MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Halina Zwolska
Marta Małysiak
Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
322[03].O1.02
Poradnik dla nauczyciela
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr n. farm. Elwira Telejko
mgr Magdalena Krystowska
Opracowanie redakcyjne:
mgr Halina Zwolska
mgr Marta Małysiak
Konsultacja:
mgr Ewa Kawczyńska-Kiełbasa
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[03].O1.02
 Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich , zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu higienistka stomatologiczna.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Przykładowe scenariusze zajęć 7
5. Ćwiczenia 11
5.1. Podstawowa terminologia psychologiczna 11
5.1.1. Ćwiczenia 11
5.2. Osobowość 13
5.2.1. Ćwiczenia 13
5.3. Charakterystyka procesów psychicznych w \
yciu człowieka 15
5.3.1. Ćwiczenia 15
5.4. Style komunikowania się 17
5.4.1. Ćwiczenia 17
5.5. Techniki komunikacji werbalnej i formy komunikacji niewerbalnej 19
5.5.1. Ćwiczenia 19
5.6. Charakterystyka potrzeb człowieka 22
5.6.1. Ćwiczenia 22
5.7. Psychologiczne i społeczne uwarunkowania kontaktu z pacjentem 25
5.7.1. Ćwiczenia 25
5.8. Zasady prowadzenia dyskusji 28
5.8.1. Ćwiczenia 28
5.9. Bariery komunikacyjne oraz sytuacje trudne 30
5.9.1. Ćwiczenia 30
5.10. Zasady rozwiązywania konfliktów międzyludzkich 33
5.10.1. Ćwiczenia 33
5.11. Techniki negocjacji 36
5.11.1. Ćwiczenia 36
5.12. Promocja zdrowia 38
5.12.1. Ćwiczenia 38
5.13. Systemy wartości społecznych 40
5.13.1. Ćwiczenia 40
6. Ewaluacja osiągnięć ucznia 42
7. Literatura 54
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu
zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie higienistka stomatologiczna.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie uczeń powinien mieć ju\
ukształtowane,
aby bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie uczeń opanuje podczas pracy z poradnikiem,
- przykładowe scenariusze zajęć,
- propozycje ćwiczeń, które mają na celu wykształcenie u uczniów umiejętności
praktycznych,
- ewaluację osiągnięć ucznia,
- wykaz literatury, z jakiej uczniowie mogą korzystać podczas nauki.
Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone ró\
nymi metodami
ze szczególnym uwzględnieniem:
- pokazu z objaśnieniem,
- pogadanki,
- ćwiczeń praktycznych,
- tekstu przewodniego.
Formy organizacyjne pracy uczniów mogą być zró\
nicowane, począwszy od
samodzielnej pracy uczniów do pracy zespołowej.
Materiał nauczania (w Poradniku dla ucznia) podzielony jest na rozdziały, które
zawierają podrozdziały. Podczas realizacji poszczególnych rozdziałów wskazanym jest
zwrócenie uwagi na następujące elementy:
- materiał nauczania  w miarę mo\
liwości uczniowie powinni przeanalizować
samodzielnie. Obserwuje się niedocenianie przez nauczycieli niezwykle wa\
nej
umiejętności, jaką uczniowie powinni bezwzględnie posiadać  czytanie tekstu ze
zrozumieniem,
- pytania sprawdzające mają wykazać, czy uczeń opanował materiał teoretyczny i czy jest
przygotowany do wykonania ćwiczeń. W zale\
ności od tematu mo\
na zalecić uczniom
samodzielne udzielanie odpowiedzi na pytania lub wspólne z całą grupą uczniów,
w formie dyskusji opracowanie odpowiedzi na pytania. Druga forma jest korzystniejsza,
poniewa\
nauczyciel sterując dyskusją mo\
e uaktywniać wszystkich uczniów oraz
w trakcie dyskusji usuwać wszelkie wątpliwości,
- dominującą rolę w kształtowaniu umiejętności oraz opanowaniu materiału spełniają
ćwiczenia. W trakcie wykonywania ćwiczeń uczeń powinien zweryfikować wiedzę
teoretyczną oraz opanować nowe umiejętności. Przedstawiono dosyć obszerną propozycję
ćwiczeń wraz ze wskazówkami o sposobie ich przeprowadzenia, uwzględniając ró\
ne
mo\
liwości ich realizacji w szkole. Nauczyciel decyduje, które z zaproponowanych
ćwiczeń jest w stanie zrealizować przy określonym zapleczu dydaktycznym szkoły.
Prowadzący mo\
e równie\
zrealizować ćwiczenia, które sam opracował,
- sprawdzian postępów stanowi podsumowanie rozdziału, zadaniem uczniów jest udzielenie
odpowiedzi na pytania w nim zawarte. Uczeń powinien samodzielnie czytając
zamieszczone w nim stwierdzenia potwierdzić lub zaprzeczyć opanowanie określonego
zakresu materiału. Je\
eli wystąpią zaprzeczenia, nauczyciel powinien do tych zagadnień
wrócić, sprawdzając czy braki w opanowaniu materiału są wynikiem niezrozumienia
przez ucznia tego zagadnienia, czy niewłaściwej postawy ucznia w trakcie nauczania.
W tym miejscu jest szczególnie wa\
na rola nauczyciela, gdy\
od postawy nauczyciela,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
sposobu prowadzenia zajęć zale\
y między innymi zainteresowanie ucznia. Uczeń
niezainteresowany materiałem nauczania, wykonywaniem ćwiczeń nie nabędzie w pełni
umiejętności zało\
onych w jednostce modułowej. Nale\
y rozbudzić wśród uczniów tak
zwaną  ciekawość wiedzy . Potwierdzenie przez ucznia opanowania materiału nauczania
rozdziału mo\
e stanowić podstawę dla nauczyciela do sprawdzenia wiedzy i umiejętności
ucznia z tego zakresu. Nauczyciel realizując jednostkę modułową powinien zwracać
uwagę na predyspozycje ucznia, ocenić, czy uczeń ma większe uzdolnienia manualne, czy
mo\
e lepiej radzi sobie z rozwiązywaniem problemów teoretycznych,
- testy zamieszczone w rozdziale Ewaluacja osiągnięć ucznia zawierają zadania z zakresu
całej jednostki modułowej i nale\
y je wykorzystać do oceny uczniów, a wyniki osiągnięte
przez uczniów powinny stanowić podstawę do oceny pracy własnej nauczyciela
realizującego tę jednostkę modułową. Ka\
demu zadaniu testu przypisano określoną liczbę
mo\
liwych do uzyskania punktów (0 lub 1 punkt). Ocena końcowa uzale\
niona jest od
ilości uzyskanych punktów. Nauczyciel mo\
e zastosować test według własnego projektu
oraz zaproponować własną skalę ocen. Nale\
y pamiętać, \
eby tak przeprowadzić proces
oceniania ucznia, aby umo\
liwić mu jak najpełniejsze wykazanie swoich umiejętności.
322[03].O1
Podstawy zawodu
322[03].O1.01
Przestrzeganie przepisów
bezpieczeństwa
i higieny pracy, ochrony
przeciwpo\
arowej, ochrony
środowiska
322[03].O1.02
Nawiązywanie i utrzymywanie
kontaktów międzyludzkich
322[03].O1.03 322[03].O1.04
Analizowanie budowy, fizjologii
Udzielanie pierwszej pomocy
i patofizjologii narządu \
ucia
322[03].O1.05
Stosowanie przepisów prawa
i zasad ekonomiki w ochronie zdrowia
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:
- posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu komunikacji interpersonalnej,
-
-
-
- korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji,
-
-
-
- selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,
-
-
-
- u\
ytkować nowoczesny sprzęt biurowy,
-
-
-
- obsługiwać komputer na poziomie podstawowym,
-
-
-
- pracować w grupie,
-
-
-
- posługiwać się pojęciami: niepełnosprawność, integracja, rodzina, zdrowie,
-
-
-
- charakteryzować postawę lojalną, dyspozycyjną i dyskretną,
-
-
-
- uczestniczyć w dyskusji, prezentacji,
-
-
-
- oceniać własne mo\
liwości sprostania wymaganiom wybranego zawodu,
-
-
-
- identyfikować własne cechy osobowości, umiejętności,
-
-
-
- stosować podstawowe zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.
-
-
-
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:
- posłu\
yć się podstawową terminologią z zakresu psychologii,
- scharakteryzować składniki osobowości,
- określić czynniki wpływające na kształtowanie osobowości,
- określić wpływ stanu psychicznego na zdrowie człowieka,
- określić rolę procesów poznawczych w nawiązywaniu kontaktu z pacjentem,
- scharakteryzować style oraz techniki komunikacji werbalnej i niewerbalnej,
- rozró\
nić typy zachowań pacjentów,
- scharakteryzować czynniki społeczne wpływające na zdrowie i mo\
liwości
komunikacyjne pacjentów,
- rozpoznać potrzeby pacjentów w ró\
nym wieku,
- ocenić mo\
liwości komunikacyjne dzieci i młodzie\
y, kobiet w cią\
y i karmiących oraz
osób dorosłych i w podeszłym wieku,
- określić sposoby nawiązywania kontaktu z pacjentem,
- nawiązać kontakt z pacjentami oraz współpracownikami,
- zastosować techniki ułatwiające skuteczne komunikowanie się,
- zastosować argumentację racjonalną i emocjonalną do określonej sytuacji,
- rozpoznać zakłócenia występujące w procesie komunikowania się,
- scharakteryzować utrudnienia w komunikowaniu się z pacjentem,
- poradzić sobie w sytuacjach trudnych,
- zastosować ogólnie przyjęte normy etyczne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. PRZYKA
ADOWE SCENARIUSZE ZAJ
Ć
Scenariusz zajęć 1
Osoba prowadząca & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ...
Modułowy program nauczania: Higienistka stomatologiczna 322[03]
Moduł: Podstawy zawodu 322[03].O1
Jednostka modułowa: Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
322[03].O1.02
Temat: Skuteczne komunikowanie się z pacjentem. Komunikacja werbalna.
Cel ogólny: Kształtowanie umiejętności stosowania zasad skutecznego komunikowania się.
Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:
- zdefiniować pojęcia: komunikowanie się, komunikacja interpersonalna, komunikacja
werbalna, komunikacja niewerbalna,
- wyjaśnić zasady przekazywania komunikatów werbalnych,
- wymienić cechy dobrego nadawcy i dobrego odbiorcy,
- scharakteryzować techniki aktywnego słuchania,
- uzasadnić znaczenie i stosowanie ró\
nych technik komunikacji interpersonalnej
w tworzeniu właściwych relacji z pacjentem,
- zaprezentować efekt wykonanej pracy.
Metody nauczania uczenia się:
- pogadanka,
- dyskusja dydaktyczna,
- metoda sytuacyjna,
- ćwiczenie praktyczne.
Formy organizacyjne pracy uczniów:
- praca indywidualna,
- praca w grupach.
Czas: 2 godziny dydaktyczne.
Środki dydaktyczne:
- foliogramy:
a) przebieg procesu komunikacji,
b) techniki aktywnego słuchania,
c) style komunikowania się,
 prezentacje komunikatów werbalnych,
- kamera wideo, magnetowid, DVD.
Przebieg zajęć:
1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie listy obecności, sprawdzenie gotowości do zajęć.
2. Podanie tematu zajęć, uświadomienie celu zajęć.
3. Zorganizowanie stanowiska pracy do wykonania ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
4. Realizacja zajęć:
- nauczyciel przeprowadza pogadankę na temat ogólnych wiadomości dotyczących
komunikacji, objaśnia pojęcia: komunikacja interpersonalna, komunikacja werbalna
i niewerbalna,
- nauczyciel zadaje pytanie:  Co rozumiesz przez pojęcie komunikowanie się? ,
- nauczyciel prosi uczniów o przygotowanie się do ćwiczeń.
5. Realizacja ćwiczenia:
- nauczyciel wyjaśnia, \
e celem ćwiczenia jest prezentacja przygotowanego przez
uczniów komunikatu werbalnego,
- nauczyciel wybiera czterech lub pięciu uczniów chętnych do przedstawienia
przygotowanych materiałów,
- uczniowie kolejno prezentują swoje prace, a nauczyciel nagrywa wystąpienie.
6. Nauczyciel odtwarza nagranie i następuje dyskusja. Pytania do dyskusji:
- Jak nadawca zachowywał się podczas wystąpienia?
- W jaki sposób i jak mówił?
- Czy komunikat został przedstawiony jasno i zrozumiale?
- Co zmieniłbyś w przekazie informacji?
- Czy podczas prezentacji zwracałeś uwagę na odbiorcę?
- Jak zachowywał się odbiorca?
- Czy odbiorca miał wpływ i jaki na Twój przekaz informacji?
Zakończenie zajęć
1. Grupa wspólnie z nauczycielem dokonuje oceny prezentacji.
2. Nauczyciel ocenia aktywność uczniów.
Praca domowa
Wpisz do tabeli cechy dobrego nadawcy i dobrego odbiorcy.
Cechy dobrego nadawcy Cechy dobrego odbiorcy
1. & & & & & & & & & & & & & & & 1. & & & & & & & & & & & & & & & &
2. & & & & & & & & & & & & & & & 2. & & & & & & & & & & & & & & & &
3. & & & & & & & & & & & & & & & 3. & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:
- anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i zdobytych
umiejętności.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Scenariusz zajęć 2
Osoba prowadząca & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ...
Modułowy program nauczania: Higienistka stomatologiczna 322[03]
Moduł: Podstawy zawodu 322[03].O1
Jednostka modułowa: Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
322[03].O1.02
Temat: Mój system wartości etycznych.
Cel ogólny: Kształtowanie etycznych zachowań w relacjach z drugim człowiekiem.
Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:
- zdefiniować pojęcia: etyka, etyka zawodowa, normy etyczne,
- wyjaśnić zasady uczciwego i odpowiedzialnego postępowania wobec drugiej osoby,
- sformułować zasady etycznego postępowania w ró\
nych sytuacjach zawodowych,
- określić skutki nie zastosowania zasad etycznego postępowania,
- określić własny system wartości.
Metody nauczania uczenia się:
- pogadanka,
- dyskusja dydaktyczna,
- metoda sytuacyjna,
- ćwiczenie praktyczne.
Formy organizacyjne pracy uczniów:
- praca indywidualna,
- praca w grupach.
Czas: 2 godziny dydaktyczne.
Środki dydaktyczne:
- foliogramy przedstawiające definicje: etyki, etyki zawodowej, norm etycznych,
- encyklopedia,
- przybory do pisania,
- kartki samoprzylepne,
- kartki papieru.
Przebieg zajęć:
1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie listy obecności, sprawdzenie gotowości do zajęć.
2. Podanie tematu zajęć, uświadomienie celu zajęć.
3. Zorganizowanie stanowiska pracy do wykonania ćwiczenia.
4. Realizacja zajęć:
- nauczyciel przeprowadza pogadankę na temat ogólnych wiadomości dotyczących
etyki, etyki zawodowej, postępowania zgodnie z regułami moralnymi, opierającymi
się na powszechnie akceptowanych wartościach wynikających z tradycji i kultury
danego społeczeństwa, normami prawnymi o charakterze nakazów i zakazów,
ustalającymi odpowiedzialność za nieprzestrzeganie prawa,
- uczniowie przy pomocy nauczyciela starają się odpowiedzieć na pytanie: co to jest
etyka, etyczne postępowanie?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
- nauczyciel poleca uczniom zastanowienie się nad tym, co jest dla nich cenne
i stanowi wartość.
5. Realizacja ćwiczenia:
- nauczyciel wyjaśnia, \
e celem ćwiczenia jest ustalenie, jakie wartości ka\
dy z nich
uwa\
a za szczególnie cenne, które mogą stworzyć osobisty system wartości,
- uczniowie mają za zadanie wypisać na kartkach samoprzylepnych zasady etyczne,
które znalazłyby swoje miejsce w ich osobistym systemie wartości,
- po wykonaniu ćwiczenia nauczyciel wybiera 5-ciu uczniów, którzy przedstawiają na
forum grupy swój system wartości,
- podsumowaniem prezentacji uczniów ma być wybranie dziesięciu najwa\
niejszych
zasad etycznych, tworzących system wartości,
- ćwiczenie ma celu uświadomienie uczniom jakich wartości bronią i jakie są dla nich
najwa\
niejsze.
6. Dyskusja. Pytania do dyskusji:
- Czy ka\
dy człowiek powinien umieć rozpoznawać wartości etyczne i stosować je we
wszystkich obszarach swojej działalności  relacjach rodzinnych i towarzyskich,
w szkole, na uczelni, w pracy i \
yciu publicznym?
- Jakie są skutki nie stosowania zasad etycznych, które powinny obowiązywać we
wzajemnych relacjach zarówno w \
yciu osobistym jak i zawodowym?
Zakończenie zajęć
1. Grupa wspólnie z nauczycielem dokonuje oceny prezentacji.
2. Nauczyciel ocenia aktywność uczniów.
Praca domowa
Opracuj kodeks etycznego postępowania w zawodzie higienistka stomatologiczna.
Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:
- anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i zdobytych
umiejętności.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
5. ĆWICZENIA
5.1. Podstawowa terminologia psychologiczna
5.1.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wyszukaj w literaturze i Internecie informacje na temat znaczenia i roli prawej oraz lewej
półkuli mózgowej człowieka. Wska\
, jakie zaburzenia psychiczne mogą powstać, jeśli nie
będą one prawidłowo funkcjonować.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, a gotowe
wnioski i wyniki pracy przedstawili i omówili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać w literaturze i Internecie informacje na temat roli prawej i lewej półkuli,
2) wypisać funkcje, jakie pełni prawa i lewa półkula,
3) dokonać analizy tych funkcji i wskazać procesy psychiczne, które są z nimi związane,
4) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- pogadanka,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
Ćwiczenie 2
Opracuj słowniczek podstawowych pojęć z zakresu psychologii, uwzględniając
wieloznaczność pojęć i zakres ich stosowania.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, a gotowe
wnioski i wyniki pracy przedstawili i omówili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać w literaturze i Internecie definicje podstawowych pojęć psychologicznych,
2) dokonać klasyfikacji alfabetycznej tych pojęć,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
3) opracować katalog podstawowych pojęć psychologicznych,
4) opracować formę graficzną,
5) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- pokaz z objaśnieniem,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
Ćwiczenie 3
Zachowaj się asertywnie w opisanej poni\
ej sytuacji.
Kolega z pracy, po raz kolejny prosi cię o wykonanie zadania, które nale\
y do jego
obowiązków. Uzasadnia to zmęczeniem i problemami osobistymi, choć wiesz, \
e to
nieprawda.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje,
samodzielnie przygotowali scenkę sytuacyjną, a gotowe wnioski i wyniki pracy przedstawili
i omówili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać w literaturze i Internecie zasady przemawiania, prezentowania, referowania,
2) wyszukać w literaturze i Internecie zasady zachowania asertywnego,
3) dobrać odpowiednie wskazówki,
4) połączyć przemawianie z odpowiednią gestykulacją, tonem głosu, mimiką twarzy,
5) przygotować autoprezentację,
6) zaprezentować na forum grupy zachowanie asertywne,
7) przeprowadzić ocenę własnego wystąpienia.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- inscenizacja,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
5.2. Osobowość
5.2.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj pisemnie ankietę, której celem będzie zbadanie, jaki temperament i typ
osobowości ma dany pacjent.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, a wyniki
pracy i wnioski przedstawili i omówili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać w literaturze i Internecie zasadnicze elementy ankiety,
2) wyszukać cechy poszczególnych temperamentów i osobowości,
3) sformułować pytania,
4) opracować stronę graficzną ankiety,
5) przeprowadzić ocenę ankiety,
6) zaprezentować na forum grupy opracowaną ankietę.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- pokaz z objaśnieniem,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
Ćwiczenie 2
Dobierz typ osobowości do podanych zawodów: farmaceuta, dietetyk, ortopeda,
higienistka i asystentka stomatologiczna.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, a wyniki
pracy i wnioski przedstawili i omówili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać w literaturze i Internecie charakterystykę osobowości,
2) wypisać, jakimi cechami powinni się odznaczać przedstawiciele poszczególnych
zawodów,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
3) dopasować cechy do typów osobowości,
4) opracować zestawienie cech i typów osobowości,
5) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- pokaz z objaśnieniem,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki format A4,
- literatura z rozdziału 7.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
5.3. Charakterystyka procesów psychicznych w \
yciu człowieka
5.3.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ, z jakimi wra\
eniami mo\
esz mieć do czynienia oglądając film w du\
ej sali
kinowej w warunkach opisanych poni\
ej.
Byłeś na filmie z grupą kolegów. Sala kinowa była pełna, film interesujący, choć w jego
oglądaniu trochę przeszkadzało ci, \
e niektórzy jedli pra\
oną kukurydzę, chipsy i pili napoje
z puszki.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób
realizacji ćwiczenia. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje,
a gotowe wnioski i wyniki pracy przedstawili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać w literaturze i Internecie charakterystykę wra\
enia,
2) wymienić rodzaje wra\
eń,
3) określić zale\
ność między danym wra\
eniem a danym zmysłem,
4) wybrać wra\
enia, które mogą wystąpić w sali kinowej,
5) wskazać z
ródło tych wra\
eń w sali kinowej,
6) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- pogadanka,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
Ćwiczenie 2
Opracuj schemat myślowy człowieka, który boi się pójść do dentysty, bo pamięta, jak
w dzieciństwie miał usuwane zęby.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje,
przygotowali schemat, a wyniki pracy i wnioski przedstawili i omówili na forum grupy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać w literaturze i Internecie schemat procesu myślenia,
2) wypisać, jakie etapy obejmuje proces myślenia,
3) sformułować przykładowe myśli pacjenta na ka\
dym etapie tego procesu,
4) opracować schemat myślowy,
5) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- pokaz z objaśnieniem,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
Ćwiczenie 3
Zaplanuj rozmowę z chorym dzieckiem oraz człowiekiem starszym, na temat jego
choroby i emocji, jakie jej towarzyszą.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje oraz
przygotowali stosowną prezentację rozmowy, a wyniki pracy i wnioski przedstawili
i omówili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać w literaturze elementy procesu emocjonalnego,
2) wypisać, jakie emocje mogą towarzyszyć osobie chorej,
3) sformułować przykładowe myśli pacjenta na ka\
dym etapie tego procesu,
4) sformułować pytania odpowiednio do wieku osoby,
5) określić bodz
ce biorące udział w tym procesie,
6) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- instrukta\
,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
5.4. Style komunikowania się
5.4.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Posługując się przykładami wyjaśnij, w jakich sytuacjach nale\
y stosować niepartnerski
styl komunikowania się z innymi ludz
mi.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje,
sformułowali wnioski, a wyniki pracy i wnioski przedstawili i omówili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać w literaturze i Internecie charakterystykę niepartnerskiego stylu
komunikowania się,
2) określić sytuacje, w jakich mo\
e być stosowany styl niepartnerski,
3) dobrać odpowiednie przykłady,
4) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- pokaz z objaśnieniem,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
Ćwiczenie 2
Połącz style komunikowania się wymienione w lewej kolumnie tabeli z odpowiadającymi
im charakterystykami z prawej kolumny tabeli.
Styl Charakterystyka
Partnerski Narzucanie tematu rozmowy i uwa\
anie własnych wypowiedzi za
wa\
niejsze
Autorytarny Uwa\
anie celów partnera za wa\
niejsze od własnych
Uległy Traktowanie z taką samą powagą własnych celów, jak i celów partnera.
Nie narzucanie swojego punktu widzenia
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje,
sformułowali wnioski, a wyniki pracy i wnioski przedstawili i omówili na forum grupy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać w literaturze i Internecie charakterystykę stylów komunikowania się,
2) wypisać cele poszczególnych stylów,
3) połączyć odpowiednio określenia z charakterystykami,
4) uzasadnić swój wybór,
5) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
5.5. Techniki komunikacji werbalnej i formy komunikacji
niewerbalnej
5.5.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeprowadz
(inscenizację) rozmowę na jeden z poni\
szych tematów:
a) rozmowa z pacjentem, który powinien postępować zgodnie z zaleceniami lekarskimi
(np. w zakresie określonej diety, rehabilitacji itp.), a nie chce ich przestrzegać,
b) rozmowa z klientem apteki, który zamiast leku przepisanego chce zakupić całkiem inny
środek sugerując się reklamą telewizyjną.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje,
sformułowali argumenty, opracowali sposób ich prezentacji, a wyniki pracy przedstawili na
forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wybrać odpowiednią technikę komunikowania się oraz formy techniki niewerbalnej,
2) opracować argumenty,
3) przygotować scenkę sytuacyjną i ją zaprezentować,
4) dokonać oceny zaprezentowanej rozmowy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- inscenizacja,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
Ćwiczenie 2
Określ zasady postępowania w następujących przypadkach:
a) do przychodni przychodzi pacjent i zgłasza \
ądania, dotyczące umówienia się na wizytę
oraz warunków jej przeprowadzenia, których przychodnia ze względu na brak
mo\
liwości organizacyjnych i ochronę własnych interesów nie mo\
e spełnić.
Porozmawiaj z nim stosując odpowiednio dobraną technikę komunikowania,
b) do apteki przychodzi klient i zgłasza \
ądani dotyczące zakupu środków, których apteka
ze względu na brak mo\
liwości prawnych, organizacyjnych i ochronę własnych
interesów nie mo\
e spełnić. Porozmawiaj z nim stosując odpowiednio dobraną technikę
komunikowania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, dobrali
argumenty, a wyniki pracy przedstawili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać w literaturze i Internecie charakterystykę ró\
nych technik i form komunikacji,
2) przeanalizować, która z nich jest właściwa w sytuacji, gdy nie spełniamy \
ądań drugiej
strony,
3) dokonać wyboru techniki zdartej płyty,
4) przygotować odpowiednią odmowę,
5) poszukać takiego rozwiązania, które zaspokoi interesy pacjenta, ale nie kosztem
interesów innych osób,
6) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- analiza przypadku,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki format A4,
- literatura z rozdziału 7.
Ćwiczenie 3
Przeprowadz
telefoniczną rozmowę (inscenizację) z pacjentem, który dzwoni, aby
skrytykować ofertę przychodni (apteki, gabinetu) i warunki w niej panujące. Przeprowadz

z nim rozmowę na ten temat stosując odpowiednią technikę komunikacji.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, dobrali
argumenty, przygotowali stosowną inscenizację, a wyniki pracy przedstawili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać w literaturze i Internecie charakterystykę ró\
nych technik komunikacji,
2) ocenić, która z nich jest właściwa w sytuacji, gdy spotykamy się z krytyką,
3) dokonać wyboru techniki otwartych drzwi,
4) wypisać zasady prowadzenia rozmów telefonicznych,
5) dobrać właściwy styl komunikowania się,
6) przygotować odpowiednią rozmowę,
7) sprowadzić rozmowę z ogólników na konkrety,
8) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- inscenizacja,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
5.6. Charakterystyka potrzeb człowieka
5.6.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie własnych doświadczeń w dotychczasowych kontaktach z placówkami
zdrowia podaj i omów przykłady, w jaki sposób starają się one zaspokoić potrzeby pacjenta.
Wska\
te\
obszary, w których potrzeby pacjenta są niezaspokojone. Oceń to zjawisko.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, a wyniki
pracy i wnioski przedstawili i omówili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) dokonać analizy potrzeb pacjenta,
2) wypisać sposoby zaspakajania tych potrzeb,
3) wskazać na przykładach, jakie potrzeby są zaspakajane przez placówki zdrowia,
4) podać sposoby zaspakajania tych potrzeb,
5) wskazać obszary potrzeb, które nie są zaspakajane przez placówki zdrowia,
6) określić przyczynę i skutki tego zjawiska,
7) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- pokaz z objaśnieniem,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1, kolorowe kartki format A4,
- literatura z rozdziału 7.
Ćwiczenie 2
Opracuj ankietę, której celem będzie zbadanie, czy pacjenci są zadowoleni z poziomu
obsługi w gabinecie np. dentystycznym, dietetycznym oraz oferty usług medycznych w nim
świadczonych.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje,
opracowali ankietę a wyniki pracy przedstawili i omówili na forum grupy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać w literaturze i Internecie zasadnicze elementy ankiety,
2) wybrać zagadnienia, o które chcesz zapytać pacjentów,
3) sformułować pytania,
4) opracować stronę graficzną ankiety,
5) zaprezentować na forum grupy wyniki pracy,
6) przeprowadzić ocenę własnych działań.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- pogadanka,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1, kolorowe kartki format A4,
- literatura z rozdziału 7.
Ćwiczenie 3
Podając odpowiednie przykłady wyka\
relację, jaka zachodzi między potrzebami
człowieka, a jego wiekiem oraz scharakteryzuj czynniki kształtujące potrzeby.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, określili
relację, a wyniki pracy przedstawili i omówili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) dokonać analizy hierarchii potrzeb wg A. Maslowa,
2) wykazać ró\
nicę między potrzebami ni\
szego rzędu a wy\
szego rzędu,
3) wypisać, jakie potrzeby ma człowiek na ró\
nych etapach \
ycia,
4) określić przyczyny zmian w hierarchii potrzeb,
5) określić, jak potrzeby są zaspakajane,
6) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- pogadanka,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Ćwiczenie 4
Przygotuj listę pytań, które mogą być pomocne w rozpoznaniu potrzeb i oczekiwań
pacjenta (klienta apteki).
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje,
opracowali pytania, a wyniki pracy przedstawili i omówili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) znalez
ć w Internecie lub literaturze przykłady obsługi pacjenta,
2) określić o co i w jaki sposób mo\
na zapytać pacjenta,
3) sformułować pytania,
4) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- pogadanka,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
5.7. Psychologiczne i społeczne uwarunkowania kontaktu
z pacjentem
5.7.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj zestawienie rodzajów wsparcia, z uwzględnieniem ich celów i metod realizacji.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje,
opracowali zestawienie, a wyniki pracy przedstawili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wypisać cechy poszczególnych rodzajów wsparcia,
2) usystematyzować te cechy,
3) określić cel, jaki jest najwa\
niejszy w danym rodzaju wsparcia,
4) wskazać formy, w jakich wsparcie jest realizowane w praktyce,
5) opracować formę graficzną zestawienia,
6) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
Ćwiczenie 2
Określ rolę hospicjum w \
yciu pacjenta.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, a wyniki
pracy przedstawili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać informacje na temat hospicjum, jego roli i funkcji,
2) wypisać zadania hospicjum i formy realizacji tych zadań,
3) określić warunki, jakie muszą być spełnione, aby zostać wolontariuszem w hospicjum,
4) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
Ćwiczenie 3
W oparciu o przykłady z tzw. \
ycia codziennego wyjaśnij, jak ludzie reagują na wieść
o chorobie i jak otoczenie reaguje na takie choroby jak: AIDS, sepsa, gruz
lica.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, dobrali
argumenty, a wyniki pracy przedstawili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) określić reakcje osób na wieść, \
e są chorzy,
2) określić reakcje osób na wieść o tym, \
e ktoś jest chory,
3) dokonać analizy porównawczej tych reakcji,
4) określić przyczyny i skutki reakcji,
5) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- dyskusja dydaktyczna,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
Ćwiczenie 4
Przygotuj symulację wywiadu z pacjentem w celu rozpoznania czynników, które
ułatwiają i utrudniają mu walkę z chorobą.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje,
przygotowali inscenizację, a wyniki pracy przedstawili na forum grupy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać informacji na temat społecznych uwarunkowań choroby,
2) przygotować pytania mające na celu rozpoznanie czynników wpływających na
psychiczny stan pacjenta,
3) dokonać klasyfikacji tych czynników ze względu na ich z
ródło oraz skutki,
4) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- inscenizacja,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
5.8. Zasady prowadzenia dyskusji
5.8.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotuj scenariusz dyskusji na temat sytuacji w polskiej słu\
bie zdrowia.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje,
opracowali sposób rozpoczęcia i prowadzenia dyskusji, dobrali argumenty, a wyniki pracy
przedstawili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać w Internecie informacje na temat zasad przeprowadzania dyskusji,
2) wyszukać informacje na temat rodzajów argumentów,
3) sformułować odpowiednie argumenty rzeczowe i merytoryczne,
4) przygotować odpowiednią inscenizację,
5) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- pogadanka,
- dyskusja dydaktyczna.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
Ćwiczenie 2
Przygotuj scenkę przedstawiającą rozmowę na temat zmian organizacji pracy
w funkcjonowaniu przychodni, apteki lub wybranego gabinetu (np. stomatologicznego,
dietetycznego). W scenariuszu rozmowy uwzględnij argumenty uzasadniające korzyści
z proponowanych zmian i zaproponuj konstruktywne rozwiązanie.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, dokonali
wyboru odpowiednich zachowań i argumentów, przygotowali inscenizację, a wyniki pracy
przedstawili na forum grupy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać w Internecie i literaturze zasady prowadzenia dyskusji,
2) zaproponować przykładowe rozwiązania problemu,
3) opracować argumenty uzasadniające proponowane rozwiązania,
4) przygotować odpowiednią inscenizację z zastosowaniem technik komunikacji werbalnej
i niewerbalnej,
5) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- pogadanka,
- inscenizacja.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
5.9. Bariery komunikacyjne oraz sytuacje trudne
5.9.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wska\
, jakie bariery komunikacji wystąpiły w opisanym poni\
ej przypadku.
Podczas zebrania pracownik przedstawia trudności, jakie ostatnio zaistniały w firmie.
Kierownik przerywa mu prezentację i sam wylicza przyczyny takiego stanu rzeczy. Nie daje
się przekonać, \
e przyczyniły się do tego jego decyzje. Podnosi ton głosu, stuka długopisem
o blat stołu i otwiera okno, przez które dobiega hałas uliczny.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, dokonali
ich analizy, sformułowali wnioski, a wyniki pracy przedstawili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przeanalizować opisany przypadek,
2) ocenić rodzaje barier komunikacyjnych,
3) rozró\
nić bariery zewnętrzne i wewnętrzne,
4) wskazać bariery zaistniałe w opisanej sytuacji,
5) określić przyczyny powstania tych barier,
6) zaproponować sposoby ich pokonania,
7) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- analiza przypadku,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- literatura i prasa,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4.
Ćwiczenie 2
Wyjaśnij zjawisko opisane poni\
ej.
W jednej sali szpitalnej le\
y staruszek ze złamaną nogą oraz młody, 19-letni chłopak.
Obaj czują się bardzo samotni i mają problemy z zaprzyjaz
nieniem się, bo nie mogą znalez
ć
tzw.:  wspólnego języka .
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, dokonali
ich analizy, sformułowali wnioski, a wyniki pracy przedstawili na forum grupy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przeanalizować opisaną sytuację,
2) wyjaśnić pojęcie  wspólny język ,
3) ocenić rodzaje barier komunikacyjnych,
4) rozró\
nić bariery zewnętrzne i wewnętrzne,
5) wskazać bariery zaistniałe w opisanej sytuacji,
6) określić przyczyny powstania tych barier,
7) zaproponować sposoby ich pokonania,
8) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- analiza przypadku,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki format A4.
Ćwiczenie 3
Wska\
w przypadku opisanym poni\
ej rodzaje barier komunikacyjnych.
Pacjent próbuje koncentrować uwagę wszystkich na jego osobie i zaanga\
ować ich
w rozwiązanie jego problemu. U\
ywa przy tym wyszukanych zwrotów, posługuje się
fachową terminologią i nie pozwala innym dojść do słowa. Wtrąca przy tym informacje
z \
ycia prywatnego oraz informacje z \
ycia politycznego.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób
realizacji ćwiczenia. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje,
dokonali ich analizy, przygotowali argumenty, sformułowali wnioski, a wyniki pracy
przedstawili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przeanalizować opisany przypadek,
2) dokonać analizy rodzajów barier komunikacyjnych,
3) rozró\
nić bariery zewnętrzne i wewnętrzne,
4) wskazać bariery zaistniałe w opisanej sytuacji,
5) określić przyczyny powstania tych barier,
6) zaproponować sposób ich pokonania,
7) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- analiza przypadku,
- ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1 i A4.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
5.10. Zasady rozwiązywania konfliktów międzyludzkich
5.10.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wska\
sposób rozwiązania konfliktu opisanego poni\
ej.
Kolega oczernia Cię w oczach szefa, nie realizuje powierzonych mu zadań i przypisuje
sobie Twoje zasługi. Kiedy zwróciłeś mu uwagę na temat jego zachowania, zaczął publicznie
cię krytykować i zarzucił kłamstwo.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób
realizacji ćwiczenia. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje,
dokonali ich analizy, sformułowali wnioski, a wyniki pracy przedstawili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przeanalizować opisaną sytuację,
2) wskazać rodzaje strategii rozwiązywania konfliktów,
3) wymienić przyczyny zaistniałej sytuacji,
4) wymienić dą\
enia ka\
dej strony konfliktu,
5) dobrać odpowiednią strategię rozwiązywania konfliktu,
6) dobrać środki, jakimi mo\
e posłu\
yć się szef firmy,
7) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- analiza przypadku,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4.
Ćwiczenie 2
W gazecie ukazał się artykuł na temat zajęć jogi oraz ziół stosowanych w medycynie
chińskiej, jako sposobu walki ze stresem. Pacjenci te\
są nimi zainteresowani. Scharakteryzuj
ten rodzaj zajęć i środków.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, dokonali
ich analizy, sformułowali wnioski, a wyniki pracy przedstawili na forum grupy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać w literaturze i Internecie informacje na temat istoty jogi oraz chińskiej
medycyny,
2) wypisać główne zało\
enia jogi i chińskiej medycyny,
3) wskazać na związek między jogą a walką ze stresem,
4) dokonać oceny takiego sposobu walki ze stresem,
5) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- pogadanka,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki format A4.
Ćwiczenie 3
Przygotuj zajęcia dla grupy swoich kolegów, na których wykorzystasz muzykę
relaksacyjną.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób
realizacji ćwiczenia. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje,
dokonali ich analizy, przygotowali zajęcia, sformułowali wnioski, a wyniki pracy przedstawili
na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przedstawić zasady i cel zajęć relaksacyjnych,
2) wskazać na znaczenie muzyki w procesie relaksacji,
3) dobrać odpowiednią muzykę,
4) zadbać o odpowiednie przygotowanie pomieszczenia (wywietrzenie sali, maty,
oświetlenie),
5) przeprowadzić zajęcia pod kierunkiem nauczyciela,
6) dokonać oceny przeprowadzonych zajęć.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- instrukta\
,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- prasa,
- komputer z dostępem do Internetu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1 i A4,
- magnetofon, odtwarzacz CD.
Ćwiczenie 4
Wska\
sposób rozwiązania konfliktu opisanego poni\
ej.
Pacjent, będący klientem twojej apteki nie realizuje zaleceń lekarskich, a o swoje złe
samopoczucie obwinia personel medyczny i producentów leków. Grozi, \
e poda lekarza
i pracowników apteki do sądu, poniewa\
chcą go otruć. Wska\
sposób rozwiązania konfliktu.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, dokonali
ich analizy, sformułowali wnioski, a wyniki pracy przedstawili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przeanalizować opisany przypadek,
2) wskazać rodzaje strategii rozwiązywania konfliktów,
3) wymienić przyczyny zaistniałej sytuacji,
4) wymienić dą\
enia ka\
dej strony konfliktu,
5) dobrać odpowiednią strategię rozwiązywania konfliktu,
6) dobrać środki, jakimi mo\
e posłu\
yć się lekarz,
7) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- analiza przypadku,
- ćwiczenie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
5.11. Techniki negocjacji
5.11.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotuj scenkę sytuacyjną, której tematem będzie przeprowadzenie negocjacji z osobą
niezgadzającą się na udzielenie jej pomocy medycznej.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, dokonali
ich analizy, przygotowali scenkę, sformułowali wnioski, a wyniki przedstawili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) dokonać oceny stylów negocjacji,
2) wybrać styl negocjacji,
3) określić cel, jaki nale\
y osiągnąć,
4) określić granice ustępstw,
5) przygotować argumenty merytoryczne i formę ich prezentacji,
6) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- inscenizacja,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- literatura i prasa,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4.
Ćwiczenie 2
Firma będąca jedynym dostawcą danych materiałów potrzebnych do przeprowadzenia
zabiegów lekarskich oraz leków przedstawiła swoją ofertę, ale jej \
ądania finansowe są zbyt
wygórowane. Wynegocjuj jak najlepsze warunki dostawy tych materiałów.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, dokonali
ich analizy, sformułowali wnioski, a wyniki pracy przedstawili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyjaśnić pojęcie  wspólny język ,
2) ocenić rodzaje barier komunikacyjnych,
3) rozró\
nić bariery zewnętrzne i wewnętrzne,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
4) wskazać bariery zaistniałe w opisanej sytuacji,
5) określić przyczyny powstania tych barier,
6) zaproponować sposoby ich pokonania,
7) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- pogadanka,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki format A4.
Ćwiczenie 3
Przygotuj symulację negocjacji w opisanym przypadku:
Do przychodni (gabinetu) przychodzi pacjent twierdząc, \
e był umówiony na wizytę.
Sekretarka nie znajduje w preliminarzu nazwiska pacjenta, ani informacji o terminie wizyty.
W dodatku w tym dniu nie ma w gabinecie lekarza, z którym według relacji pacjenta był
omówiony. Pacjent twierdzi, \
e uzyskał telefoniczne potwierdzenie umówionej wizyty przez
pracownika zastępującego sekretarkę, wymieniając nazwisko tej osoby. Zaproponuj zmianę
terminu wizyty.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, dokonali
ich analizy, przygotowali argumenty oraz inscenizację, sformułowali wnioski, a wyniki pracy
przedstawili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przeanalizować opisany przypadek,
2) dokonać oceny stylów negocjacji,
3) wybrać styl negocjacji,
4) określić cel, jaki nale\
y osiągnąć,
5) określić granice ustępstw,
6) przygotować argumenty merytoryczne,
7) przygotować formę prezentacji argumentów,
8) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- inscenizacja,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1 i A4.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
5.12. Promocja zdrowia
5.12.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wyszukaj dane statystyczne na temat współczesnego modelu polskiej rodziny.
Przeprowadz
ich analizę pod kątem funkcji, jakie pełni rodzina i sformułuj odpowiednie
wnioski.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób
realizacji ćwiczenia. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje,
dokonali ich analizy, sformułowali wnioski, a wyniki pracy przedstawili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać w Internecie odpowiednie dane statystyczne,
2) opracować dane według typów rodziny i jej struktury,
3) dokonać analizy danych pod kątem funkcji, jakie rodzina powinna spełniać,
4) sformułować właściwe wnioski,
5) dokonać oceny problemu,
6) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- pogadanka,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
Ćwiczenie 2
Opracuj plakaty reklamowe promujące akcję dbania np. o higienę jamy ustnej, postawy
ciała, prawidłowe od\
ywianie, pozbywanie się przeterminowanych lekarstw.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, dokonali
ich analizy, sformułowali wnioski, a wyniki pracy przedstawili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wypisać zagro\
enia i korzyści związane z higieną jamy ustnej lub innym zagadnieniem
dotyczącym promocji zdrowia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
2) określić sposób przekazu informacji,
3) dobrać formę graficzną,
4) przygotować plakaty,
5) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- pogadanka,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki format A4,
- literatura z rozdziału 7.
Ćwiczenie 3
Scharakteryzuj akcje podejmowane przez organizacje rządowe i pozarządowe, mające na
celu promocję zdrowia. Określ rolę rodziny w tym zakresie.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, dokonali
ich analizy, przygotowali argumenty, sformułowali wnioski, a wyniki pracy przedstawili na
forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyszukać w Internecie, prasie informacje dotyczące akcji promujących zdrowie,
2) wskazać cel jaki ma być osiągnięty w tych akcjach,
3) określić sposoby i formy wykorzystywane do promocji zdrowia,
4) ocenić skuteczność wykorzystywanych środków,
5) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- pogadanka,
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- poradnik dla ucznia,
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1 i A4,
- literatura z rozdziału 7.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
5.13. Systemy wartości społecznych
5.13.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Stwórz swój osobisty system wartości etycznych, wypisując szczególnie cenne wartości
na kartce. Swój wybór uzasadnij.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, dokonali
ich analizy, sformułowali wnioski, a wyniki pracy przedstawili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący wartości etycznych,
2) wyjaśnić pojęcie wartości etycznych,
3) wypisać wartości,
4) uzasadnić swój wybór,
5) przedstawić wyniki pracy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki formatu A4,
- literatura z rozdziału 7.
Ćwiczenie 2
Opracuj własny kodeks etyki przedstawiciela wybranego zawodu medycznego,
składający się z dziesięciu najistotniejszych Twoim zdaniem zasad.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić sposób jego
realizacji. Proponuje się, aby uczniowie w parach wyszukali potrzebne informacje, dokonali
ich analizy, sformułowali wnioski, a wyniki pracy przedstawili na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przeanalizować materiał nauczania dotyczący zasad etyki,
2) sformułować zasady,
3) opracować formę graficzna,
4) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
- komputer z dostępem do Internetu,
- materiały piśmiennicze,
- arkusze papieru formatu A1,
- kolorowe kartki format A4,
- literatura z rozdziału 7.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
6. EWALUACJA OSI
GNI
Ć UCZNIA
Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego
TEST 1
Test jednostopniowy do jednostki modułowej  Nawiązywanie
i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których:
- zadania 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 19 są z poziomu podstawowego,
- zadania 3, 9, 15, 18, 20 są z poziomu ponadpodstawowego.
Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt
Za ka\
dą prawidłową odpowiedz
uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedz
lub jej brak
uczeń otrzymuje 0 punktów.
Proponuje się następujące normy wymagań  uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:
- dopuszczający  za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,
- dostateczny  za rozwiązanie co najmniej 12 zadań z poziomu podstawowego,
- dobry  za rozwiązanie 15 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego,
- bardzo dobry  za rozwiązanie 18 zadań, w tym co najmniej 4 z poziomu
ponadpodstawowego.
Klucz odpowiedzi: 1. b, 2. d, 3. c, 4. b, 5. a, 6. b, 7. d, 8. c, 9. b, 10. a, 11. d,
12. c, 13. c, 14. a, 15. d, 16. c, 17. d, 18. b, 19. a, 20. c.
Plan testu
Nr Cel operacyjny Kategoria Poziom Poprawna
zad. (mierzone osiągnięcia ucznia) celu wymagań odpowiedz

1 Zastosować formy komunikacji niewerbalnej B P b
2 Rozpoznać elementy komunikacji A P d
3 Scharakteryzować cechy zachowań asertywnych C PP c
4 Rozpoznać komunikaty A P b
5 Rozpoznać sposób prowadzenia negocjacji A P a
6 Zastosować odpowiednią argumentację C P b
7 Sformułować pytania w rozmowie z klientem C P d
8 Określić cechy informacji A P c
9 Zastosować odpowiednią strategię rozwiązywania
C PP b
konfliktu
10 Zastosować odpowiednią technikę
C P a
komunikowania się
11 Rozró\
nić bariery komunikacji B P d
12 Rozró\
nić potrzeby człowieka B P c
13 Scharakteryzować istotę kodeksu etycznego C P c
14 Dobrać środki słu\
ące rozwiązywaniu konfliktów C P a
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
15 Przeprowadzić negocjacje C PP d
16 Określić zachowania asertywne A P c
17 Określić zachowanie etyczne A P d
18 Zastosować argumentację emocjonalną C PP b
19 Wyjaśnić znaczenie mowy ciała B P a
20 Zastosować argument z przeciwieństwa C PP c
Przebieg testowania
Instrukcja dla nauczyciela
1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu, z co najmniej jednotygodniowym
wyprzedzeniem.
2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.
3. Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań podanych w zestawie oraz z zasadami punktowania.
4. Przeprowadz
z uczniami próbę udzielania odpowiedzi na takie typy zadań testowych,
jakie będą w teście.
5. Omów z uczniami sposób udzielania odpowiedzi (karta odpowiedzi).
6. Zapewnij uczniom mo\
liwość samodzielnej pracy.
7. Rozdaj uczniom zestawy zadań testowych i karty odpowiedzi, podaj czas przeznaczony
na udzielanie odpowiedzi.
8. Postaraj się stworzyć odpowiednią atmosferę podczas przeprowadzania pomiaru
dydaktycznego (rozładuj niepokój, zachęć do sprawdzenia swoich mo\
liwości).
9. Kilka minut przed zakończeniem sprawdzianu przypomnij uczniom o zbli\
ającym się
czasie zakończenia udzielania odpowiedzi.
10. Zbierz karty odpowiedzi oraz zestawy zadań testowych.
11. Sprawdz
wyniki i wpisz do arkusza zbiorczego.
12. Przeprowadz
analizę uzyskanych wyników sprawdzianu i wybierz te zadania,
które sprawiły uczniom największe trudności.
13. Ustal przyczyny trudności uczniów w opanowaniu wiadomości i umiejętności.
14. Opracuj wnioski do dalszego postępowania, mającego na celu uniknięcie niepowodzeń
dydaktycznych  niskie wyniki przeprowadzonego sprawdzianu.
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Wszystkie zadania są wielokrotnego wyboru i tylko jedna
odpowiedz
jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej Karcie odpowiedzi.
6. Zaznacz prawidłową odpowiedz
X (w przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz

zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową).
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
Materiały dla ucznia:
- instrukcja,
- zestaw zadań testowych,
- karta odpowiedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Komunikacja niewerbalna nie opiera się na
a) gestach.
b) słowach.
c) mimice.
d) tonie głosu.
2. Kodowanie w komunikacji to
a) świadome zatajanie informacji.
b) przekazywanie informacji według ustalonego schematu.
c) u\
ywanie odpowiednich skrótów.
d) wybór odpowiednich znaków do przekazania treści.
3. Asertywność wynika między innymi z tego, \
e osoba
a) narzuca innym własne zdanie.
b) nie ma własnego zdania.
c) potrafi wyrazić własne zdanie.
d) nie liczy się ze zdaniem innych.
4.  Systematyczne ćwiczenie sprzyja dobrym efektom w odchudzaniu. Jest to komunikat
a) krytyczny.
b) strukturalny.
c) opiekuńczy.
d) wspierający.
5. W negocjacjach
a) liczy się odpowiednia taktyka.
b) nie mo\
na iść na ustępstwa.
c) najlepszy jest styl miękki.
d) zawsze występuje impas.
6. Wybór sposobu argumentacji zale\
y od
a) miejsca prowadzenia rozmowy.
b) postawionej tezy.
c) pory dnia.
d) kraju, z którego pochodzi rozmówca.
7. Pytania zadawane pacjentowi
a) muszą być sformułowane w sposób ogólny.
b) nie mogą być wykorzystywane do badania rynku.
c) mogą dotyczyć jego prywatnych spraw.
d) mają słu\
yć poznaniu jego oczekiwań.
8. Podstawowe cechy informacji to
a) dokładność, aktualność, racjonalność, rzetelność.
b) rzetelność, aktualność, prawdziwość, racjonalność.
c) aktualność, dokładność, kompletność, przydatność.
d) aktualność, prawdziwość, kompletność, przydatność.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
9. Je\
eli w rozwiązaniu konfliktu stosujemy strategię dominacji to oznacza to, \
e
a) zale\
y nam na osiągnięciu kompromisu.
b) stosujemy groz
by i perswazję.
c) świadomie rezygnujemy z własnych dą\
eń.
d) rozwiązanie sprawy nie powinno nastąpić zbyt szybko.
10. Technikę otwartych drzwi stosuje się
a) w odpowiedzi na krytykę.
b) zawsze kiedy chce się osiągnąć kompromis.
c) aby podzielić się własnymi emocjami i prze\
yciami.
d) gdy celem jest spełnienie określonych \
ądań.
11. Do barier wewnętrznych nale\
ą
a) hałas uliczny, szum w uszach.
b) głośna muzyka, ból.
c) głód, brak czasu.
d) ró\
nice językowe, emocje.
12. Do potrzeb ni\
szego rzędu nale\
y potrzeba
a) awansu.
b) zakupu samochodu.
c) jedzenia.
d) pójścia do teatru.
13. Firmy tworzą kodeksy etyczne, aby
a) nie musiały przestrzegać przepisów prawa.
b) mogły działać w szarej strefie.
c) określić, jakie zachowania są niepo\
ądane.
d) spełnić ustawowy obowiązek.
14. Do rozwiązywania konfliktów przy zastosowaniu środków pedagogicznych słu\
y
a) mediacja.
b) manipulacja.
c) nagana.
d) kara pienię\
na.
15. Formułowanie \
ądań podczas negocjacji następuje w fazie
a) środkowej.
b) końcowej.
c) środkowej i końcowej.
d) wstępnej.
16. Asertywność jest to
a) element negocjacji.
b) rodzaj techniki komunikacji.
c) umiejętność odmawiania.
d) rodzaj potrzeby.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
17. Etyka zawodowa obowiązuje
a) tylko w godzinach pracy.
b) tylko, gdy jej zasady są spisane.
c) podczas rozmowy z pacjentem.
d) w ka\
dych okolicznościach.
18. Argumentację emocjonalną mo\
na
a) stosować w ka\
dej sytuacji.
b) uzupełniać argumentacją rzeczową.
c) stosować tylko podczas negocjacji.
d) zawsze zastąpić argumentacją logiczną.
19. Mowa ciała to
a) rodzaj komunikacji.
b) podstawa zachowań etycznych w biznesie.
c) nazwa choroby cywilizacyjnej.
d) forma komunikacji werbalnej.
20.  Jeśli podczas rozmowy z pacjentem nie wolno mówić podniesionym tonem, to tym
bardziej nie wolno wrzeszczeć to argument
a) z przykładu.
b) odwołujący się do tradycji.
c) z przeciwieństwa.
d) z milczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko & & ..............................& & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
TEST 2
Test dwustopniowy do jednostki modułowej  Nawiązywanie
i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których:
- zadania 1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 17, 19 są z poziomu podstawowego,
- zadania 2, 14, 16, 18, 20 są z poziomu ponadpodstawowego.
Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt
Za ka\
dą prawidłową odpowiedz
uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedz
lub jej brak
uczeń otrzymuje 0 punktów.
Proponuje się następujące normy wymagań  uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:
- dopuszczający  za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,
- dostateczny  za rozwiązanie co najmniej 12 zadań z poziomu podstawowego,
- dobry  za rozwiązanie 15 zadań w tym co najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego,
- bardzo dobry  za rozwiązanie 18 zadań w tym co najmniej 4 z poziomu
ponadpodstawowego.
Klucz odpowiedzi: 1. a, 2. b, 3. d, 4. c, 5. a, 6. c, 7. c, 8. b, 9. a, 10. d, 11. c,
12. b, 13. b, 14. c, 15. c, 16. d, 17. a, 18. c, 19. b, 20. b.
Plan testu
Nr Cel operacyjny Kategoria Poziom Poprawna
zad. (mierzone osiągnięcia ucznia) celu wymagań odpowiedz

1 Wskazać zastosowanie techniki komunikowania
A P a
się
2 Zastosować środki rozwiązywania konfliktów C PP b
3 Zdefiniować proces poznawczy A P d
4 Dobrać formy komunikacji werbalnej
C P c
i niewerbalnej
5 Rozpoznać zachowanie asertywne A P a
6 Rozró\
nić bariery komunikacji B P c
7 Zastosować profilaktykę C P c
8 Rozpoznać sytuację konfliktową A P b
9 Zastosować ustępstwo w negocjacjach C P a
10 Rozró\
nić formy komunikacji interpersonalnej B P d
11 Określić zasady etyki zawodowej B P c
12 Rozpoznać potrzeby i oczekiwania pacjenta A P b
13 Rozpoznać komunikat C P b
14 Dobrać środek prawny do rozwiązania konfliktu C PP c
15 Sformułować odpowiednie argumenty C P c
16 Zastosować techniki ułatwiające komunikowanie
C PP d
się
17 Rozpoznać znaczenie i przyczyny impasu A P a
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
18 Rozpoznać zasady mowy ciała i wyglądu
C PP c
w rozmowie
19 Rozró\
nić klasyfikację potrzeb B P b
20 Rozró\
nić bodz
ce tworzące bariery
C PP b
komunikacyjne
Przebieg testowania
Instrukcja dla nauczyciela
1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu, z co najmniej jednotygodniowym
wyprzedzeniem.
2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.
3. Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań podanych w zestawie oraz z zasadami punktowania.
4. Przeprowadz
z uczniami próbę udzielania odpowiedzi na takie typy zadań testowych,
jakie będą w teście.
5. Omów z uczniami sposób udzielania odpowiedzi (karta odpowiedzi).
6. Zapewnij uczniom mo\
liwość samodzielnej pracy.
7. Rozdaj uczniom zestawy zadań testowych i karty odpowiedzi, podaj czas przeznaczony
na udzielanie odpowiedzi.
8. Postaraj się stworzyć odpowiednią atmosferę podczas przeprowadzania pomiaru
dydaktycznego (rozładuj niepokój, zachęć do sprawdzenia swoich mo\
liwości).
9. Kilka minut przed zakończeniem sprawdzianu przypomnij uczniom o zbli\
ającym się
czasie zakończenia udzielania odpowiedzi.
10. Zbierz karty odpowiedzi oraz zestawy zadań testowych.
11. Sprawdz
wyniki i wpisz do arkusza zbiorczego.
12. Przeprowadz
analizę uzyskanych wyników sprawdzianu i wybierz te zadania, które
sprawiły uczniom największe trudności.
13. Ustal przyczyny trudności uczniów w opanowaniu wiadomości i umiejętności.
14. Opracuj wnioski do dalszego postępowania, mającego na celu uniknięcie niepowodzeń
dydaktycznych  niskie wyniki przeprowadzonego sprawdzianu.
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Wszystkie zadania są wielokrotnego wyboru i tylko jedna
odpowiedz
jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej Karcie odpowiedzi.
6. Zaznacz prawidłową odpowiedz
X (w przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz

zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową).
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
Materiały dla ucznia:
- instrukcja,
- zestaw zadań testowych,
- karta odpowiedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Technikę  zdartej płyty stosuje się wówczas, gdy rozmówca
a) jest uparty.
b) krytykuje nas.
c) jest niezdecydowany.
d) jest sympatyczny.
2. Do rozwiązywania konfliktów stosuje się
a) korupcję.
b) mediację.
c) manipulację.
d) percepcję.
3. Proces polegający na odbieraniu bodz
ców za pomocą wra\
eń nazywa się
a) zapamiętywaniem.
b) wyobra\
eniem.
c) spostrze\
eniem.
d) wra\
eniem.
4. W skład komunikacji niewerbalnej wchodzą między innymi
a) informacje prasowe.
b) obraz malarski.
c) pantomima.
d) list.
5. Asertywność zawiera w sobie
a) zrozumienie.
b) agresję.
c) pobła\
liwość.
d) uległość.
6. Osądzanie to bariera polegająca na narzucaniu własnych wartości i wskazywaniu
rozwiązań cudzych problemów. Przykładem jest stwierdzenie
a)  zabraniam ci mówić w ten sposób .
b)  to jest niemo\
liwe .
c)  ty ju\
w \
yciu nic nie osiągniesz .
d)  na twoim miejscu w ogóle bym się tym nie przejmował .
7. Profilaktykę stosuje się
a) u dzieci w wieku przedszkolnym.
b) tylko w rodzinie.
c) zawsze, gdy jest to mo\
liwe.
d) w rozmowie z pacjentem.
8. Przy diagnozie konfliktu najwa\
niejsze jest ustalenie
a) winnych.
b) przyczyny.
c) czasu powstania konfliktu.
d) miejsca powstania konfliktu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
9. Głównym czynnikiem powodującym ustępstwo w negocjacjach jest
a) dą\
enie do kompromisu.
b) dominacja jednej ze stron.
c) upływ czasu.
d) brak argumentów.
10. Formy komunikacji interpersonalnej medialnej to m.in.
a) list, wywiad, ogłoszenie prasowe.
b) e-mail, telefon, komunikat radiowy.
c) rozmowa, faks, telefon.
d) sms, faks, e-mail.
11. Podstawową zasadą etyki zawodowej nie jest
a) ochrona praw pacjenta.
b) przestrzeganie tajemnicy zawodowej.
c) dbanie o interesy prywatne.
d) realizowanie przysięgi Hipokratesa.
12. Pacjenta nie powinno się pytać o
a) samopoczucie.
b) orientację seksualną.
c) ulubiony kolor.
d) warunki mieszkaniowe.
13. Zdanie:  Widzę, \
e nie radzisz sobie z tym zadaniem. Zobacz, ja rozwiązuję to w ten
sposób&  jest komunikatem
a) krytycznym.
b) opiekuńczym.
c) strukturalnym.
d) wspierającym.
14. Środek prawny, który słu\
y do rozwiązania konfliktów w pracy zawodowej to
a) negocjacje.
b) mediacje.
c) upomnienie.
d) manipulacja.
15. Argument polegający na uzasadnianiu własnego stanowiska w odwołaniu do zdarzeń,
które ju\
miały miejsce to argument
a) odwołujący się do następstw.
b) z przykładu.
c) odwołujący się do tradycji.
d) z autorytetu.
16. W trakcie rozmowy z pacjentem nale\
y
a) uśmiechać się, zadawać du\
o pytań, gestykulować.
b) uśmiechać się, \
artować z pacjentem, nie gestykulować.
c) uśmiechać się, nie zadawać pytań, być powściągliwym.
d) uśmiechać się, zadawać konkretne pytania, być powściągliwym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
17. Impas w rozmowach świadczy o
a) chwilowym braku porozumienia.
b) mo\
liwości kompromisu.
c) definitywnym zakończeniu rozmów.
d) zawarciu porozumienia.
18. W prowadzeniu rozmowy
a) nie ma znaczenia wygląd rozmówców, tylko temat.
b) zawsze występują bariery zewnętrzne.
c) mo\
na wykorzystać komunikację niewerbalną.
d) nie powinno zachodzić sprzę\
enie zwrotne.
19. Potrzeby wy\
szego rzędu są nazywane kulturalnymi, bo
a) polegają na chodzeniu do teatru i kina.
b) mają wpływ na naszą osobowość.
c) wynikają z kodeksu etycznego.
d) są kształtowane przez ośrodki kulturalne.
20. Percepcja jest to
a) odmiana korupcji.
b) rodzaj bariery w komunikacji.
c) metoda badań rynkowych.
d) sposób rozwiązania konfliktu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko & & ..............................& & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
7. LITERATURA
1. Dietl J., Gasparski W. (red.): Etyka biznesu w działaniu. Warszawa 2001
2. Dziewiecki M.: Psychologia porozumiewania się. JEDNOŚĆ, Kielce 2000
3. Gregorczyk S., Romanowska M., Solińska A., Wachowiak P.: Przedsiębiorczość bez
tajemnic. WSiP, Warszawa 2002
4. Guzera K., Macherek-Mierzejewska J.: Ekonomika przedsiębiorstw. Część 1. Difin,
Warszawa 2005
5. Haman W., Gut J.: Psychologia szefa. Szef to zawód. HELION, Gliwice 2004
6. Haman W., Gut J.: Trudny klient. Negocjacje handlowe jako gra. Część II. Grupa
Szkoleniowa Kontrakt-OSH Sp. z o. o., Warszawa 2004
7. Korba J., Smutek Z.: Podstawy przedsiębiorczości. Operon, Gdynia 2003
8. McKay M., Davis M., Fanning P.: Sztuka skutecznego porozumiewania się, Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2001
9. Nęcki Z.: Komunikacja międzyludzka. Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu,
Kraków 1996
10. Ostrowska-Dobek B.: Podstawy komunikowania społecznego. ASTRUM, Wrocław 1999
11. Pease A.: Mowa ciała. Jak odczytywać myśli innych ludzi z gestów? JEDNOŚĆ, Kielce
2004
12. Pietkiewicz E.: Etyka mened\
era. Warszawa 1998
13. Rybakiewicz J. (red): Człowiek i psychologia. PARK, Bielsko-Biała 2004
14. Rzepa T.: Psychologia komunikowania się dla mened\
erów. Difin, Warszawa 2006
15. Stankiewicz J.: Komunikowanie się w organizacji. ASTRUM, Wrocław 2006
16. Szamanek K.: Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny. PWN, Warszawa 2001
17. Tyszka T.: Psychologiczne pułapki oceniania i podejmowania decyzji. Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1999
18. Witkowski T.: Psychomanipulacje. Jak je rozpoznawać i jak sobie z nimi radzić? Unus,
Wrocław 2000
Literatura metodyczna:
1. Figurski J., Symela K. (red.): Modułowe programy nauczania w kształceniu zawodowym.
ITeE, Radom 2001
2. Niemierko B.: Pomiar wyników kształcenia. WSiP S.A., Warszawa 1999
3. Okoń W.: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Wydawnictwo Akademickie  śak ,
Warszawa 2003
4. Plewka Cz.: Metodyka nauczania teoretycznych przedmiotów zawodowych. Cz. I i II.
ITeE, Radom 1999
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54