Prawo Międzynarodowe
Wykład XVIII (13.03.2009)
Pomocnicze środki ustalania treści norm prawa międzynarodowego
(często określane mianem źródeł pomocniczych prawa międzynarodowego)
Są określone w Statucie MTS art. 38 ust. 1 d):
„Trybunał którego zadaniem jest orzekać na podstawie prawa międzynarodowego w sporach, które będą mu przekazane, będzie stosował (...) z zastrzeżeniem art. 59 wyroki sądowe tudzież zdania najznakomitszych znawców prawa publicznego różnych narodów, jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawnych.”
Wymienione środki nie są źródłem praw i obowiązków, ale mogą prowadzić do ustalania czy takie prawa i obowiązki istnieją.
Zastrzeżenie z art. 59 Statutu MTS:
„Wyrok sądu wiąże tylko strony będące w sporze i tylko w stosunku do danego sporu.”
Odrzucenie precedensu pochodzącemu z system prawnego common law. Jest to wyraźna dyrektywa dla trybunału, że przy rozstrzyganiu konkretnego sporu nie może ulegać precedensowi i analogii. Każdy przypadek podlega indywidualnemu badaniu, co jednak nie oznacza że wyrok nie może być ten sam.
Orzecznictwo = należy rozumieć szeroko, nie ograniczając się tylko do sądownictwa międzynarodowego, choć przede wszystkim chodzi o orzecznictwo wiążące sądów międzynarodowych i międzynarodowego arbitrażu (wyroki i orzeczenia arbitrażowe)
wyroki arbitrażowe (władza do rozstrzygania sporów)
wyroki merytoryczne
wyroki dot. kompensaty (oddzielone od wyroku merytorycznego, jeśli wymagają bardziej wysublimowanych działań)
orzeczenia o charakterze proceduralnym dot. środków tymczasowych (postanowienia lub zarządzenia)
orzeczenia nie mające charaktery wiążącego (soft law, miękkie orzeczenia sądowe) do takich orzeczeń zalicza się opinie doradcze, wydawane w szczególności przez MTS
OPINIE DORADCZE
Europejski Trybunał Sprawiedliwości za „opinię” uznaje orzeczenie, które zezwala lub nie na podjęcie negocjacji przez Wspólnotę lub dot. związania się traktatem; opinia negatywna oznacza, że wspólnota nie może włączyć się do działania (dla ETS opinia jest wiążąca) = nazwa „opinia” może więc być myląca.
Opinie doradcze mimo tego, że nie mają charakteru wiążącego, mają duże znaczenie.
Przenikalność rozumowania w wyrokach MTS i opiniach doradczych (np. opinia doradcza dot. muru palestyńskiego; opinia doradca dot. wykorzystywania broni jądrowej).
Orzeczenia sądów międzynarodowych mogą być zaskarżone (instancyjność organów). Z taką sytuacją mamy do czynienia w org. regionalnych np. UE, ale też w org. powszechnych np. WTO (ale jest to bardziej wyjątek niż zasada).
Orzeczenia, które zapadają w przypadku odwołania:
rewizyjne (pojawiają się nowe fakty dot. sprawy)
interpretacyjne (wątpliwości co do treści wyroku)
Im szersze jest spektrum działania sądów międzynarodowych, tym bardziej ogólne (uniwersalne) rozważania są w nich podejmowane. Co wiąże się z tym, że są one mniej konkretne.
Do niektórych wyroków dołącza się opinie:
odrębne (sędzia nie zgadza się z treścią wyroku)
indywidualne (sędzia zgadza się z treścią wyroku, ale nie zgadza się z uzasadnieniem)
Opinie odrębne i indywidualne mogą być formułowane w MTS i ETPC, ale np. ETS nie przyjmuje takich rozwiązań. Takie możliwości też raczej nie występują w przypadku arbitrażu międzynarodowego.
Na ustalanie treści norm międzynarodowych wpływ może mieć działalność organów międzynarodowych nie mających charakteru sądowego. Np. Komitet Praw Człowieka ONZ i wiele innych organów strzegących praw człowieka, które nie mają prawa do wydawania wyroków. Wydają one quasi-orzeczenia: opinie, zalecenia itp.
Działanie MTS świadczy o tym, że współcześnie trudno byłoby odrzucić opinię doradcze, gdyż powoływanie się na opinie innych organów może być środkiem służącym wzmocnieniu własnej argumentacji.
ORZECZENIA SĄDÓW KRAJOWYCH = ich rola w sferze regulowanej przez prawo międzynarodowe skupia się na sprawach dot. immunitetu państwa, dyplomatycznego, szefa państwa, rządu, ministrów...
Praktyka sądowa państw jest publikowana najczęściej w języku angielskim. W Polsce nie ma zbioru praktyki międzynarodowej, natomiast UE sprzyja wymianie orzecznictwa międzynarodowego.
Doktryna = przekonanie uczonego co do instytucji, normy, prawa międzynarodowego, które ma pomóc w rozwiązaniu istniejącej kontrowersji związanej z istnieniem danej normy międzynarodowej lub z jej treścią; większą rolę odgrywa w prawie międzynarodowym niż w krajowym
Orzecznictwo międzynarodowe i doktryna są stawiane na równi, mają takie samo znaczenie. Jednak z drugiej strony liczy się tylko ta doktryna, która reprezentuje wiedzę, kompetencje i niezależność.
Ius publicae respondendi ex auctoritate principis = prawo wypowiedzi publicznych z upoważnienia cesarskiego, ma taką moc jakby to sam cesarz rozstrzygał; obecnie ta reguła obowiązuje ale nie do końca, doktryna ma duży wpływ na czynności prawotwórcze, jednak sama prawa nie tworzy.
Rozwój doktryny międzynarodowej:
Początek w XV wieku; zajmowali się nią teolodzy, profesorzy innych dziedzin prawa, legiści królewscy, którzy pomagali władcy w rozwiązywaniu problemów (dostarczali argumentacji);
nie było to działanie zbiorowe, doktryna działała jako indywidualne dzieła poszczególnych autorów (doktryna akademicka, profesura)
Duże znaczenie doktryny przy pierwszej próbie kodyfikacji prawa międzynarodowego zwyczajowego.
1873 z inicjatywy Szkota J. Loriuar i Argentyńczyka C. Calvo powstaje Instytut Prawa Międzynarodowego w Gandawie. Instytut zbiera się na sesjach po dziś dzień; jego poglądy są dość konserwatywne, mimo tego wydawane przez Instytut rezolucje są brane pod uwagę np. w raportach Komisji Prawa Międzynarodowego.
W XIX wieku powstaje doktryna prawa międzynarodowego w pełnym tego słowa znaczeniu, ale nadal dużą role odgrywają osoby zajmujące się prawem cywilnym, konstytucyjnym, karnym.
W XX wieku powstają regionalne sądy międzynarodowe do nich zaczyna trafiać doktryna (profesorzy, ale także osoby będące byłymi pracownikami MSZ). Zaczyna rozwijać się doktryna praktyków, wyrażana przede wszystkim w opiniach indywidualnych i odrębnych. Ponadto doktryna zaczyna wspierać ministerstwa - tworzy się grupy eksperckie, zatrudnia uczonych. Występuje również zjawisko odwrotne - ktoś kto był urzędnikiem MSZ staję się profesorem (np. M. Koskeniemi z Finlandii).
1947 zostaje utworzona z inicjatywy ONZ Komisja Prawa Międzynarodowego (kolejne forum, na którym doktryna odgrywa istotną rolę). W skład wchodzi 34 członków m.in. prof. Galicki z Polski. Organ zajmuje się rozwojem i kodyfikacją prawa międzynarodowego.
INTERAKCJA MIĘDZY DOKTRYNĄ A ORZECZNICTWEM
systematyzuje, porządkuje orzecznictwo
wykazuje sprzeczności w orzeczeniach sądowych
klasyfikuje orzecznictwo
pokazuje linie rozwojowe
dzięki doktrynie treści z opinii indywidualnych i odrębnych mają większą nośność (doktryna je analizuje)
Sądy międzynarodowe uwzględniają pracę doktryny. Wskazuje się, że wpływa zarówno na sądownictwo klasyczne i arbitrażowe (nie tylko profesura, ale także urzędnicy).
W orzecznictwie MTS odwoływano się do doktryny wprost , gdy wykazywała słuszność i stabilność poglądów. Trudniejsze jest to gdy doktryna nie prezentuje jednoznacznych rozwiązań.
Od wyroku w sprawie delimitacji szelfu kontynentalnego na Morzu Północnym z 1969 roku zaczyna brać górę doktryna zinstytucjonalizowana ( już nie profesur) np. doktryna Komisji Prawa Międzynarodowego.
Komisja Prawa Międzynarodowego zajęła główne stanowisko w sporze Libii i Tunezji z 1980 roku. Jednak doktryna akademicka wciąż ma znaczenie, jest powoływana np. w pismach stron (memoriały, kontrmemoriały).
NORMY, STANDARDY I ZASADY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO
Janusz Gilas - w Polsce rozwijał problematykę norm, także norm międzynarodowych
Norma prawa międzynarodowego = reguła zachowania w stosunkach międzynarodowych, która jest podstawą obowiązku i uprawnienia (roszczenia), która zmierza do jednoczesnego dania wyrazu trzem wartościom pozaprawnym:
sprawiedliwości (moralność międzynarodowa)
szacunku (kurtuazja międzynarodowa)
skuteczności (prakseologia międzynarodowa)
reguły zachowania = pewne formuły, które mówią kto i w jakich warunkach jak powinien się zachować;
HIPOTEZA (kto i jakie warunki?) + DYSPOZYCJA (jak?) + SANKCJA (jaka kara?)
Normy prawa międzynarodowego zawierają zwłaszcza dyspozycję, czasami hipotezę, natomiast sankcja występuje bardzo rzadko.
Sankcja może dotyczyć:
norm
instytucji
działów prawa międzynarodowego
porządku prawa międzynarodowego
Sankcja nie występuje wyraźnie, ale jest domyślna dla norm prawa międzynarodowego.
Metody egzekwowania norm prawa międzynarodowego:
zinstytucjonalizowane (sankcje)
niezinstytucjonalizowane (np. środki samopomocy odwetowe, przeciwśrodki, „środki prywatne”) - nie są uporządkowanie stosowane, stosowane tylko zgodnie z prawem międzynarodowym
Zasady odwołania się do przeciwśrodków są zawarte w orzecznictwie międzynarodowym (np. Gabcikowo/Nagymarosz MTS 1997) oraz w artykułach Komisji Prawa Międzynarodowego z 2000/2001 dot. odpowiedzialności państw za naruszenie norm prawa międzynarodowego.
Sankcje jako środki egzekwowania norm międzynarodowych to środki zorganizowane, stosowane w ramach organizacji międzynarodowych (zawieszenie członkostwa, wydalenie państwa) za naruszenie zobowiązań merytorycznych lub o charakterze finansowym.
Są też środki przymusu bezpośredniego (stosowane jako sankcje) stosowane w sposób scentralizowany. Do stosowania ich upoważniona jest Rada Bezpieczeństwa lub z jej upoważnienia regionalna organizacja międzynarodowa w określonych warunkach. Mogą mięć zarówno niewojskowy jak i wojskowy charakter.
Normy są rekonstruowane z przepisów. Przepisy międzynarodowe czasami norm nie zawierają. Mogą natomiast określać cele i zasady.
CELE przepisy ukierunkowują zachowania, ale ich nie determinują, mają znaczenie w interpretacji norm i zasad, nie można interpretować norm i zasad bez przepisów bez przepisów określających cele (np. art. 1 KNZ, cele często formułowane w preambułach)
ZASADY nie regulują zachowania, nie określają celów, wskazują pewne zasady działania, są kryteriami służącymi ocenie zachowań; formalnie nie powinny stanowić podstawy prawnej roszczeń, w praktyce są powoływane; zawarte są w traktatach lub prawie zwyczajowym; mogą być rozwijane w rezolucjach; mogą mieć znaczenie powszechne, regionalne, dla określonego działu prawa międzynarodowego np. zasada swobody żeglugi, ochrony godności ludzkiej.