy pozostają w cieniu. Ten rodzaj światła nie jest może zbyt ciekawy, ale ma swoje
zalety  ułatwia nam np. fotografowanie par ślubnych w plenerze. Kiedy dodatkowo umiejętnie
zastosujemy światło lampy błyskowej możemy uzyskać satysfakcjonujące efekty.
Sprzyjające portreciście jest natomiast niebo lekko zasnute chmurami. Płynie z niego
dostateczna ilość światła by uwypuklić plastykę całej postaci lub głowy a zarazem cienie nie są
zbyt głębokie.
Ciekawy portret można wykonać także w domu przy zastanym świetle dziennym bądz

żarowym stosując przy tym różne modyfikacje oświetlenia. Na przykład, gdy oświetleniem
głównym jest światło dzienne możemy uzupełnić je światłem lampy błyskowej lub sztucznym
oświetleniem żarowym. Jednak mieszanie światła pochodzącego z różnych z
ródeł nie jest
wskazane  szczególnie w fotografii barwnej. Jeśli okna dostarczają wystarczającej ilości
światła portret możemy wykonać tylko przy takim oświetleniu. Najprostszym rozwiązaniem
jest umieszczenie modela przy oknie, co spowoduje oświetlenie (światłem głównym z okna)
połowy twarzy. Drugą część twarzy możemy doświetlić światłem dodatkowym pochodzącym
z odbicia od ekranu umieszczonego blisko modela, na wprost okna. [Poz. 2 , s. 154]
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaką rolę spełnia w fotografii portretowej oświetlenie zasadnicze (główne)?
2. Do czego służy oświetlenie dodatkowe (dopełniające)?
3. Kiedy oświetlenie efektowe może pełnić w portrecie funkcje oświetlenia zasadniczego?
4. Jaki kierunek oświetlenia w portrecie powoduje wrażenie  spłaszczenia twarzy modela?
5. Jaki kierunek oświetlenia w portrecie jest uważany za najbardziej naturalny?
6. Jakie światło stosuje się częściej w fotografowaniu portretów - bezpośrednio padające na
modela czy może raczej rozproszone?
7. Jakimi sposobami możemy zmniejszać kontrast na twarzy modela fotografowanego przy
bezpośrednim świetle słonecznym?
8. Czego należy się wystrzegać podczas fotografowania modela w cieniu podczas
słonecznego dnia?
9. Jakie warunki pogodowe sÄ… najbardziej korzystne do fotografowania portretu w plenerze?
10. W jaki prosty sposób można wykonać portret osoby we wnętrzu dbając jednocześnie by
na twarzy modela nie było zbyt dużych różnic w oświetleniu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj serię 6 zdjęć przedstawiających popiersie tego samego modela ustawionego na
wprost, przy których kolejno zastosowałeś poszczególne kierunki oświetlenia jednym
reflektorem: przednie, boczne, górne, dolne, tylne i przednio-górno-boczne. Ćwiczenie wykonaj
aparatem cyfrowym i obiektywem długoogniskowym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją bezpieczeństwa i regulaminem pracy na stanowisku ćwiczeniowym
oraz ze sposobem wykonania ćwiczenia,
2) sprawdzić kompletność wyposażenia stanowiska pracy do realizacji ćwiczenia, zgodnie z listą
wyposażenia dla tego stanowiska,
3) zapoznawać się z poszczególnymi elementami wyposażenia stanowiska ćwiczeniowego oraz
udostępnionymi instrukcjami obsługi sprzętu fotograficznego,
4) zaplanować w formie pisemnej (lub schematu) warunki oświetleniowe, dobór czułości matrycy
aparatu,
5) uzgodnić w zespole kolejność w jakiej poszczególni członkowie realizują ćwiczenie spełniając
kolejno rolę fotografa, modela i role pomocnicze w ustawianiu oświetlenia,
6) dobrać z zestawu wyposażenia odpowiedni sprzęt fotograficzny do wykonywania ćwiczenia,
7) dobrać odpowiedni do użytego oświetlenia balans bieli oraz odpowiednią czułość matrycy
w aparacie cyfrowym,
8) zmierzyć i ustawić odpowiednie warunki naświetlania przed wykonaniem każdego zdjęcia,
9) odpowiednio ustawić modela i wykonać co najmniej 6 zdjęć zgodnych z warunkami podanymi
w temacie ćwiczenia,
10) wykonać zamianę ról  fotograf staje się modelem a model fotografem  następnie kolejni
członkowie zespołu wykonują swoją pracę (zgodnie z punktami 8 i 9),
11) wykonać kopie pozytywowe wykonanych zdjęć (każdy uczeń ) w formacie minimum 6 x 9 cm,
12) nakleić wykonane zdjęcia na jeden arkusz wielkości A4 i opatrzyć pisemnym komentarzem do
każdego zdjęcia jak kierunek oświetlenia modeluje wizerunek modela,
13) uzasadnić wybór czułości matrycy,
14) uporządkować stanowisko pracy po realizacji ćwiczenia,
15) przedstawić pracę nauczycielowi do oceny,
16) dołączyć pracę do portfolio dokumentującego realizację ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- komputer PC z podstawowym oprogramowaniem umożliwiającym wydruk zdjęć,
- drukarka lub digilab,
- różne rodzaje cyfrowych aparatów fotograficznych: lustrzanka cyfrowa, cyfrowy aparat
kompaktowy,
- obiektywy wymienne do poszczególnych typów aparatów,
- statywy ciężkie i lekkie z poziomicami (po 1 szt. na zespół),
- lampa studyjna  1 szt. na zespół (lampa dowolnego typu),
- dowolne tło fotograficzne (po 1 szt. na zespół),
- światłomierze z możliwością pomiaru światła ciągłego i błyskowego (po 1 szt. na zespół),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
- wężyki spustowe do odpowiednich typów aparatów (wg potrzeby mechaniczne
i elektroniczne) piloty do zdalnego sterowania aparatami (jeśli takie są na wyposażeniu
sprzętu w pracowni. po 1 szt. na zespół),
- sprzęt i materiały umożliwiające uzyskanie wydruku zdjęć,
- arkusze A4 o gramaturze min 160 g/m2, taśma dwustronnie klejąca, nożyczki, długopis
(po 1 szt. na ucznia).
Ćwiczenie 2
Wykonaj w atelier 2 zdjęcia popiersia tego samego modela upozowanego na wprost tak,
aby oświetleniem zasadniczym było oświetlenie przednio-górno-boczne a dopełniającym
oświetlenie boczne z przeciwnej strony niż zasadnicze. Pierwsze zdjęcie wykonaj tylko z tymi
dwoma z
ródłami światłami a na drugim zdjęciu celowo użyj trzeciego z
ródła światła 
pełniącego rolę oświetlenia efektowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją bezpieczeństwa i regulaminem pracy na stanowisku ćwiczeniowym
oraz ze sposobem wykonania ćwiczenia,
2) wykonać ćwiczenie z użyciem aparatu średnioformatowego i czarno-białej techniki zdjęciowej,
3) sprawdzić kompletność wyposażenia stanowiska pracy do realizacji ćwiczenia, zgodnie z listą
wyposażenia dla tego stanowiska,
4) zapoznawać się z poszczególnymi elementami wyposażenia stanowiska ćwiczeniowego oraz
udostępnionymi instrukcjami obsługi sprzętu fotograficznego,
5) zaplanować w formie pisemnej (lub schematu) oświetlenie modela,
6) uzgodnić w zespole kto najpierw pozuje a kto fotografuje,
7) dobrać z zestawu wyposażenia odpowiedni sprzęt fotograficzny do wykonywania ćwiczenia,
8) dobrać odpowiedni materiał negatywowy (czułość i typ) adekwatny do użytego oświetlenia
i typu aparatu fotograficznego,
9) zmierzyć i ustawić odpowiednie warunki naświetlania,
10) ustawić modela na wprost i wykonać 2 zdjęcia zgodnie z warunkami podanymi w temacie
ćwiczenia,
11) wykonać zamianę ról  fotograf staje się modelem a model fotografem  następnie kolejni
członkowie zespołu wykonują po 2 zdjęcia zgodnie z warunkami podanymi w temacie
ćwiczenia (zgodnie z punktami 9 i 10),
12) wywołać negatywy, wybrać najlepsze kadry i wykonać kopie pozytywowe zdjęć (każdy uczeń
wykonuje kopie dwóch wykonanych przez siebie zdjęć) w formacie min. 9 x 13 cm,
13) przykleić zdjęcia obok siebie do arkusza A4,
14) opisać wykonanych zdjęć jak zmieniają się proporcje twarzy w zależności od pochylenia głowy,
15) uporządkować stanowisko pracy po realizacji ćwiczenia,
16) przedstawić nauczycielowi do oceny,
17) dołączyć pracę do portfolio dokumentującego realizację ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- średnioformatowa lustrzanka jednoobiektywowa,
- obiektywy wymienne,
- statywy ciężkie i lekkie z poziomicami (po 1 szt. na zespół),
- lampy studyjne  zestaw min. 3 szt. na zespół,
- dowolne tło fotograficzne (po 1 szt. na zespół),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
- światłomierze z możliwością pomiaru światła ciągłego i błyskowego (po 1 szt. na zespół),
- wężyki spustowe do odpowiednich typów aparatów (wg potrzeby mechaniczne
i elektroniczne) piloty do zdalnego sterowania aparatami (jeśli takie są na wyposażeniu
sprzętu w pracowni. po 1 szt. na zespół,
- sprzęt i materiały umożliwiające wywołanie materiałów negatywowych i uzyskanie kopii
pozytywowych zdjęć,
- arkusze A4 o gramaturze min 160 g/m2, taśma dwustronnie klejąca, nożyczki, długopis
(po 1 szt. na zespół).
Ćwiczenie 3
Wykonaj 2 zdjęcia portretowe w plenerze: pierwsze przy bezpośrednim świetle
słonecznym padającym z kierunku przednio-górno-bocznego a drugie takie samo tylko
z użyciem płaszczyzny odbijającej (ekranu odbijającego światło) w kierunku nieoświetlonej
części twarzy. Zrealizuj ćwiczenie za pomocą aparatu małoobrazkowego i negatywowej
barwnej techniki zdjęciowej
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją bezpieczeństwa i regulaminem pracy na stanowisku
ćwiczeniowym oraz ze sposobem wykonania ćwiczenia,
2) sprawdzić kompletność wyposażenia stanowiska pracy do realizacji ćwiczenia, zgodnie
z listą wyposażenia dla tego stanowiska,
3) zapoznawać się z poszczególnymi elementami wyposażenia stanowiska ćwiczeniowego
oraz udostępnionymi instrukcjami obsługi sprzętu fotograficznego,
4) zaplanować wyjście w plener (np. na boisko szkolne),
5) zaplanować podział ról w zespole podczas pracy (kto i w jakim momencie pełni rolę
fotografa, modela o pomocnika operującego płaszczyzną odbijającą światło,
6) zaplanować w formie pisemnej (lub schematu) oświetlenie modela,
7) uzgodnić w zespole kto najpierw pozuje a kto fotografuje,
8) dobrać z zestawu wyposażenia odpowiedni sprzęt fotograficzny do wykonywania
ćwiczenia (aparat, obiektyw, płaszczyzna odbijająca światło),
9) dobrać odpowiedni barwny materiał negatywowy (czułość i typ) odpowiedni do
bezpośredniego oświetlenia słonecznego i typu aparatu fotograficznego
10) wyjść w plener
11) znalez
ć odpowiednie miejsce do fotografowania (z odpowiednim neutralnym tłem)
12) ustawić odpowiednio modela (tak aby miał oświetloną twarz bezpośrednim światłem
słonecznym z kierunku przednio-górno-bocznego)
13) zmierzyć i ustawić odpowiednie warunki naświetlania i wykonać 2 zdjęcia zgodnie
z warunkami podanymi w temacie ćwiczenia,
14) wykonać zamianę ról  fotograf staje się modelem a model fotografem  następnie kolejni
członkowie zespołu wykonują po 2 zdjęcia zgodnie z warunkami podanymi w temacie
ćwiczenia (zgodnie z punktami 11 i 12)
15) wrócić do pracowni
16) wywołać materiał negatywowy, wybrać najlepsze kadry i wykonać kopie pozytywowe
zdjęć (każdy uczeń wykonuje kopie dwóch wykonanych przez siebie zdjęć wg tematu
ćwiczenia) w formacie min. 9 x 13 cm
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
17) przykleić zdjęcia obok siebie do arkusza A4 i opisać specyfikę oświetlenia widoczną
na zdjęciach i jak zmienia się oświetlenie oraz estetyka zdjęcia w zależności od tego czy
fotografowano z płaszczyzną odbijającą światło czy bez,
18) uporządkować stanowisko pracy po realizacji ćwiczenia,
19) przedstawić nauczycielowi do oceny,
20) dołączyć pracę do portfolio dokumentującego realizację ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- różne rodzaje małoobrazkowych aparatów fotograficznych: najlepiej lustrzanka
jednoobiektywowa (1 szt. na zespół)
- obiektywy wymienne,
- materiały negatywowe barwne typ 135 o różnych czułościach,
- płaszczyzna odbijająca światło (1 szt. na zespół),
- światłomierze z możliwością pomiaru światła odbitego i padającego (po 1 szt. na zespół),
- sprzęt i materiały umożliwiające wywołanie materiału negatywowego i uzyskanie kopii
pozytywowych zdjęć,
- arkusze A4 o gramaturze min 160 g/m2, taśma dwustronnie klejąca, nożyczki, długopis
(po 1 szt. na ucznia).
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) ustawić w atelier oświetlenie zasadnicze i dopełniające do wykonania
ðð ðð
określonego rodzaju zdjęć portretowych?
2) przewidzieć jakie efekty daje zastosowanie poszczególnych kierunków
ðð ðð
oświetlenia modela?
3) rozpoznać zdjęcia wykonane w wysokim i niskim kluczu?
ðð ðð
4) rozpoznać na danym zdjęciu w jaki sposób ustawiono oświetlenie dla jego
ðð ðð
wykonania?
5) wykonać zdjęcia portretowe przy bezpośrednim świetle słonecznym z użyciem
ðð ðð
płaszczyzny odbijającej?
6) przewidzieć jaki efekt uzyskasz na zdjęciu przy sfotografowaniu modela
ðð ðð
bezpośrednim światłem lampy błyskowej zamontowanej na aparacie?
7) przewidzieć problemy wynikające z fotografowania portretów w słoneczny dzień
ðð ðð
w cieniu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.3. Zasady kompozycji, estetyki i aranżacji planu
fotograficznego w fotografii portretowej
4.3.1. Materiał nauczania
Proporcje i układ twarzy
Od stuleci uważa się niektóre spośród zauważanych na świecie proporcji za normalne,
zgodne z naturalnym porządkiem rzeczy. Mówi się, że są proporcjonalne . U człowieka, na
przykład, głowa stanowi jedną ósmą część całej postaci. U niektórych osób spostrzegamy jakąś
 dużą czy maleńką głowę. Wynika to z innych niż 1:8 proporcji.  Normalna głowa ludzka
ma pewne dające się ściśle określić kształty i wielkości arytmetyczne. Jest jajowato owalna.
Linia dzieląca ją na pół (w układzie poziomym) przebiega przez z
renice oczu, zaś w układzie
pionowym przez grzbiet nosa. Twarz można podzielić na trzy równe części pierwszą stanowi
czoło, drugą  część twarzy od zarysu brwi do czubka nosa, trzecią  usta broda. Pokazuje
to załączony rysunek:
Rys. 2. Proporcje twarzy: prawidłowa, przy głowie uniesionej, przy głowie opuszczonej
y
ródło: Burzyński R., Portret fotograficzny, Warszawa WAiF, 1985.
Opisane proporcje zmieniają się z różnych powodów, np łysiejący mężczyzna ma  wysokie
czoło zaś u osobnika noszącego obfity zarost wydłuża się broda. Bywają też głowy owalne,
bardziej wydłużone, bardziej kwadratowe, itp.. Proporcja twarzy zmieniają się w wizerunku
portretowym sposób bardzo istotny, gdy człowiek pochyli głowę, czy uniesie ją. [Poz. 1 , s. 30-31]
Cechy antropologiczno-biologiczne
Wszystkie otaczające nas osoby widzimy w sposób prawidłowy, tzn. taki, w jaki oglądamy
również na fotografiach z wyjątkiem nas samych. W życiu codziennym widzimy siebie
w lustrze, rzadziej natomiast na fotografii. Nie zdajemy sobie najczęściej z tego sprawy, że
nasze podobizny na fotografii i w lustrze różnią się między sobą.
a) b)
Fot. 3. Zdjęcie w orientacji: a) normalnej, b) to samo w odbiciu lustrzanym. y
ródło: Materiały autorskie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
W lustrze ogląda się swoje lustrzane odbicie z jednoczesnym odwróceniem obrazu
stronami, tzn. strona lewa twarzy znajduje się po stronie prawej w lustrze i odwrotnie. Każdy
z nas jest przyzwyczajony do widoku swojego odbicia w lustrze. Na fotografii natomiast
jesteśmy przedstawieni w sposób prawidłowy, tzn. lewa strona twarzy znajduje się po stronie
lewej, a prawa po prawej
Wrażenie obcości twarzy oglądanej na fotografii jest tym większe, im twarz jest bardziej
asymetryczna. Każdy człowiek wykazuje lekką asymetrię twarzy. U wielu osób jedna połowa
twarzy jest odmienna od drugiej. Można to wykazać w ciekawy sposób posługując się
następującym trikiem fotograficznym: twarz fotografuje się w układzie  en face ,
tj. skierowaną idealnie na wprost ku obiektywowi i dwukrotnie kopiuje, a następnie skleja ze
tobą raz dwie prawe raz dwie prawe części. [Poz. 1 , s. 30-31]
a) b) c)
Fot. 4. Zdjęcie wykonane normalnie (a) i dwa kolejne złożone z dwóch tych samych połówek twarzy:
prawych (b) i lewych (c). y
ródło: Materiały autorskie.
Patrząc na te dwa zdjęcia, w pierwszej chwili odnosi się wrażenie, że są to jak gdyby dwie
różne osoby lub dwaj bliz
niacy. Dopiero po przeanalizowaniu okazuje się, że jest to jedna i ta
sama osoba.
Plany zdjęciowe
Obrazy fotograficzne w tym portretowe obejmują różną liczbę i powierzchnię
przedmiotów określanych mianem planu zdjęciowego. W fotografii portretowej
wykorzystujemy następujące plany zdjęciowe:
1. Plan pełny - obejmujący w kadrze całą postać ludzką lub kilka postaci.
2. Plan amerykański, czyli trzy czwarte - obejmujący postać ludzką lub kilka postaci
w ujęciu do kolan.
3. Zbliżenie - obejmujące część postaci ludzkiej. W fotografii portretowej można w tym
zakresie wyróżnić: połowę postaci, popiersie, głowę.
4. Detal - obejmujący niewielki element postaci ludzkiej, np. część głowy, oczy.
1) 2) 3) 4)
Fot. 5. Plany zdjęciowe wykorzystywane w fotografii portretowej: 1) pełny, 2) amerykański, 3) zbliżenie, 4) detal.
y
ródło: Materiały autorskie.
Nie ma wyraz
nych granic między poszczególnymi planami, chociaż ich określenia definiują co
w kadrze powinno siÄ™ znalez
ć. Przystępując do realizacji portretu fotograf powinien
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
przeanalizować, w jakim planie zdjęciowym chce wykonać zdjęcie. Gdy zależy na sfotografowaniu
tylko twarzy i jej rysów, można wykonać portret głowy lub popiersia. Natomiast, gdy portretowana
osoba ma określony strój mówiący o jej zawodzie i działalności, lepiej wykonać portret w planie
amerykańskim lub w ujęciu połowy postaci..[Poz. 5, s. 62-63].
Perspektywa
Istotnym zagadnieniem w zdjęciach portretowych jest wysokość umieszczenia aparatu
w stosunku do portretowanej osoby. Konsekwencją tego jest zmiana perspektywy zdjęciowej
która ma wpływ na wygląd osób portretowanych.
Wynika to z faktu, że fotografowane osoby widzi się w przestrzeni trójwymiarowej, natomiast
na zdjęciu otrzymuje się ich obraz w płaszczyz
nie dwuwymiarowej. OglÄ…dajÄ…c portretowanÄ… osobÄ™
w warunkach naturalnych, widzi się ją zawsze prawidłowo, niezależnie od ustawienia obserwatora
w przestrzeni trójwymiarowej. Natomiast na zdjęciu dwuwymiarowym ogląda się obraz pod
różnymi kątami, a prawie nigdy pod kątem takim, z jakiego wykonano zdjęcie. Ma to istotny wpływ
na zmianę podobieństwa fotografowanych osób, a zatem i na ich wygląd. Do tego dochodzą jeszcze
zmiany i zniekształcenia perspektywiczne, w zależności od odległości przedmiotowej i odległości,
z jakiej obserwuje siÄ™ pozytyw.
Te niewielkie zmiany wysokości umieszczenia aparatu w stosunku do portretowanej osoby
mają istotne znaczenie, szczególnie na zdjęciach głowy lub popiersia. Są one w pewnym
stopniu podobne do zmian, jakie uzyskuje się dzięki pochyleniu lub podniesieniu twarzy do
góry. Jednak nie są one z nimi równoznaczne, gdyż podczas zmian ustawienia głowy zmienia
się również napięcie mięśni szyi, co wpływa na wygląd ogólny.
a) b) c)
Fot. 6. Zdjęcia w planie pełnym z zastosowaniem różnych perspektyw fotografowania:
a) żabiej, b) horyzontalnej, c) ptasiej. y
ródło: Materiały autorskie.
Zmiany perspektywy zdjęciowej podczas wykonywania zdjęć portretowych też mogą
w istotny sposób zmienić wyraz twarzy i wygląd fotografowanej osoby. Zastosowanie np.
perspektywy ptasiej powoduje rozszerzenie czoła fotografowanej osoby i zwężenia podbródka.
Odwrotnie perspektywa żabia spowoduje rozszerzenie podbródka, a zwężenie czoła.
Korzystnie jest wykonywanie zdjęć portretowych z położenia aparatu nieco wyższego aniżeli
środek twarzy portretowanej osoby. [Poz. 6, s. 70-72].
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaką część wysokości całej postaci zajmuje głowa?
2. W jaki sposób przebiegają linie podziału twarzy?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
3. Dlaczego własna twarz oglądana na fotografii wydaje się nam obca?
4. Jakie plany zdjęciowe wykorzystuje się w fotografii portretowej?
5. Jakie efekty wizualne przynosi fotografowanie modela z ptasiej perspektywy?
6. Jak zmieniają się proporcje twarzy przy podniesieniu głowy fotografowanej osoby?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj 3 zdjęcia portretowe (popiersia) tego samego modela, w pozie z twarzą na
wprost nie zmieniając ustawienia aparatu. Pierwsze zdjęcie  oś optyczna obiektywu na
wysokości oczu, drugie zdjęcie  model nieznacznie podnosi głowę, trzecie zdjęcie  model
nieznacznie pochyla głowę w dół. Użyj tradycyjnej techniki zdjęć czarno-białych i aparatu
średnioformatowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją bezpieczeństwa i regulaminem pracy na stanowisku
ćwiczeniowym oraz ze sposobem wykonania ćwiczenia,
2) sprawdzić kompletność wyposażenia stanowiska pracy do realizacji ćwiczenia, zgodnie
z listą wyposażenia dla tego stanowiska,
3) zapoznawać się z poszczególnymi elementami wyposażenia stanowiska ćwiczeniowego
oraz udostępnionymi instrukcjami obsługi sprzętu fotograficznego,
4) zaplanować w formie pisemnej (lub schematu) upozowanie modela,
5) zaplanować w formie pisemnej (lub schematu) oświetlenie modela,
6) uzgodnić w zespole kto najpierw pozuje a kto fotografuje,
7) dobrać z zestawu wyposażenia odpowiedni sprzęt fotograficzny do wykonywania
ćwiczenia,
8) dobrać odpowiedni materiał negatywowy (czułość i typ) adekwatny do użytego
oświetlenia i typu aparatu fotograficznego,
9) zmierzyć i ustawić w aparacie odpowiednie warunki naświetlania,
10) upozować odpowiednio modela i wykonać serię 3 zdjęć zgodnych z warunkami podanymi
w temacie ćwiczenia,
11) wykonać zamianę ról  fotograf staje się modelem a model fotografem  następnie kolejni
członkowie zespołu wykonują po 3 zdjęcia zgodnie z warunkami podanymi w temacie
ćwiczenia (zgodnie z punktami 9 i 10),
12) wywołać materiał negatywowy, wybrać najlepsze kadry i wykonać kopie pozytywowe zdjęć
(każdy uczeń wykonuje kopie trzech wykonanych przez siebie zdjęć) w formacie min. 9 x 13
cm,
13) przykleić zdjęcia obok siebie do arkusza A4 i opisać jak zmieniają się proporcje twarzy
w zależności od pochylenia głowy na wykonanych zdjęć,
14) uporządkować stanowisko pracy po realizacji ćwiczenia,
15) przedstawić pracę nauczycielowi do oceny,
16) dołączyć pracę do portfolio dokumentującego realizację ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- średnioformatowy aparat fotograficzny, obiektywy wymienne,
- negatywowy materiał barwny,
- statywy ciężkie i lekkie z poziomicami (po 1 szt. na zespół),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
- zestaw lamp studyjnych  min. 2 szt. na zespół (lampy dowolnego typu),
- dowolne tło fotograficzne (po 1 szt. na zespół),
- światłomierze z możliwością pomiaru światła ciągłego i błyskowego (po 1 szt. na zespół),
- wężyki spustowe do odpowiednich typów aparatów (wg potrzeby mechaniczne
i elektroniczne) piloty do zdalnego sterowania aparatami (jeśli takie są na wyposażeniu
sprzętu w pracowni. po 1 szt. na zespół,
- sprzęt i materiały umożliwiające wywołanie materiałów negatywowych i uzyskanie kopii
pozytywowych zdjęć,
- arkusze A4 o gramaturze min 160 g/m2, taśma dwustronnie klejąca, nożyczki, długopis
(po 1 szt. na zespół).
Ćwiczenie 2
Wykonaj w atelier 3 zdjęcia całej postaci modela. Pierwsze zdjęcie wykonaj z poziomu
perspektywy ptasiej (np. z 50 cm ponad głową modela) drugie z perspektywy horyzontalnej
(wysokości nieznacznie poniżej głowy modela) a trzecie z perspektywy żabiej (z poziomu
ok. 20 cm powyżej powierzchni na której stoi model). Ćwiczenie wykonaj cyfrową techniką
zdjęciową.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją bezpieczeństwa i regulaminem pracy na stanowisku
ćwiczeniowym oraz ze sposobem wykonania ćwiczenia,
2) sprawdzić kompletność wyposażenia stanowiska pracy do realizacji ćwiczenia, zgodnie
z listą wyposażenia dla tego stanowiska,
3) zapoznawać się z poszczególnymi elementami wyposażenia stanowiska ćwiczeniowego
oraz udostępnionymi instrukcjami obsługi sprzętu fotograficznego,
4) zaplanować w formie pisemnej (lub schematu) warunki oświetleniowe,
5) uzgodnić w zespole kto najpierw pozuje a kto fotografuje,
6) dobrać z zestawu wyposażenia odpowiedni sprzęt fotograficzny do wykonywania
ćwiczenia,
7) dobrać odpowiedni do użytego oświetlenia balans bieli oraz odpowiednią czułość matrycy
w aparacie cyfrowym,
8) zmierzyć i ustawić odpowiednie warunki naświetlania,
9) odpowiednio upozować modela i wykonać co najmniej 3 zdjęcia zgodne z warunkami
podanymi w temacie ćwiczenia,
10) wykonać zamianę ról  fotograf staje się modelem a model fotografem  następnie drugi
i trzeci członek zespołu wykonuje swoją pracę (zgodnie z punktami 8 i 9),
11) przenieść zdjęcia do pamięci komputera i dokonać selekcji ,
12) wykonać wydruki wybranych zdjęć (każdy uczeń swoją pracę) w formacie min. 9 x 13 cm,
13) nakleić wykonane zdjęcia na jeden arkusz wielkości A4 i opatrzyć komentarzem która
perspektywa fotografowania jest najkorzystniejsza dla wiernego oddania wizerunku
modela,
14) uporządkować stanowisko pracy po realizacji ćwiczenia,
15) przedstawić pracę nauczycielowi do oceny,
16) dołączyć pracę do portfolio dokumentującego realizację ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- komputer PC z podstawowym oprogramowaniem umożliwiającym wydruk zdjęć,
- drukarka lub digilab
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
- różne rodzaje cyfrowych aparatów fotograficznych: lustrzanka cyfrowa, cyfrowy aparat
kompaktowy,
- obiektywy wymienne do poszczególnych typów aparatów,
- statywy ciężkie i lekkie z poziomicami (po 1 szt. na zespół),
- zestaw lamp studyjnych  min. 2 szt. na zespół (lampy dowolnego typu),
- dowolne tło fotograficzne (po 1 szt. na zespół),
- światłomierze z możliwością pomiaru światła ciągłego i błyskowego (po 1 szt. na zespół),
- wężyki spustowe do odpowiednich typów aparatów (wg potrzeby mechaniczne
i elektroniczne) piloty do zdalnego sterowania aparatami (jeśli takie są na wyposażeniu
sprzętu w pracowni. po 1 szt. na zespół,
- sprzęt i materiały umożliwiające uzyskanie wydruku zdjęć,
- arkusze A4 o gramaturze min 160 g/m2, taśma dwustronnie klejąca, nożyczki, długopis
(po 1 szt. na zespół).
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) przewidzieć zmiany proporcji twarzy przy nieznacznym odchyleniu w górę lub
ðð ðð
w dół względem osi optycznej obiektywu?
2) określić jakie 4 plany stosujemy przy fotografowaniu portretów ?
ðð ðð
3) ustawić aparat tak aby uniknąć zniekształceń perspektywicznych przy
ðð ðð
fotografowaniu całej postaci?
4) określić w jaki sposób przebiegają linie podziału twarzy modela posiadającego
ðð ðð
przeciętne, normalne proporcje twarzy?
5) przewidzieć jak zmiany perspektywy zdjęciowej mogą zmienić wygląd twarzy?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
4.4. Zasady wykonywania zdjęć portretowych
4.4.1. Materiał nauczania
Upozowanie modela w atelier
W fotografii portretowej nie małą rolę odgrywa pozowanie, które polega na świadomym
stosowaniu układu twarzy i całej postaci. Osobę portretowaną można ustawić w różnych
kierunkach uwzględniając zwroty głowy. Wyróżnia się następujące ustawienia:
1. Na wprost (en face), szczególnie przy oświetleniu zasadniczym przednim lub przednio-
górnym, rozszerzającym twarz. Nie zaleca się fotografować w ten sposób osób o twarzach
otyłych lub szerokich, natomiast układ ten może być stosowany u osób o twarzach
symetrycznych i szczupłych. Podczas pozowania na wprost gubi się przy tym oświetleniu
kształt nosa i dlatego w przypadku osób o nosach nadmiernie wydłużonych, zbyt krótkich,
wklęsłych lub garbatych takie ustawienie można stosować.
2. Półprofil. Takie ustawienie stosuje się w przypadku twarzy niesymetrycznej,
np. z jednym okiem mniejszym, a drugim większym lub z krzywym nosem. Jednak nos taki nie
może być ani za duży, ani za mały, gdyż wtedy w półprofilu będzie wyglądał niekorzystnie.
Ustawienie półprofilem stosuje się również w przypadku innych asymetrii twarzy, np.
nieforemne czoło, skrzywione usta.
3. Ustawienie profilem. Stosuje się, gdy osoba portretowana ma szczególnie interesujący
i estetyczny rysunek nosa, czoła, ust i podbródka. Należy jednak zwrócić uwagę na kształt
ucha, które zwrócone w kierunku aparatu może wyglądać niekorzystnie. U kobiet ucho
najczęściej jest przykryte włosami, co automatycznie rozwiązuje ten problem.
4. Ustawienie tylno-boczne (profil wsteczny). Stosuje się stosunkowo rzadko, gdyż
widoczne są wtedy tylko fragmenty jednego policzka, jedno ucho od tyłu i tył głowy. Taki
układ stosuje się tylko w portretach kobiecych, szczególnie, gdy dobrze ze sobą harmonizują
linia policzka, szyi i włosów. W niektórych przypadkach można stosować takie ustawienie
w połączeniu z aranżacją za pomocą kapeluszy, szalików, chustek. Zdjęcia portretowe mogą
zbliżać się. swoim charakterem do zdjęć mody.
5. Ustawienie tyłem. Stosuje się jedynie w przypadkach specjalnych, np. w portretach
powiązanych ze zdjęciami mody, ze zdjęciami fryzur i uczesań.
6. Pochylenia głowy w lewo lub w prawo ogólnie nie stosuje się, gdyż w ten sposób
niepotrzebnie zbyt mocno napina się jedne mięśnie szyi, kurcząc drugie. Tak upozowana głowa
nie zawsze robi przyjemne wrażenie. Jednak przyjmując, że w portrecie nie ma rozwiązań
niedozwolonych i takie przypadki mogą mieć miejsce.
7. Skłony głowy do przodu w dół lub do przodu do góry. Również stosuje się rzadko,
gdyż wtedy występują także niezbyt estetyczne ugięcia mięsni szyi. Najkorzystniejszy jest
pionowy układ głowy.
8. Zlikwidowanie fałd podbródka, tzw. drugiej brody. Zaleca się wysunąć nieco
podbródek do przodu, unosząc go lekko w górę. Dzięki temu następuje wyrównanie mięsni
i fałdów pod szyją, ale jednocześnie obniża się nieco czoło i skraca nos. Ustawienia takiego nie
należy więc stosować przy nosach zadartych albo twarzy zbyt okrągłej.
9. Opuszczenie twarzy i podbródka. Wydłuża nos, podwyższa i rozszerza czoło. Takie
ustawienie stosuje się u osób o twarzach szczupłych i o zadartych nieco nosach. [Poz. 6 , s. 62-63]
Portret podwójny i grupowy
Portret dwuosobowy stwarza większe trudności niż portret jednej osoby jednakże
wykonuje się go wykorzystując ten sam sprzęt, te same zasady oświetleniowe i zasady
dotyczące upozowania (jak przy pracy z jednym modelem). Inność portretu dwuosobowego
polega na tym, że dochodzą dodatkowe elementy a mianowicie: kwestia czy obie osoby na
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
zdjęciu są tak samo ważne czy któraś z nich jest ważniejsza a co za tym idzie czy
np. skomponować zdjęcie jako jednoplanowe (ustawienie modeli w jednakowej odległości
od obiektywu) czy jako dwuplanowe (ustawienie modeli w różnej odległości od obiektywu).
a) b)
Fot. 7. Portrety podwójne: a) dwuplanowy, b) jednoplanowy. y
ródło: Materiały autorskie.
Dominację jednej osoby nad drugą można też pokazać poprzez odpowiednie ustawienie
pozy w jednym planie. Można to wyrazić poprzez umieszczenie jednej osoby wyżej
w stosunku do drugiej lub przez położenie ręki jednej osoby na drugiej osobie. Te zasady
dotyczą również portretów zbiorowych. Najczęstszym przykładem portretu podwójnego jest
portret ślubny.
Portrety ślubne są zdjęciami szczególnego rodzaju. Mają odtworzyć podobieństwo
portretowanych osób oraz odtworzyć romantykę i radość tego uroczystego wydarzenia.
powinny być zarazem naturalne jak i nie obarczone sztucznym uśmiechem czy pozą. Portrety
ślubne wykonywane w warunkach atelierowych pozwalają zarówno fotografowi jak i klientom
na daleko posuniętą fantazję w pozowaniu i oświetleniu. Para młoda może stać, siedzieć, być
oparta o różnego rodzaju rekwizyty a to wszystko ma tworzyć przyjemny i estetyczny układ
kompozycyjny. Zdjęcia ślubne wykonuje się zarówno w pionie (częściej) jak i w poziomie
kadrując w zasadzie w każdym z planów. Przy fotografowaniu należy baczną uwagę zwracać
na każdy z elementów widocznych w kadrze, na jego położenie i właściwe proporcje.
Szczególnie ważne jest idealne ułożenie sukni panny młodej i upozowanie jej tak aby
przedstawiona była z gracją i elegancją.
Ostatnio popularne stało się wykonywanie zdjęć ślubnych w warunkach otoczenia
naturalnego (w parku, przed kościołem, nad rzeką, w skansenach i na tle zabytkowych budowli
zwłaszcza dworków). Stosuje się wtedy wcześniej opisane zasady fotografowania portretu
przy oświetleniu naturalnym. Nawet, jeśli zdjęcia ślubne wykonywane są tylko w atelier
technika cyfrowa umożliwia  przeniesienie młodej pary w dowolnie wybrany plener lub
dodanie elementów nieistniejących w rzeczywistości. Zdjęcia takie cieszą się również dużą
popularnością wśród klientów.
Portret grupowy
Portrety grupowe są to zazwyczaj portrety o charakterze rodzinnym lub koleżeńskim, albo
przedstawiające jakieś grupy zawodowe lub stowarzyszeniowe. Często portrety wieloosobowe
wykonuje siÄ™ na zjazdach, zgromadzeniach itp. imprezach. Portret wieloosobowy stanowi
stosunkowo trudną dziedzinę fotografii portretowej. Jest to spowodowane zarówno wielością
i różnorodnością portretowanych osób, jak i występującymi w związku z tym trudnościami
pozowania poszczególnych osób. W większości przypadków portrety grupowe realizowane są
w planie pełnym. Trudnością w grupach kilkudziesięcioosobowych jest ustawienie wszystkich osób
tak, aby były one widoczne w sposób właściwy i aby jedna nie zasłaniała drugiej. Można
zastosować zasadę ustawiania wszystkich tak, aby każdy następny rząd osób  plan znajdował się
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
znacznie wyżej od planu poprzedniego. Pozwała to zapewnić widoczność, a osoby stojące bliżej nie
będą zasłaniały osób znajdujących się dalej. Jednak takie ustawienie powoduje znaczne zwiększenie
wysokości obrazu, co może dawać niekorzystne wrażenie estetyczne i zbyt duże oddalenie głów od
siebie. Portret taki będzie mało zwarty. Można też stosować takie ustawienie, że głowy rzędu
dalszego planu będą wypadały między ramionami rzędu poprzedniego. W ten sposób można
znacznie przybliżyć do siebie fotografowane osoby. Jednak wtedy trzeba uważać, aby osoby
wysokie nie zasłaniały osób niższych, stojących w dalszych planach. W praktyce sprawdza się
zasada, że najwyżsi zajmują miejsce w ostatnim rzędzie (najlepiej na podwyższeniu), następnie stoi
rząd przedostatni złożony jest z osób średniego wzrostu (najlepiej również na podwyższeniu),
a osoby niskiego wzrostu zajmują miejsca w pierwszym rzędzie. Korzystnie jest grupę ustawić
na schodach, które stanowią jakby naturalne podwyższenia dla poszczególnych rzędów. Jeśli jest
taka możliwość to fotograf powinien wykonywać zdjęcie z podwyższenia (lekko ptasia
perspektywa), co spłaszcza nieco głębię planów i zmniejsza ewentualne dysproporcje pomiędzy
głowami w pierwszym i ostatnim rzędzie.
W portretach wieloosobowych, a więc z konieczności wieloplanowych, należy stosować
stosunkowo dużą odległość przedmiotową, a tym samym odpowiednio dużą odległość ogniskową
obiektywu aparatu. To również wpływa na niwelację różnic w wielkości postaci i głów planu
pierwszego i planów dalszych. Bardzo niekorzystnie wypada obraz, w którym wielkość głów planu
ostatniego stanowi zaledwie połowę wielkości głów planu pierwszego.
W zdjęciach wieloosobowych celowym jest zastosowanie statywu. Nawet wtedy gdy będziesz
wykonywać zdjęcia przy stosunkowo krótkim czasie naświetlania. Statyw ułatwi ci kadrowanie.
Fotografując z ręki niewielkie drgnięcia lub przesunięcia mogą powodować niewłaściwe
kadrowanie obrazu. Dotyczy to również linii horyzontu, którą w przypadku statywu można ustawić
z góry tak, jak tego życzy sobie fotograf. W zdjęciach wieloosobowych trzeba stosować
stosunkowo dużą głębokość ostrości, co powoduje konieczność nieco dłuższego czasu
naświetlania. Z drugiej strony, stosowanie zbyt długiego czasu naświetlania nie jest korzystne, gdyż
przy tak dużym zbiorze portretowanych osób mogą nastąpić zupełnie niezamierzone poruszenia.
[Poz. 6 , s. 125-126]
Jeśli chodzi o oświetlenie w portrecie grupowym to nie ma możliwości modelowania twarzy
indywidualnie. Dlatego w portretach wieloosobowych najczęściej korzysta się z oświetlenia
równomiernego światłem rozproszonym, dającym łagodne cienie lub niedającym cieni w ogóle.
Fotografując natomiast we wnętrzach jesteśmy zmuszeni do użycia lampy błyskowej. Najczęściej
stosuje się lampę dużej mocy o liczbie przewodniej powyżej 45, wycelowaną na wprost, równolegle
do osi optycznej obiektywu. Należy zastosować przy relatywnie niską czułość materiału
negatywowego lub najniższą czułość matrycy w aparacie cyfrowym, aby przy stosunkowo dużym
powiększeniu ustrzec się ziarna lub zaszumienia w obrazie cyfrowym. Fotografując techniką
cyfrową zaleca się stosowanie zapisu obrazu za pomocą plików RAW. Dobrze jest też wykonać
większą liczbę klatek, co umożliwi wybranie takiej gdzie wszyscy będą widoczni i będą mieli
otwarte oczy. Jeśli na portretach grupowych z lampą błyskową u osób fotografowanych wystąpi
zjawisko czerwonych oczu to pamiętaj, aby korygować je za pomocą odpowiedniego do tego
narzędzia umieszczonego w programie do obróbki zdjęć. Niedopuszczalne jest zamalowywanie
czerwonych oczu przy użyciu czarnych kropek. Najgorszym z możliwych oświetleń w portrecie
grupowym jest bezpośrednie światło słoneczne. Ma ono tą właściwość, że fotografowani przy
nim ludzie mają twarze wykrzywione grymasem powodowanym mrużeniem oczu.
Retusz
Retuszem nazywamy świadome czynności fotografa mające na celu wprowadzenie
korzystnych zmian, uzupełnień i poprawek w tworzonym przez niego portrecie. Zmiany te
można wykonać na każdym z etapów tworzenia portretu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Retusz przed fotografowaniem polega na wykonaniu odpowiedniego makijażu osoby
fotografowanej. U kobiet może to polegać zarówno na delikatnym podkreśleniu konturów
oczu i ust, jak i wykonaniu ostrego makijażu z przyklejeniem sztucznych rzęs i paznokci
włącznie. U mężczyzn stosuje się raczej delikatny makijaż lub tylko przypudrowanie twarzy
w celu jej zmatowienia.
Podczas fotografowania stosuje siÄ™ zabiegi zwane retuszem optycznym polegajÄ…ce na
zastosowaniu odpowiednio miękko rysujących obiektywów, nasadek zmiękczających lub
zastosowaniu wyrafinowanego oświetlenia. Można też używać dymu lub pary powodujących
na zdjęciu różne efekty optyczne. Można także w trakcie fotografowania zwilżać wargi czy
skórę modela w celu uzyskania odpowiednich efektów.
Wreszcie można retuszować już wykonane negatywy, pozytywy lub zdjęcia zapisane
w formie plików cyfrowych. Retuszowi negatywowemu praktycznie można poddawać
wyłącznie negatywy czarno-białe średnio lub wielkoformatowe. Obecnie wykonywanie
portretów taką techniką jest jedynie formą sztuki i nie ma zastosowania w usługowych pracach
fotograficznych. Retusz pozytywów w dobie fotografii cyfrowej również należy traktować
jako anachronizm.
Technika zdjęć cyfrowych umożliwia wszechstronny retusz zdjęć. Jeśli nawet zdjęcie jest
wykonane techniką tradycyjną czarno-białą lub barwną wystarczy zeskanować negatyw
i dokonać dowolnego retuszu zdjęcia. Najczęściej wykorzystywanym narzędziem do retuszu
metodą cyfrowej obróbki obrazu jest narzędzie do retuszu miejscowego dostępne w każdym
z bardziej zaawansowanym programie do obróbki zdjęć.
a) b)
Fot. 8. Retusz cyfrowy.: a) zdjęcie delikatnie retuszowane b) z retuszem zbyt intensywnym  zmieniającym rysy
twarzy
y
ródło: Materiały autorskie.
Retusz tym narzędziem polega na  pobraniu obrazu z jednego miejsca i  sklonowaniu
go na inne miejsce. W praktyce polega to na pobraniu obrazu np. z policzka i wypełnienie nim
bruzd na czole. Należy bardzo uważać aby nie  przeretuszować zdjęcia co objawi się
w postaci usunięcia charakterystycznych dla każdego człowieka bruzd i zmarszczek na twarzy.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie sÄ… sposoby ustawienia modela w fotografii portretowej?
2. Jakie wady urody możemy zatuszować stosując ustawienie modela w pozycji półprofilu?
3. W jakim układzie ustawienie głowy modela jest zazwyczaj najkorzystniejsze przy zdjęciach
portretowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
4. Na czym polega kompozycja portretu w jednym planie?
5. Kiedy stosujemy kompozycję portretu w dwóch planach?
6. W jaki sposób można pokazać, która z osób na zdjęciu jest ważniejsza w portrecie
podwójnym, jednoplanowym?
7. W jaki sposób należy ustawić osoby pozujące do portretu grupowego?
8. Jaka ogniskowa obiektywu nie jest zalecana do fotografowania portretów grupowych?
9. Jaki sposób oświetlenia portretów grupowych najczęściej stosuje się w skąpo oświetlonych
wnętrzach?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj 9 zdjęć popiersia modela z zastosowaniem wszystkich 9 sposobów upozowania
modela zawartych w tym poradniku w rozdziale 4.4.1. PracÄ™ wykonaj aparatem cyfrowym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją bezpieczeństwa i regulaminem pracy na stanowisku ćwiczeniowym
oraz ze sposobem wykonania ćwiczenia,
2) sprawdzić kompletność wyposażenia stanowiska pracy do realizacji ćwiczenia, zgodnie
z listą wyposażenia dla tego stanowiska,
3) zapoznawać się z poszczególnymi elementami wyposażenia stanowiska ćwiczeniowego
oraz udostępnionymi instrukcjami obsługi sprzętu fotograficznego,
4) zaplanować w formie pisemnej (lub schematu) warunki oświetleniowe,
5) uzgodnić w zespole kto najpierw pozuje a kto fotografuje,
6) dobrać z zestawu wyposażenia odpowiedni sprzęt fotograficzny do wykonywania
ćwiczenia,
7) dobrać odpowiedni do użytego oświetlenia balans bieli oraz odpowiednią czułość matrycy
w aparacie cyfrowym,
8) zmierzyć i ustawić odpowiednie warunki naświetlania,
9) odpowiednio upozować modela i wykonać co najmniej 9 zdjęć zgodnych z warunkami
podanymi w temacie ćwiczenia,
10) wykonać zamianę ról  fotograf staje się modelem a model fotografem  następnie drugi
członek zespołu wykonuje swoją pracę (zgodnie z punktami 8 i 9),
11) przenieść zdjęcia do komputera, dokonać selekcji,
12) wykonać kopie pozytywowe wybranych zdjęć (każdy uczeń swoją pracę) w formacie
minimum 6 x 9 cm,
13) nakleić wykonane zdjęcia na jeden arkusz wielkości A4 i opatrzyć numeracją od 1 do 9
zgodnie z numeracją póz zawartą w rozdziale materiału nauczania o numerze 4.4.1.,
14) zaprezentować w formie pisemnej rezultaty realizacji ćwiczenia oraz uzasadnić wybór
aparatu cyfrowego, czułości matrycy, oraz rodzaju oświetlenia,
15) uporządkować stanowisko pracy po realizacji ćwiczenia,
16) przedstawić pracę nauczycielowi do oceny,
17) dołączyć pracę do portfolio dokumentującego realizację ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- komputer PC z podstawowym oprogramowaniem umożliwiającym wydruk zdjęć,
- drukarka lub digilab,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
- lustrzanka cyfrowa lub cyfrowy aparat kompaktowy,
- obiektywy wymienne do poszczególnych typów aparatów,
- statywy ciężkie i lekkie z poziomicami (po 1 szt. na zespół),
- zestaw lamp studyjnych  min. 2 szt. na zespół (lampy dowolnego typu),
- dowolne tło fotograficzne (po 1 szt. na zespół),
- światłomierze z możliwością pomiaru światła ciągłego i błyskowego (po 1 szt. na zespół),
- wężyki spustowe do odpowiednich typów aparatów (wg potrzeby mechaniczne
i elektroniczne) piloty do zdalnego sterowania aparatami (jeśli takie są na wyposażeniu
sprzętu w pracowni. po 1 szt. na zespół,
- sprzęt i materiały umożliwiające wydruk zdjęć,
- arkusze A4 o gramaturze min 160 g/m2, taśma dwustronnie klejąca, nożyczki, długopis
(po 1 szt. na zespół).
Ćwiczenie 2
Wykonaj portret dwuosobowy w ustawieniu dwuplanowym posługując się tradycyjną
techniką fotografii czarno-białej z użyciem aparatu średnioformatowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją bezpieczeństwa i regulaminem pracy na stanowisku
ćwiczeniowym oraz ze sposobem wykonania ćwiczenia,
2) sprawdzić kompletność wyposażenia stanowiska pracy do realizacji ćwiczenia, zgodnie
z listą wyposażenia dla tego stanowiska,
3) zapoznawać się z poszczególnymi elementami wyposażenia stanowiska ćwiczeniowego
oraz udostępnionymi instrukcjami obsługi sprzętu fotograficznego,
4) zaplanować w formie pisemnej (lub schematu) warunki oświetleniowe,
5) zaplanować w formie pisemnej (lub schematu) upozowanie modeli,
6) uzgodnić w zespole kto najpierw pozuje a kto fotografuje,
7) dobrać z zestawu wyposażenia odpowiedni sprzęt fotograficzny do wykonywania
ćwiczenia,
8) dobrać odpowiedni materiał negatywowy (czułość i typ)adekwatny do użytego oświetlenia
i typu aparatu fotograficznego,
9) zmierzyć i ustawić w aparacie warunki naświetlania,
10) upozować odpowiednio modeli i wykonać serię zdjęć zgodnych z warunkami podanymi
w temacie ćwiczenia,
11) wykonać zamianę ról  fotograf staje się modelem a model fotografem  następnie kolejni
członkowie zespołu wykonują kolejno ćwiczenie (zgodnie z punktami 9 i 10),
12) wywołać materiał negatywowy, wybrać najlepsze kadry i wykonać kopie pozytywowe
zdjęć (każdy uczeń swoją pracę) w formacie min. 9 x 13 cm,
13) nakleić wykonane zdjęcia na jeden arkusz wielkości A4 i opatrzyć komentarzem
tłumaczącym dlaczego przedstawione zdjęcie można nazwać dwuplanowym,
14) uporządkować stanowisko pracy po realizacji ćwiczenia,
15) przedstawić pracę nauczycielowi do oceny,
16) dołączyć pracę do portfolio dokumentującego realizację ćwiczeń.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Wyposażenie stanowiska pracy:
- różne rodzaje średnioformatowych aparatów fotograficznych: lustrzanka jedno lub
dwuobiektywowa
- obiektywy wymienne,
- statywy ciężkie i lekkie z poziomicami (po 1 szt. na zespół),
- zestaw lamp studyjnych  min. 2 szt. na zespół (lampy dowolnego typu),
- dowolne tło fotograficzne (po 1 szt. na zespół),
- światłomierze z możliwością pomiaru światła ciągłego i błyskowego (po 1 szt. na zespół),
- wężyki spustowe do odpowiednich typów aparatów (wg potrzeby mechaniczne
i elektroniczne) piloty do zdalnego sterowania aparatami (jeśli takie są na wyposażeniu
sprzętu w pracowni. po 1 szt. na zespół,
- sprzęt i materiały umożliwiające wywołanie materiałów negatywowych i uzyskanie kopii
pozytywowych,
- arkusze A4 o gramaturze min 160 g/m2, taśma dwustronnie klejąca, nożyczki, długopis
(po 1 szt. na zespół).
Ćwiczenie 3
Wykonaj 3 zdjęcia  portrety grupowe całej grupy ćwiczeniowej lub całej klasy. Pierwsze
zdjęcie wykonaj w sali lekcyjnej, drugie na ciemnym korytarzu a trzecie w plenerze. Użyj
cyfrowej techniki zdjęciowej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją bezpieczeństwa i regulaminem pracy na stanowisku
ćwiczeniowym oraz ze sposobem wykonania ćwiczenia,
2) sprawdzić kompletność wyposażenia stanowiska pracy do realizacji ćwiczenia, zgodnie
z listą wyposażenia dla tego stanowiska,
3) zapoznawać się z poszczególnymi elementami wyposażenia stanowiska ćwiczeniowego
oraz udostępnionymi instrukcjami obsługi sprzętu fotograficznego,
4) zaplanować w formie pisemnej miejsca i czas wykonania zdjęć,
5) zaplanować w formie pisemnej warunki oświetleniowe i sprzęt potrzebny do wykonania
ćwiczenia,
6) uzgodnić w zespole kto najpierw ustawia grupę a kto fotografuje,
7) dobrać z zestawu wyposażenia odpowiedni sprzęt fotograficzny do wykonywania
ćwiczenia,
8) dobrać odpowiedni do użytego oświetlenia balans bieli oraz odpowiednią czułość matrycy
w aparacie cyfrowym,
9) zmierzyć i ustawić odpowiednie warunki naświetlania,
10) upozować grupę i wykonać zdjęcia w zgodzie z warunkami podanymi w temacie ćwiczenia
(po zdjęciu grupa rozprasza się),
11) wykonać zamianę ról  fotograf staje się ustawiającym grupę a uczeń poprzednio
ustawiajÄ…cy grupÄ™ przejmuje rolÄ™ fotografa,
12) wykonać kopie pozytywowe wykonanych zdjęć (każdy uczeń wykonuje kopię
pozytywową zdjęcia wykonanego przez siebie) w formacie min.10 x 15 cm,
13) nakleić wykonane zdjęcia na arkusz wielkości A4 z podpisem określającym datę
i sprecyzowaniem kto jest na zdjęciu,
14) dołączyć w formie pisemnej refleksje na temat specyfiki wykonywania zdjęć grupowych,
15) uporządkować stanowisko pracy po realizacji ćwiczenia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
16) przedstawić pracę nauczycielowi do oceny,
17) dołączyć pracę do portfolio dokumentującego realizację ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- komputer PC z dostępem Internetu i podstawowym oprogramowaniem umożliwiającym
wydruk zdjęć,
- drukarka lub digilab,
- różne rodzaje cyfrowych aparatów fotograficznych: lustrzanka cyfrowa, cyfrowy aparat
kompaktowy,
- obiektywy wymienne do poszczególnych typów aparatów,
- statywy ciężkie i lekkie z poziomicami (po 1 szt. na zespół),
- lampa błyskowa dużej mocy,
- światłomierze z możliwością pomiaru światła ciągłego i błyskowego (po 1 szt. na zespół),
- piloty do zdalnego sterowania aparatami (jeśli takie są na wyposażeniu sprzętu
w pracowni - po 1 szt. do każdego aparatu),
- sprzęt i materiały umożliwiające uzyskanie wydruków zdjęć,
- arkusze A4 o gramaturze min 160 g/m2, taśma dwustronnie klejąca, nożyczki, długopis
(po 1 szt. na zespół).
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić na czym polega ustawienie  en face ?
ðð ðð
2) zminimalizować widok fałd podbródka przez odpowiednie upozowanie
ðð ðð
modela?
3) określić w jakiej sytuacji korzystne jest ustawienie modela profilem?
ðð ðð
4) zaaranżować portret podwójny dwuplanowy?
ðð ðð
5) ustawić osoby do portretu grupowego?
ðð ðð
6) określić co może spowodować zbyt intensywny retusz
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
4.5. Zasady wykonywania zdjęć do dokumentów
4.5.1. Materiał nauczania
Zdjęcia do dokumentów są najczęściej wykonywanymi zdjęciowymi pracami
fotograficznymi wykonywanymi w większości usługowych zakładów fotograficznych.
Zasadniczą cechą zdjęcia do dokumentu identyfikacyjnego jest jak najwierniejsze
odwzorowanie podobieństwa fotografowanej osoby, na które wpływają: odległość
przedmiotowa, oświetlenie i umiejętność uchwycenia charakterystycznych cech twarzy.
Zbyt mała odległość przedmiotowa i obiektyw szerokokątny na skutek zbyt wielkich
skrótów perspektywicznych może doprowadzić do zniekształcenia wizerunku fotografowanej
osoby. Można przyjąć, że odległość przedmiotowa podczas wykonywania zdjęć do
dokumentów identyfikacyjnych powinna wynosić 2 - 3 metry. Aby uzyskać obraz o właściwej
skali odwzorowania, należy użyć obiektywu długoogniskowego. Upozowanie fotografowanej
osoby nie powinno wyglądać na wymuszone lub nienaturalne.
Zanim zaczniesz usługowo wykonywać zdjęcia do różnego rodzaju dokumentów sprawdz
(np.
w Internecie na stronach odpowiednich urzędów) aktualnie obowiązujące przepisy dotyczące
wykonywania zdjęć do dokumentów. Klienci, którzy przychodzą do zakładu fotograficznego nie
zawsze są zorientowani we właściwych wymogach dotyczących takich zdjęć. Pamiętaj też, że
niniejszy poradnik odnosi się do przepisów i norm obowiązujących w 2006 roku i z powodu
zmieniających się przepisów dane o sposobach upozowania klienta i technice zdjęciowej stosowanej
przy wykonywaniu zdjęć do dokumentów mogą z czasem ulec zmianom. Obecnie, z racji niskich
kosztów, nieskomplikowanej technologii i szybkości wykonania usługi takie prawie wyłącznie
wykonuje się przy użyciu technologii cyfrowej. W pierwszej połowie 2006 roku na terenie
Rzeczpospolitej Polskiej obowiązują pewne ogólne zasady wykonywania zdjęć do dokumentów.
Zdjęcia identyfikacyjne do dokumentów można zatem podzielić na dwa rodzaje:
Pierwszy rodzaj to zdjęcia, których wykonanie regulują przepisy określające ustawienie
modela (lewy półprofil z widocznym lewym uchem - jeśli włosy zasłaniają ucho należy je
odsłonić, ucho i twarz bez ozdób - np kolczyków), bez nakrycia głowy, dopuszcza się okulary
lecznicze (jeśli klient chodzi w nich stale), oraz parametry wykonania (oświetlenie twarzy
równomierne, model fotografowany na białym tle). Do tej grupy zalicza się fotografie do
dowodu osobistego i prawa jazdy o formacie 35 x 45 mm a także do legitymacji policyjnej 
25 x 35 mm.
Ponadto przy takich zdjęciach nie powinno stosować się żadnego retuszu. Zalecone
równomierne oświetlenie uzyskuje się poprzez użycie dwóch reflektorów jednakowej mocy
zaopatrzonych w urządzenia rozpraszające światło (parasolki lub softboksy), symetrycznie
ustawionych względem modela najczęściej w pozycji przednio-bocznej. Czasem też stosuje się
dodatkowo oświetlenia tła.
Od marca 2006 roku rozpoczął się proces wymiany dokumentów na spełniające wymogi
Unii Europejskiej (dokumenty zawierające dane biometryczne, w których zdjęcia spełniają
kryteria ICAO w zakresie biometrycznego wizerunku twarzy). W pierwszej kolejności ściśle
określono wymogi, jakie mają spełniać zdjęcia do prawa jazdy i do paszportu. W kolejnych
miesiącach ukażą się normalizacje dotyczące zdjęć do innych dokumentów. W związku z tym
w marcu 2006 roku rozpoczął się program pilotażowy dla zakładów fotograficznych, dzięki
któremu fotografowie mają przystosować swoje firmy do wykonywania zdjęć według nowych
norm, które wkrótce będą obowiązywać na terenie całej RP. (więcej informacji znajdziesz
w Internecie np. http://www.fotograf.org.pl/).
Od 27 lipca 2006 roku zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych
i Administracji z 14 lipca 2006 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wzorów oraz trybu
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
wydawania paszportów (-) (Dz.U. nr 130 z 19 lipca 2006 r., poz. 904.) obowiązują nowe
zasady wykonywania zdjęć do paszportu. Ogólne warunki wykonania takiego zdjęcia są
następujące: szerokość zdjęcia 35mm, wysokość 45mm. Obraz na zdjęciu musi pokazywać
całą głowę i górną część szyi, prawa i lewa strona twarzy musi być dobrze widoczna.
Wysokość głowy musi zajmować 70-80% zdjęcia tj. 31-36mm. Przy dużej objętościowo ilości
włosów należy zwrócić uwagę, aby głowa była w pełni odwzorowana, przy założeniu, że
wymiar twarzy nie będzie pomniejszony (część fryzury może znalez
ć się poza kadrem).
Wysokość twarzy nie może być mniejsza niż 31mm. Oczy powinny znajdować się na
wysokości 20-30mm od dolnej krawędzi zdjęcia, w przypadku dzieci (do 11 roku życia) dolna
granica może zostać przesunięta do 15mm. Twarz musi znajdować się w osi pionowej zdjęcia.
Rys. 3. Wzornik wielkości twarzy przy wykonywaniu zdjęć do paszportu.
y
ródło: http://www.fotograf.org.pl/paszporty.php [online] dostęp 1.08.2006 r.
Fot. 9, 10. Prawidłowo wykonane fotografie do paszportu według instrukcji wykonywania zdjęć spełniających
kryteria ICAO w zakresie biometrycznego wizerunku twarzy w paszportach i dokumentach podróży.
y
ródło: http://www.mswia.gov.pl/index.php?dzial=298&id=3998 [online] dostęp 1.08.2006 r.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Pamiętaj, aby przed przystąpieniem do wykonywania zdjęć sprawdzić aktualnie
obowiÄ…zujÄ…ce normy ich wykonywania. Obszerne opracowanie pt.:  Instrukcja
wykonywania zdjęć spełniających kryteria ICAO w zakresie biometrycznego wizerunku
twarzy w paszportach i dokumentach podróży zamieścił na swojej stronie internetowej
Departament Rozwoju Rejestrów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, na
ośmiu stronach znajdziesz tam dokładny opis wykonania zdjęć wraz z pozytywnymi
i negatywnymi przykładami wykonania.
Drugim rodzajem są zdjęcia do różnego typu legitymacji i wniosków
(np. na odznaczenia). Format takich zdjęć jest określony przez właściwy urząd (najczęściej
podany na formularzu lub wniosku)  wtedy klient ma obowiązek poinformować nas, jaki
format zdjęć jest mu potrzebny oraz jaki ma być rodzaj upozowania (ściśle określony czy
nie). W tych rodzajach zdjęć, o ile nie jest to zastrzeżone w formularzach i instrukcjach,
fotograf może zastosować np. nierównomierne oświetlenie, niejednolite (np. cieniowane)
tło czy subtelny retusz zdjęcia, ale zabiegi te muszą być na tyle delikatne, aby nie
spowodowały trudności w identyfikacji osoby będącej na zdjęciu z jej aktualnym
wyglądem. Jeśli to nie pozostaje w sprzeczności z wymogami formalnymi to możemy
zapytać klienta  który profil ma lepszy i upozować go według jego życzenia. Wymogi
w zakresie formatów zdjęć legitymacyjnych zmieniają się dość szybko. Autor poradnika
podaje najczęściej występujące formaty zdjęć zamawianych przez klientów w pierwszej
połowie 2006 roku:
37 x 52 mm - najpopularniejszy format zdjęć legitymacyjnych (legitymacje
szkolne, studenckie, do świadectwa ukończenia szkoły i dokumentów na
studia, do biletów miesięcznych, legitymacji branżowych itp.),
25 x 35 mm  zdjęcia do legitymacji kombatanckich, prawa wykonywania
zawodu dla pielęgniarek i lekarzy,
50 x 50 mm, twarz na wprost, widoczne obydwoje uszu, wielkość głowy 30
mm, ponad głową 10 mm, od brody do dolnej krawędzi zdjęcia 10 mm 
zdjęcia do wizy USA (sprawdz
na stronie internetowej)
45 x 65 mm - zdjęcia do dyplomów studiów wyższych,
60 x 90 mm  zdjęcia do dokumentów wojskowych  ustawienie powinno
być takie, aby na zdjęciu widoczny był naramiennik (pagon) ze stopniem
służbowym,
a)
b)
Fot. 11, 12. Zdjęcia do: a) dowodu osobistego, b) do legitymacji.
y
ródło: Materiały autorskie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Fot. 13. Zdjęcie do wizy USA. y
ródło: Materiały autorskie.
W pierwszej połowie 2006 roku nie ma przeszkód formalnych dotyczących wykonywania
zdjęć do dowodów, paszportów i legitymacji z zastosowaniem tradycyjnych technik fotografii
czarno-białej i barwnej poza obowiązkiem wykonania odpowiedniego formatu zdjęcia,
upozowania modela i zastosowania odpowiedniego tła. Niestety, z powodów wcześniej
podanych prawie nikt już nie wykonuje zdjęć takimi technikami. Tradycyjne techniki
wykonania zdjęć stają się bardziej przynależne do fotografii jako dzieła sztuki, którym zdjęcie
do dokumentów może być tylko w ograniczonym normami zakresie.
Najczęstszymi dzisiaj metodami uzyskiwania materialnych kopii pozytywowych zdjęć do
dokumentów są:
" wydruk na drukarce termosublimacyjnej  2 metody:
a) metoda bezpośredniego wydruku z cyfrowego aparatu fotograficznego
- w profesjonalnej drukarce można ustawić wielkość i ilość zdjęć a także wybrać ujęcie na
monitorze podłączonym do drukarki (jeśli sfotografowaliśmy klienta kilka razy),
b) metoda wydruku za pośrednictwem komputera, zdjęcia poddanego wcześniej retuszowi
lub kadrowaniu,
" kopia na barwnym papierze fotograficznym wykonana za pomocÄ… digilaba lub minilaba
z przystawką do kopiowania zdjęć z plików cyfrowych  również dwie metody:
a) metodą bezpośredniego kopiowania z karty pamięci cyfrowego aparatu
fotograficznego (stosując przygotowany wcześniej w maszynie szablon który ustawi
odpowiedni format zdjęć),
b) metodą kopiowania zdjęcia poddanego obróbce komputerowej  retuszowi,
kadrowaniu, skalowaniu - a następnie przesłanego do digilaba lub minilaba w celu
uzyskania pozytywu (łączem sieciowym lub przy użyciu nośnika danych),
Starszymi metodami uzyskiwania kopii pozytywowych zdjęć do dokumentów są:
- Kopiowanie negatywu zdjęcia do dokumentów (małoobrazkowego lub
średnioformatowego) na pozytyw przy użyciu minilaba zaopatrzonego w poczwórny
obiektyw dający jednoczesne naświetlenie czterech jednakowych pozytywów
o określonym formacie (Np. 35 x 45 mm) na jednej kartce określonego,
standardowego formatu pozytywu (Np. 89 x 127 mm),
- kopiowanie negatywów na powiększalniku,
- techniką tradycyjnej fotografii czarno białej kopiowanie stykowe czarno-białych
negatywów średnioformatowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie zadanie ma spełniać zdjęcie do dokumentów?
2. Jaka powinna być odległość przedmiotowa przy fotografowaniu zdjęć do dokumentów?
3. Jakie oświetlenie modela jest zalecane do dowodu osobistego i paszportu?
4. Jaka poza klienta jest wymagana przy zdjęciach do dowodu osobistego i paszportu?
5. Czy do dowodu osobistego lub paszportu można sfotografować klienta w okularach
przeciwsłonecznych?
6. Jak należy upozować Klienta  wojskowego wykonującego zdjęcie do dokumentów
służbowych?
7. Przy jakich zdjęciach do dokumentów nie powinno stosować się retuszu?
8. Jakie są obecnie najczęściej stosowane sposoby wykonywania kopii pozytywowych zdjęć
do dokumentów?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj zdjęcie do prawa jazdy zgodnie z obowiązującymi normami.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją bezpieczeństwa i regulaminem pracy na stanowisku ćwiczeniowym
oraz ze sposobem wykonania ćwiczenia,
2) sprawdzić kompletność wyposażenia stanowiska pracy do realizacji ćwiczenia, zgodnie
z listą wyposażenia dla tego stanowiska,
3) zapoznać się z poszczególnymi elementami wyposażenia stanowiska ćwiczeniowego oraz
udostępnionymi instrukcjami obsługi sprzętu fotograficznego,
4) zapoznać się z poszczególnymi normami i przepisami prawa dotyczącymi sposobów
i procedur wykonania zdjęć do prawa jazdy,
5) zaplanować w formie pisemnej ustawienie oświetlenia i innego sprzętu potrzebnego do
wykonania zdjęć,
6) uzgodnić w zespole kto najpierw ustawia grupę a kto fotografuje,
7) dobrać z zestawu wyposażenia odpowiedni sprzęt fotograficzny do wykonywania
ćwiczenia,
8) dobrać balans bieli odpowiedni do użytego oświetlenia oraz odpowiednią czułość matrycy
w aparacie cyfrowym,
9) ustawić w aparacie cyfrowym rozdzielczość otrzymywanego obrazu (zgodnie z normą),
10) przygotować modela do zdjęcia i sprawdzić czy jego wygląd odpowiada normie,
11) zmierzyć i ustawić odpowiednie warunki naświetlania,
12) upozować modela zgodnie z normą i wykonać ekspozycję
13) wykonać zamianę ról  uczeń pełniący rolę fotografa staje się modelem a uczeń poprzednio
pozujÄ…cy przejmuje rolÄ™ fotografa,
14) przenieść wykonane pliki do komputera i wykonać sprawdzenie parametrów czy są zgodne
z normą (balans bieli, wielkość głowy oraz inne parametry zawarte w normie),
15) nagrać zdjęcie na nośnik zgodny z normą (jeśli szkoła posiada odpowiednie licencje na
wykonywanie tego typu zdjęć),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
16) opisać sposób wykonania ćwiczenia z podaniem odpowiednich, aktualnie obowiązujących
aktów prawnych normujących wykonywanie zdjęć do prawa jazdy,
17) przedstawić pracę nauczycielowi do oceny.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- normy państwowe i inne dokumenty normujące parametry które muszą spełniać zdjęcia do
prawa jazdy
- komputer PC z dostępem Internetu i odpowiednim oprogramowaniem spełniającym
wymagania Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych lub innej instytucji
upoważnionej do wydawania prawa jazdy,
- różne rodzaje cyfrowych aparatów fotograficznych: lustrzanka cyfrowa, cyfrowy aparat
kompaktowy z możliwością ustawienia rozdzielczości podanej w normie do wykonania
zdjęć do prawa jazdy,
- obiektywy wymienne do poszczególnych typów aparatów (po 1 szt. na zespół),
- statywy ciężkie i lekkie z poziomicami (po 1 szt. na zespół),
- zestaw lamp studyjnych dowolnego typu (min. 1 kpl. na zespół), światłomierze
z możliwością pomiaru światła ciągłego i błyskowego (po 1 szt. na zespół),
- arkusze A4 o gramaturze min 160 g/m2, taśma dwustronnie klejąca, nożyczki, długopis
(po 1 szt. na zespół),
- nośniki cyfrowe (płyty CD).
Ćwiczenie 2
Wykonaj zdjęcie do wizy USA (lub innego kraju) zgodnie z obowiązującymi przepisami.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją bezpieczeństwa i regulaminem pracy na stanowisku
ćwiczeniowym oraz ze sposobem wykonania ćwiczenia,
2) sprawdzić kompletność wyposażenia stanowiska pracy do realizacji ćwiczenia, zgodnie
z listą wyposażenia dla tego stanowiska,
3) zapoznawać się z poszczególnymi elementami wyposażenia stanowiska ćwiczeniowego
oraz udostępnionymi instrukcjami obsługi sprzętu fotograficznego,
4) zapoznawać się z przepisami dotyczącymi wykonania zdjęć wizy Stanów Zjednoczonych
Ameryki poprzez odwiedzenie strony internetowej ambasady USA w Polsce
(http://warsaw.usembassy.gov/poland-pl/docs_photo.html),
5) zaplanować w formie pisemnej ustawienie oświetlenia i innego sprzętu potrzebnego do
wykonania zdjęć,
6) uzgodnić w zespole kto najpierw ustawia grupę a kto fotografuje,
7) dobrać z zestawu wyposażenia odpowiedni sprzęt fotograficzny do wykonywania
ćwiczenia,
8) dobrać odpowiedni do użytego oświetlenia balans bieli oraz odpowiednią czułość matrycy
w aparacie cyfrowym,
9) ustawić w aparacie cyfrowym rozdzielczość otrzymywanego obrazu (zgodnie
z wymaganiami),
10) przygotować modela do zdjęcia i sprawdzić czy jego wygląd odpowiada normie,
11) zmierzyć i ustawić odpowiednie warunki naświetlania,
12) upozować modela zgodnie z normą i wykonać zdjęcie,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
13) dokonać zamiany ról  uczeń pełniący rolę fotografa staje się modelem a uczeń poprzednio
pozujÄ…cy przejmuje rolÄ™ fotografa,
14) przenieść wykonane pliki do pamięci komputera i wykonać kadrowanie oraz dopasowanie
wielkości głowy modela zgodnie z wymaganiami zawartymi w formularzu wizowym,
15) przygotować plik ze zdjęciami do wydruku na drukarce termosublimacyjnej lub do
kopiowania na digilabie(na jednym wydrukowanym arkuszu powinno się zmieścić od 2 do
4 zdjęć)
16) dokonać wydruku i obcięcia zdjęć do odpowiedniego formatu,
17) dokonać sprawdzenia parametrów za pomocą linijki,
18) nakleić zdjęcia na arkusz A4 i opisać sposób wykonania ćwiczenia z podaniem
odpowiednich, aktualnie obowiązujących wymiarów normujących wykonywanie zdjęć do
wizy USA (lub innego kraju jaki przyjąłeś w temacie ćwiczenia),
19) przedstawić pracę nauczycielowi do oceny.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- komputer PC z dostępem Internetu,
- różne rodzaje cyfrowych aparatów fotograficznych: lustrzanka cyfrowa, cyfrowy aparat
kompaktowy z możliwością ustawienia rozdzielczości podanej w normie do wykonania
zdjęć,
- obiektywy wymienne do poszczególnych typów aparatów (po 1 szt. na zespół)
- statywy ciężkie i lekkie z poziomicami (po 1 szt. na zespół)
- zestaw lamp studyjnych  min. 2 szt. na zespół (lampy dowolnego typu)
- białe tło (1 szt. na zespół),
- światłomierze z możliwością pomiaru światła ciągłego i błyskowego (po 1 szt. na zespół),
- linijka, arkusze A4 o gramaturze min 160 g/m2, taśma dwustronnie klejąca, nożyczki,
długopis (po 1 szt. na zespół),
- drukarka termosublimacyjna lub digilab umożliwiający wykonanie wydruku.
Ćwiczenie 3
Wykonaj, techniką cyfrową, zdjęcie do legitymacji szkolnej zgodnie z informacjami
uzyskanymi w sekretariacie szkoły. Poddaj je retuszowi komputerowemu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją bezpieczeństwa i regulaminem pracy na stanowisku
ćwiczeniowym oraz ze sposobem wykonania ćwiczenia,
2) sprawdzić kompletność wyposażenia stanowiska pracy do realizacji ćwiczenia, zgodnie
z listą wyposażenia dla tego stanowiska,
3) zapoznawać się z poszczególnymi elementami wyposażenia stanowiska ćwiczeniowego
oraz udostępnionymi instrukcjami obsługi sprzętu fotograficznego,
4) dowiedzieć się w sekretariacie szkoły o warunki techniczne (wielkość, kolor tła,
równomierność oświetlenia) i sposób upozowania modela do zdjęć legitymacyjnych,
5) zaplanować w formie pisemnej (lub schematu) warunki oświetleniowe,
6) zaplanować w formie pisemnej (lub schematu) upozowanie modela,
7) uzgodnić w zespole kto pierwszy pozuje a kto fotografuje,
8) dobrać z zestawu wyposażenia odpowiedni sprzęt fotograficzny do wykonywania
ćwiczenia,
9) dobrać odpowiednią rozdzielczość i czułość matrycy aparatu cyfrowego,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
10) zmierzyć i ustawić odpowiednie warunki naświetlania,
11) upozować odpowiednio modela i wykonać zdjęcie,
12) przeprowadzić zamianę ról  fotograf staje się modelem a model fotografem i wykonuje
swoją część zadania,
13) przenieść zdjęcia z aparatu do pamięci komputera, dokonać dwóch wersji retuszu
z użyciem narzędzia do retuszu miejscowego: wersji optymalnej i wersji ze zbyt
intensywnym retuszem
14) wykonać wydruki trzech wersji tego samego zdjęcia: pierwsze  bez retuszu, drugie -
z optymalnym retuszem, trzecie -  przeretuszowane ,
15) nakleić wykonane zdjęcia na jeden arkusz wielkości A4 z opisem wskazującym
intensywność retuszu oraz wskazaniem które zdjęcie wygląda najlepiej,
16) uporządkować stanowisko pracy po realizacji ćwiczenia,
17) przedstawić pracę nauczycielowi do oceny,
18) dołączyć pracę do portfolio dokumentującego realizację ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- komputer PC z podstawowym oprogramowaniem umożliwiającym retusz zdjęć
narzędziem do retuszu miejscowego,
- drukarka lub digilab,
- lustrzanka cyfrowa lub cyfrowy aparat kompaktowy,
- obiektywy wymienne do poszczególnych typów aparatów,
- statywy ciężkie i lekkie z poziomicami (po 1 szt. na zespół),
- zestaw lamp studyjnych  min. 2 szt. na zespół (lampy dowolnego typu),
- tła fotograficzne (po 1 szt. na zespół),
- światłomierze z możliwością pomiaru światła ciągłego i błyskowego (po 1 szt. na zespół),
- wężyki spustowe do odpowiednich typów aparatów (wg potrzeby mechaniczne
i elektroniczne) piloty do zdalnego sterowania aparatami (jeśli takie są na wyposażeniu
sprzętu w pracowni. po 1 szt. na zespół,
- sprzęt i materiały umożliwiające wydruk zdjęć,
- arkusze A4 o gramaturze min 160 g/m2, taśma dwustronnie klejąca, nożyczki, długopis
(po 1 szt. na zespół).
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) upozować modela do zdjęcia do dowodu osobistego i paszportu?
ðð ðð
2) wyszukać aktualne normy stosowane dla zdjęć do dokumentów?
ðð ðð
3) dobrać odpowiednie oświetlenie modela i tła do zdjęcia do dowodu
ðð ðð
osobistego?
4) wymienić jakie są obowiązujące rozmiary zdjęć do podstawowych
ðð ðð
dokumentów?
5) przeformatować zdjęcie do odpowiedniego rozmiaru?
ðð ðð
6) wykonać zdjęcie do prawa jazdy zgodnie z obowiązującymi normami?
ðð ðð
7) wykonać, zgodnie z obowiązującymi normami, zdjęcie do paszportu ?
ðð ðð
8) wykonać zdjęcie legitymacyjne?
9) wykonać optymalny retusz komputerowy zdjęcia legitymacyjnego?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
4.6. Obsługa klienta w zakładzie fotograficznym
4.6.1. Materiał nauczania
Przyjęcie klienta
W wykonywaniu zawodu fotografa pracującego w zakładzie usługowym bardzo ważną
umiejętnością jest obsługa klienta. Pamiętaj proszę, że klient przychodzący wykonać zdjęcie do
dokumentów jest najczęściej zestresowany, ponieważ poczynił pewne przygotowania, aby
zaprezentować się jak najkorzystniej i nie jest pewien czy fotograf sprosta wymaganiom by
jego wizerunek był jak najkorzystniejszy. Dlatego też fotograf powinien odpowiednio
zachowywać się. Po pierwsze fotograf musi sprawiać wrażenie osoby pewnej i kompetentnej,
ale nie dominującej w stosunku do klienta. Pamiętaj o dobrej starej zasadzie:  Nasz klient 
nasz pan . Od pierwszego kontaktu wzrokowego fotograf powinien dać się poznać jako osoba
życzliwa i skłonna do spełnienia każdego życzenia klienta. Bardzo ważną sprawą jest
powitanie klienta z uśmiechem i zapytanie go, jakiej usługi od nas oczekuje (podczas
zadawania pytania najlepiej spojrzeć klientowi prosto w oczy). Jeśli klient jest niezdecydowany
to trzeba życzliwie dopytać lub zasugerować, aby klient dowiedział się we właściwym
urzędzie, dokładnie, jaki rodzaj zdjęć jest mu potrzebny. Jeśli już wiemy, jakie zdjęcia
będziemy wykonywać należy poinformować klienta o czasie wykonania usługi i określić
odpłatność za określoną ilość zdjęć. Pamiętaj, że w tym momencie zawierasz ustną umowę na
wykonanie określonej pracy!
Przygotowanie klienta do zdjęcia
Następną czynnością jest zaproszenie klienta do atelier i wskazanie mu miejsca gdzie może
pozostawić okrycie i przygotować się do zdjęcia. Klient może przygotować się samodzielnie,
ale i tu fotograf ma co robić. Nie można fotografować osób spoconych lub wykremowanych
tłustym kremem, ponieważ da to na zdjęciu jasne  wypalone miejsca, które kłócą się nie tylko
z normami ale i z estetyką zdjęć. Należy, co najmniej udostępnić klientowi chusteczkę
jednorazową z prośbą, aby wytarł twarz. Można też udostępnić klientowi matowy puder w
kolorze skóry z prośbą o rozprowadzenie go po twarzy. W dobrych zakładach fotograficznych
osoba zajmująca się ustawianiem póz i przygotowywaniem klientów często też przypudrowuje
większość fotografowanych osób (szczególnie przy portretach okolicznościowych). Po tych
czynnościach przygotowawczych fotograf dokładnie ogląda modela i zaleca ewentualne
poprawki.
Wykonanie zdjęcia
Kolejną czynnością jest poproszenie klienta, aby zajął miejsce w atelier. Jeśli to możliwe
miejsce (np stołek czy inne rekwizyty) powinien być tak dopasowany do wzrostu klienta aby
czuł się on komfortowo (nie za nisko i nie za wysoko). Następnie poproś klienta o przyjęcie
odpowiedniej pozy.
Uwaga! Tylko w ostateczności dotykamy klienta w celu odpowiedniego upozowania.
Dotykanie modela może być bardzo z
le przez niego przyjęte. Jeśli klient nie rozumie próśb
o przyjęcie właściwej pozy najlepiej zapytaj klienta o to czy możesz go dotknąć w celu
właściwego upozowania.
Następnie wykonujemy serię zdjęć kierując się specyfiką zamówienia.
Obróbka materiału zdjęciowego
Jeśli posługujesz się zdjęciową techniką cyfrową możesz pokazać klientowi wykonane
zdjęcia i zapytać, które ujęcie mu odpowiada. Jeśli stwierdzi, że żadne to zaproponuj
wykonanie kolejnych zdjęć lub umów się z klientem na następny termin (w takim przypadku
nie jest przyjęte pobieranie jakiejkolwiek opłaty). Takie zachowanie przyniesie ci korzyści
w postaci zadowolenia klienta, który poleci Twoje usługi swoim znajomym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
Wykonując zdjęcia portretowe okolicznościowe uzgodnij wcześniej z klientami minimalną
liczbę ujęć, które masz wykonać oraz należność za realizację zamówienia. Jeśli umawiasz się
na określony termin przyjęte jest pobranie zaliczki z zaznaczeniem, że przepada ona
w przypadku nie zjawienia się klienta o wyznaczonym czasie i miejscu. Wykonaj sporo więcej
zdjęć niż wynika z zamówienia, (jeśli fotografujesz aparatem cyfrowym nie tracisz nic oprócz
czasu). Możesz nie pokazywać ich wszystkich od razu, lecz umów się z klientem na termin za
kilka dni i dokonaj wstępnej selekcji i retuszu wykonanych zdjęć. Zaprezentuj wykonane pozy i
poinformuj, że każda następna poza zamówiona ponad uzgodnioną ilość może być nieco
tańsza.
Ponieważ obecnie prawie wszystkie prace fotograficzne w zakładach fotograficznych
wykonuje się techniką cyfrową, autor niniejszego poradnika będzie opisywał dalsze czynności
mając na uwadze tą właśnie technikę.
Jeśli już uzgodnisz z klientem pozę (pozy), którą (które) wybiera musisz wykonać kopie
pozytywowe. Jeśli są to zdjęcia, na których retusz nie jest wskazany (do paszportu czy
dowodu osobistego) to dokonujesz wydruku zdjęć bezpośrednio z aparatu cyfrowego przy
użyciu przystosowanej do tego drukarki termosublimacyjnej, lub wykonujesz kopie
pozytywowe za pomocą minilaba cyfrowego. Jeśli dysponujesz drukarką lub minilabem
wykonanie kopii pozytywowej nie powinno ci zająć więcej niż 7-10 minut. Jeśli wykonujesz
zdjęcia np. do wizy USA musisz wprowadzić zdjęcia do komputera, dokonać
przeformatowania do formatu 5 x 5 cm i dobrać właściwą wielkości głowy. Dopiero po takich
zabiegach możesz wykonać pozytyw przy użyciu drukarki termosublimacyjnej lub digilaba. Te
czynności wydłużają proces o około 5 minut. Jeśli masz do wykonania retusz komputerowy to
najlepiej umów się z klientem na odleglejszy termin (za kilkanaście, kilkadziesiąt minut lub na
dzień następny).
Wydanie prac
Wykonane prace powinieneś przedstawić do obejrzenia klientowi. Jeśli nie jesteś pewien,
czy prace są na najwyższym poziomie poproś klienta o cierpliwość i czas na poprawienie. Nie
licz na to, że klient się nie zna i zapłaci za prace na niskim poziomie. Opinia klientów o firmie
jest cenniejsza od pieniędzy, więc dbaj o zadowolenie klienta. Opakowanie wydawanej pracy
może być skromne, ale również schludne i eleganckie. Wydając pracę powinieneś być miły
i uśmiechnięty. Jeśli masz zamiar wyeksponować zdjęcia klienta na wystawie powinieneś
poprosić go zgodę (najlepiej w formie podpisu na wcześniej przygotowanym formularzu).
Jeśli trzeba, powinieneś rzetelnie wytłumaczyć klientowi wątpliwości dotyczące
wykonanej pracy a w razie reklamacji poprosić zwierzchnika. Po zrealizowaniu zamówienia
fotograf może przekazać lub sprzedać klientowi oryginały negatywów lub plików cyfrowych.
Archiwizacja negatywów i plików ze zdjęciami klientów
Jeśli klient przy odbiorze pracy nie otrzyma negatywów lub oryginałów plików cyfrowych
musi być poinformowany o czasie przechowywania negatywów lub plików umożliwiających
wykonanie kolejnych kopii zdjęć. Obecnie archiwizację prac prowadzi się przy pomocy technik
cyfrowych. Jeśli nawet prace fotograficzne wykonywane są na negatywach, to negatywy
skanuje się a następnie umieszcza w odpowiednich segregatorach (podobnych do biurowych).
Zanim negatyw trafi do segregatora musi być podzielony na odpowiednie odcinki
(małoobrazkowy najczęściej po 6 klatek) i umieszczony w odpowiednich przegródkach. Każdy
z negatywów musi być opisany datą wykonania zdjęcia i nazwiskiem klienta (klientów).
Zdjęcia w formie elektronicznej archiwizuje się na płytach CD, Jeśli są to zdjęcia ślubne to
jedna płyta zawiera najczęściej zdjęcia jednego klienta. Wtedy płytę opisujemy nazwiskiem
klienta i datą wykonania zdjęć a potem umieszczamy w segregatorze na płyty CD zachowując
porządek chronologiczny lub alfabetyczny. Jeśli archiwizujemy zdjęcia do dokumentów
możemy nadawać plikom cyfrowym nazwy odpowiadające nazwisku klienta i nagrywać na
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
płyty CD zdjęcia wykonane w ciągu np całego tygodnia czy miesiąca. Na płycie piszemy daty
określające przedziały czasowe kiedy zdjęcia były wykonywane. Na płycie mamy pliki opisane
nazwiskami klientów. Jeśli klient przyjdzie powtórzyć zdjęcie i tylko orientacyjnie poda nam
datę jego wykonania to na pewno znajdziemy to zdjęcie dość szybko (w każdym komputerze
PC po przejrzeniu 2-3 płyt za pomocą funkcji  wyszukaj i wpisaniu nazwiska klienta
w okienko poszukiwań).
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są kolejne czynności obsługi klienta w zakładzie fotograficznym?
2. O co należy zapytać klienta zamawiającego zdjęcia do dokumentów?
3. O czym należy poinformować klienta przed wykonaniem zamówienia?
4. Czego nie powinno się robić podczas ustawiania klienta?
5. O czym zwyczajowo informuje się klienta składającego rezerwację terminu na zdjęcia ślubne?
6. O czym należy pamiętać przy wydawaniu zdjęć?
7. Jakie są sposoby archiwizowania plików cyfrowych ze zdjęciami klientów?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Odegraj scenkę przedstawiającą obsługę klienta od chwili wejścia do zakładu do
pożegnania się z nim po wykonanej usłudze polegającej na wykonaniu zdjęcia do legitymacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją bezpieczeństwa i regulaminem pracy na stanowisku
ćwiczeniowym zorganizowanym w określonym otoczeniu (Np. pracowni lub prawdziwego
zakładu fotograficznego) oraz ze sposobem wykonania ćwiczenia, które powinno być
realizowane w zespołach 4 - osobowych (2 osoby odgrywają scenkę a pozostałe dwie
obserwujÄ… i zapisujÄ… uwagi),
2) zaplanować w formie pisemnej scenariusz scenki,
3) zaaranżować ustawienie rekwizytów,
4) zaprezentować scenkę w zespole dwa razy: raz jako klient raz jako fotograf,
5) przeprowadzić wstępną ocenę w zespole,
6) dokonać samooceny: co zrobiłeś dobrze i z
le a co mogłeś wykonać lepiej.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- rekwizyty w postaci wyposażenia zakładu fotograficznego lub umownie przyjęte
zamienniki,
- kartki papieru i długopisy.
Ćwiczenie 2
Wykonaj w komputerze archiwizację plików ze zdjęciami dokumentowymi klientów
przyjmujÄ…c za kryterium nazwisko klienta.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją bezpieczeństwa i regulaminem pracy na stanowisku
komputerowym oraz ze sposobem wykonania ćwiczenia, które powinno być realizowane
indywidualnie,
2) zaplanować na kartce sposób organizacji archiwizacji i zaproponować nazwy folderów,
3) wykonać na dysku komputera odwzorowania zaplanowanego schematu folderów,
4) posortować otrzymane pliki oznaczone nazwiskami klientów,
5) dokonać wyszukania zleconego przez nauczyciela pliku ze zdjęciem klienta,
6) uzasadnić pisemnie funkcjonalność przyjętej metody sortowania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 Komputer PC z systemem operacyjnym Windows XP lub nowszym (po 1 szt. dla każdego
ucznia),
 pliki ze zdjęciami klientów o nazwach odpowiadających nazwiskom (minimum 150 szt.).
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) przeprowadzić procedurÄ™ obsÅ‚ugi klienta w zakÅ‚adzie usÅ‚ugowym? ðð ðð
2) upozować klienta bez dotykania go? ðð ðð
3) zaplanować sposób archiwizowania negatywów? ðð ðð
4) zaplanować sposób archiwizacji plików cyfrowych ze zdjÄ™ciami klientów? ðð ðð
5) zarchiwizować pliki ze zdjÄ™ciami klientów? ðð ðð
6) przeprowadzić archiwizacjÄ™ plików cyfrowych ze zdjÄ™ciami klientów? ðð ðð
7) odnalez
ć w komputerze odpowiedni plik ze zdjÄ™ciem klienta? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 pytania o różnym stopniu trudności.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi zakreślając poprawną
odpowiedz
znakiem  X , wpisujÄ…c poprawne odpowiedzi lub wykonaj rysunek.
W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem a następnie ponownie
zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Test składa się z dwóch części o różnym stopniu trudności: I część  poziom
podstawowy, II część  poziom ponadpodstawowy
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Kiedy udzielenie odpowiedzi na jakieś pytanie sprawi ci trudność, wtedy odłóż jego
rozwiązanie na póz
niej i wróć do niego gdy zostanie ci czas wolny.
9. Na rozwiÄ…zani testu masz 45 min.
Powodzenia.
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
Część I  Poziom podstawowy
1. Do zdjęć portretowych używane są aparaty typu
a) wielkoformatowego.
b) średnioformatowego.
c) cyfrowego.
d) wszystkie typy aparatów.
2. Jaki typ aparatów na tradycyjne materiały zdjęciowe jest najbardziej optymalny do
wykonywania profesjonalnej fotografii portretowej z uwagi na dobrą jakość zdjęć przy
stosunkowo niekłopotliwej obsłudze?
a) wielkoformatowe.
b) średnioformatowe.
c) małoobrazkowe.
d) kompaktowe.
3. W jakiej technice wykonane zostało
przedstawione obok zdjęcie?
a) w technice wysokiego klucza.
b) w technice niskiego klucza.
c) w technice otwartego błysku.
d) w technice poklatkowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
4. Które poniżej zamieszczonych zdjęć portretowych zostało wykonane obiektywem
długoogniskowym?
fot. 1 fot. 2 fot. 3
a) fot. 1.
b) fot. 2.
c) fot. 3.
d) żadne z powyższych.
5. Głowa dorosłego człowieka stanowi około:
a) 1/8 wysokości całej postaci.
b) 1/5 wysokości całej postaci.
c) 1/4 wysokości całej postaci.
d) 1/10 wysokości całej postaci.
6. Wyjaśnij dlaczego nasze wizerunki na zdjęciu i w lustrze różnią się?
a) ponieważ lustra zazwyczaj zniekształcają.
b) ponieważ nigdy nie oglądamy się w oświetleniu atelierowym i nasz wizerunek
w oświetleniu atelierowym wydaje się nienaturalny.
c) ponieważ twarz nie jest symetryczna i w lustrze widzimy jej odwrócony wizerunek
a na fotografii faktyczny.
d) podczas fotografowania przybieramy nienaturalne miny.
7. Wymień, jakie 4 plany fotograficzne stosujemy w fotografii portretowej?
8. Do wykonania zamieszczonego obok portretu
wykorzystano oświetlenie jednym reflektorem z kierunku:
a) przednio-bocznego.
b) przedniego.
c) przednio-górno-bocznego.
d) dolno-przedniego
9. Ustawienie postaci do portretu dwuosobowego, dwuplanowego polega na
a) posadzeniu fotografowanych osób i odwróceniu ich do siebie twarzami.
b) skierowaniu twarzy modeli w dwie różne strony.
c) umieszczeniu modeli w różnych odległościach od obiektywu.
d) upozowaniu modeli w ten sposób że jedna osoba jest wyżej od drugiej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
10. Jakie ryzyko niesie ze sobÄ… zbyt intensywny retusz?
a) zmiany barwy skóry.
b) usunięcie charakterystycznych cech twarzy.
c) zlikwidowania nie tych zmarszczek co potrzeba.
d) pogłębienia cieni nad powiekami.
11. Wykonując zdjęcie do dowodu osobistego model powinien być upozowany
a) lewym bokiem do aparatu.
b) lewym półprofilem z widocznym lewym uchem.
c) przodem do aparatu z widocznymi obydwoma uszami.
d) prawym półprofilem z widocznym prawym uchem.
12. Jakie tło powinno znajdować się na zdjęciu do dowodu czy paszportu?
a) jasne.
b) ciemnoszare.
c) niebieskie.
d) w kolorze ludzkiej skóry.
13. O czym należy poinformować klienta przed przystąpieniem do wykonywania usługi?
a) o czasie pracy zakładu.
b) o cenie i terminie wykonania usługi.
c) o prawach, jakie przysługują klientowi w przypadku reklamacji.
d) o typie sprzętu, na jakim będzie wykonywane zlecenie.
14. Czego należy unikać podczas ustawiania pozy klienta do wykonania określonego zdjęcia
portretowego?
a) dotykania klienta.
b) proszenia klienta, aby skierował wzrok w określoną stronę.
c) proszenia, aby jeszcze raz poprawił fryzurę.
d) proszenia, aby otarł pot z twarzy.
15. Jaki rozmiar zdjęcia jest wymagany do paszportu według Rozporządzenia Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji z 14 lipca 2006 r?
a) szerokość zdjęcia 25mm, wysokość 35mm
b) szerokość zdjęcia 50mm, wysokość 50mm.
c) szerokość zdjęcia 37mm, wysokość 42mm.
d) szerokość zdjęcia 35mm, wysokość 45mm.
Część II  Poziom ponadpodstawowy
16. Jaka jest optymalna odległość przedmiotowa przy wykonywaniu zdjęć do dokumentów
(dowodu osobistego, prawa jazdy itp.)?
a) 1-2 metrów.
b) 2-3 metrów.
c) 4-6 metrów.
d) 1-5 metrów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
17. Jak ustawisz osoby do wykonania portretu grupowego 20 osobowego w kadrze poziomym?
a) w jednym rzędzie (od najniższej do najwyższej).
b) w dwuszeregu (od najniższej do najwyższej, drugi rząd odwrotnie).
c) w dwuszeregu i w półkolu (wyżsi z tyłu).
d) w trzech rzędach (osoby najniższe w pierwszym rzędzie, najwyższe w ostatnim).
18. Fotografując w atelier całą postać aparatem małoobrazkowym powinieneś użyć obiektywu
o ogniskowej
a) 20 mm.
b) 50 mm.
c) 135 mm.
d) 200 mm.
19. Tło w portretowych zdjęciach studyjnych powinno być
a) malowane w scenki rodzajowe.
b) w wielobarwne wzory.
c) białe.
d) proste i nieskomplikowane aby podkreślić cechy modela.
20. Zaznacz na rysunku zamieszczonym na karcie odpowiedzi prawidłowe proporcje podziału
twarzy: po lewej stronie narysuj podział na 2 części i po prawej stronie na 3 części
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko..........................................................................................
Wykonywanie zdjęć portretowych
Zakreśl poprawną odpowiedz
znakiem  X , wpisz poprawne odpowiedzi lub wykonaj
rysunek.
nr
prawidłowa odpowiedz
Punkty
zadania
1.
a b c d
2.
a b c d
3.
a b c d
4.
a b c d
5.
a b c d
6.
a b c d
7.
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
8.
a b c d
9.
a b c d
10.
a b c d
11.
a b c d
12.
a b c d
13.
a b c d
14.
a b c d
15.
a b c d
16.
a b c d
17.
a b c d
18.
a b c d
19.
a b c d
20.
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
6. LITERATURA
1. Burzyński R.: Portret fotograficzny. Warszawa, WAiF 1985
2. Dederko W.: Oświetlenie w fotografii. Warszawa, WAiF 1972
3. Frejman M.: Forografia studyjna. Warszawa, WNT 1993
4. Hedgecoe J.: Praktyczny kurs fotografii. Kraków, Wyd. Kluszczyński 2000
5. Kotecki A.: Pracownia fotograficzna 1. Warszawa, WSiP 1988.
6. Kotecki A., Kotecka J.: Pracownia fotograficzna. Fotografia portretowa. Warszawa,
WSiP 1992
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57