Strukturalny funkcjonalizm
Podstawowe założenia funkcjonalizmu
T. Parsons: zasada analitycznego realizmu, woluntarystyczna teoria działania, koncepcja systemu społecznego
R. Merton: krytyka funkcjonalizmu i program jego naprawy, teorie średniego zasięgu
Funkcjonalizm to jeden z głównych kierunków teoretycznych antropologii i socjologii, powstały w 1920 roku. Dąży wyjaśnienia faktów, zjawisk, jak również procesów społecznych poprzez ustalenie funkcji, jaką pełnią one w społeczeństwie. Za prekursorów tej orientacji uważa się polskiego badacza działającego na emigracji, Bronisława Malinowskiego oraz brytyjskiego antropologa Alfreda Radcliffe-Browna. Głównym przedstawicielem w socjologii jest Talcott Parsons i Robert Merton. Funkcjonalizm nawiązywał przede wszystkim do korzeni pozytywistycznych - społeczeństwo jest organizmem i prawie wszystko da się w nim poznać.
Comte stworzył funkcjonalizm porównując społeczeństwo do organizmów biologicznych. Potem był funkcjonalizm analityczny - Spencer - każda struktura powstająca w wyniku różnicowania służy odrębnym funkcjom, które podtrzymują całość systemu, całości te wykazują pewne powszechne wymogi, które musza zostać spełnione, by zapewnić tym całościom adaptację do otoczenia. Potem Durkheim - społeczeństwo jako całość same w sobie, sui generis. Weber - jego ontologiczna wizja „działania społecznego” i jego strategia analizowania struktur społecznych. Stworzenie typów idealnych, celem wychwycenia wspólnych cech, podobnych procesów i struktur. Radcliffe-Brown (antropologia funkcjonalna) - każdy element kultury musi pełnić jakąś funkcję, elementy w różnych kulturach muszą pełnić tą samą funkcję (analiza strukturalna).
Założenie analizy strukturalnej:
1. Koniecznym warunkiem przetrwania społeczeństwa jest minimalna integracja jego części.
2. Termin funkcja odnosi się do procesów, które utrzymują konieczną integrację lub solidarność.
3. W odniesieniu do każdego społeczeństwa można wykazać, iż jego właściwości strukturalne przyczyniają się o utrzymywania koniecznej solidarności.
Trzy poziomy systemu: biologiczny, struktury społecznej i symboliczny. Każdy poziom systemu cechuje się własnymi odrębnymi wymogami i procesami zaspokającymi jego potrzeby. Istotą analizy socjologicznej jest poziom struktury. Na tym poziomie Malinowski wyodrębnił 4 potrzeby: przystosowania ekonomicznego, władzy politycznej, wychowania i edukacji oraz kontroli społecznej.
Podstawowe założenia funkcjonalizmu:
1. Holizm. Wyjaśnienie zjawisk przez ich funkcję (po co, dlaczego, jak to działa), kryje się za tym założenie, że świat jest przewidywalnym mechanizmem. Swoisty holizm - jednostka rozumiana przez całą grupę społeczną.
2. Jedność funkcjonalna systemu - każdy element pełni funkcję wobec innego elementu, a cały system jest zintegrowany. W obrębie danego systemu każde zjawisko pełni w tym systemie określoną funkcję, a wskazanie tej funkcji jest tożsame z wyjaśnieniem danego zjawiska.
3. Socjologizm metodyczny. Zmierza się do wyodrębnienia swoistej kategorii faktów społecznych i analizę zachowania się jednostek podporządkują zadaniom wynikającym z badania tych faktów. Przedmiotem analizy funkcjonalnej jest to, co „uwzorowione i powtarzalne”.
4. Większość funkcjonalistów wierzy w wymogi funkcjonalne (imperatyw funkcjonalny). Niezbędne jest wypełniania tylko pewnych funkcji, a te same funkcje mogę pełnić różne konkretne elementy, a te same konkretne elementy mogą w różnych warunkach pełnić rozmaite funkcje.
5. Każdy system społeczny ma odrębne wymagania. Każdy system społeczny ma te same potrzeby i dlatego mają wspólne elementy. Pewne funkcje każdy system musi spełnić.
6. Społeczeństwo jest w stanie ładu, równowagi czy homeostazy a na pewno do takiego stanu dąży.
5. Antyhistoryzm - istnieją ponadhistoryczne prawidłowości (formalizm).
Talcott Parsons
Analityczny realizm. Wymyślił system tworzenia teorii - system realizmu analitycznego. Istnieje rzeczywistość obiektywna, którą trzeba pojąc i odwzorować w teorii. Skoro całej rzeczywistości się nie da odwzorować, to trzeba wybrać najważniejsze zjawiska społeczne, które mają największy wpływ (fenomeny). Opisujemy je i zaczynamy badać ich powiązania w kierunku poszukiwania prawidłowości. W tym celu trzeba przejść na wysoki abstrakcji. Budujemy abstrakcyjną teorię, ale nie brnijmy w empirię. Teoria musi być przede wszystkim spójna i ma tłumaczyć zależności, ma być nomotetyczna (wyszukiwanie stałych praw). Teoria taka ma stosować ograniczoną liczbę istotnych pojęć, a jej głównym celem jest rozwijanie pojęć, które wyabstrahuje z rzeczywistości empirycznej, w całej jej różnorodności i złożoności, wspólne elementy analityczne. Zasada taka ma więc uporządkować pojęcia w taki system analityczny, który mógłby uchwycić znaczące i systemowe cechy rzeczywistości unikając przytłoczenia szczegółami empirycznymi. Widać w tej teorii podobieństwo do strategii Webera „typu idealnego”.
Woluntarystyczna teoria działania. Wyszedł od człowieka, od jednostki - od relacji między jednostką i społeczeństwem i dlaczego jednostka tak działa, dlaczego się konformizuje, gdzie ma ograniczenia w działaniu. Jednostkę nazwał „aktorem” (w znaczeniu aktora i kogoś działającego). Aktor dąży do celu. Twierdził, że ludzie mają cel, nie działają przypadkowo. Cel sobie wybiera, nie jest mu narzucony. Nie każdy cel da się zrealizować - wolność wyboru ograniczają mu czynniki, które dzielą się na ograniczenia biologiczne, genetyczne i naciski środowiskowe i specyfiki kulturowe, które ograniczają nasze pole wyboru. Cele tak naprawdę wybiera za nas ludzi nasze społeczeństwo. Społeczeństwo wywierając wpływ na aktora, narzuca mu cele. Zatem jednostka dokonuje wyboru pośród wachlarza możliwości, które oferuje mu jego środowisko. Każde środowisko ma różne warianty możliwości. Aktorzy powodowani są wartościami, normami i innymi ideałami, które wpływają na to, co traktowane jest jako cel oraz na to, jakie środki zostaną wybrane do jego osiągnięcia - wszystkie decyzje aktorów prowadzące do osiągnięcia celów podlegają ograniczającym naciskom ze strony idei oraz warunkom sytuacyjnym.
Koncepcja systemu społecznego:
Teoria koncentrująca się głównie na strukturze społecznej jako na systemie oraz na wyjaśnianiu funkcji poszczególnych elementów społecznych w utrzymaniu całego globalnego ładu w stanie równowagi i zapewnieniu mu ciągłości. To teoria czynników i elementów rzeczywistości społecznych stanowiący podstawę wszelkich działań i czynów jednostek lub zbiorowości w znacznej mierze uwikłanych w społeczne środowisko. Parsons uznał, że działanie społeczne z definicji celowe, ma subiektywne znaczenie i motywację. Nie można go utożsamiać z zachowaniem, jest bowiem interakcją społeczną, której przebieg wyznaczają nie tylko nastawienia jednostki lecz także oczekiwania innych i społeczny system normatywny. Analizując organizację społeczną traktował ją jako pewną rzeczywistość systemowo strukturalną, spełniającą funkcjonalne wymogi społeczeństwa. (elementy konieczne do jego przetrwania i jego wewnętrznej integracji. Jego koncepcja złożona jest z trzech integrujących ze sobą systemów.
I. System osobowości. Na osobowość człowieka składają się nasze motywy wewnętrzne. Skupił się na głównych i stałych i stworzył trzy podstawowe grupy: motywy kognitywne (poznawcze) - chcemy wiedzieć jak jest, motywy katektyczne (emocjonalne), motywy ewolucyjne - chęć ustalenia, jakie zachowanie jest właściwe.
II System kulturowy - kontrola systemu zewnętrznego. Stworzył trzy orientacje wartości: orientacja kognitywna: standardy o charakterze obiektywnym, stałym, np. ekonomiczna, wartości oceniające mają charakter subiektywny, np. standardy estetyczne; orientacja na wartości moralne - zależą trochę od naszej osobowości a trochę od środowiska, w którym jednostka żyje.
Życie człowieka w sumie jest przewidywalne, więc posługuje się schematami zachowania, posługując się schematem wartości w zasadzie w stałych proporcjach. Z obu tych systemów powstaje system społeczny - system pewnych statusów i ról, względnie stałych.
III System działania społecznego. Działanie społeczne jest celowe, ma subiektywne znaczenie i mniej lub bardziej wyraźną motywację:
Działanie społeczne złożone jest z motywów kognitywnych i orientacji kognitywnej. Działania ekspresywne oparte są na motywach katektycznych i wartościach oceniających. Działania moralne oparte są na motywach ewolucyjnych i orientacji na wartości moralne. Talcott Parsons wszystkie nasze decyzje zawęził do pięciu wyborów. Wszystkie te podstawowe zmienne wzorów działają na trzech poziomach działań, zmienne te są zależne m. in. od środowiska. Stworzył grupy dychotomii, które stanowią skrajne bieguny wyboru, a przypisane są zależnie od roli społecznej - koncepcja zmiennych strukturalnych. :
1. Afektywne zaangażowanie i afektywna neutralność
2.Orientacja na siebie lub na grupę.
3. Uniwersalizm i partykularyzm. Uniwersalizm to założenie, że całą rzeczywistość zależy ocenić poprzez z góry przyjęte standardy. Partykularyzm to ocenianie ze względu na ich indywidualne relacje.
4. Status przypisany (np. inteligencja) i status osiągnięty (np. pozycja w środowisku), na jakiej bazie mamy oceniać ludzi.
5. Całościowy (widzimy człowieka w całości) i aspektowy (potrafimy zredukować człowieka wyłącznie do jego jednej roli).
Socjalizacja kształtuje osobowość, uczy ról społecznych, orientacji na wartości. Wartości kulturowe naciskają na osobowość i działania społeczne - nawiązywanie do Durkheima i Spencera. Kolejnym narzędziem są środki kontroli społecznej: stosunki interpresonalne, które przejawiają się sankcjami nieformalnymi, dla tych, co nie poddają się konformizmowi. Czynności rytualne są elementem kontroli społecznej, które integrują człowieka ze społeczeństwem (przyzwyczajenia też), podtrzymują więź społeczną, ale są oderwane od analizy i myślenia człowieka. Bezpośredni przymus - kolejny środek, najczęściej wykorzystywany przez państwo. Aby system działania społecznego mógł trwać musi być zdolny do adaptacji, osiągnięcia celów, integracji i utrzymywania wzorców działania - imperatywy funkcjonale:
A - Adaptacja (Adystation) dla warunków zewnętrznych. Gospodarka (adaptacja do środowiska)
G - Goal Attanmen - osiąganie celów (wspólnych), wyznaczyć i dążyć, kontrolować wykonanie. Polityka.
I - Integracja - jednostka musi się integrować ze społeczeństwem. Edukacja, system ról (wojsko, sądy, policja) - integrują nas role.
L - Latent Pattents - potrzeba istnienia wzorców postępowania. Kultura - religia, etyka, system wartości narodowych.
Wokół każdej z tych funkcji wytwarza się podsystem (np. system polityczny odpowiedzialny jest za osiąganie celów). One z kolei dzielą się w analogiczny sposób. Systemy społeczne w koncepcji Parsonsa są systemami całościami wyodrębnionymi ze środowiska zewnętrznego i różnią się wyraźnie. Są całościami zamkniętymi, nie zaś otwartymi sieciami. Zadaniem każdego systemu jest przetrwanie.
Podsystemy niżej położone zapewniają wyższym energię, zasoby, środki. Wyżej położone niższym zapewniają kontrolę. Każda funkcja pociąga za sobą wyspecjalizowane podsystemy - każdy z nich jest jednocześnie systemem, ze wszystkimi tego konsekwencjami.
Teorii Pasonsa zarzuca się jej analityczny-opisowy charakter. Nie pozwala ona odpowiedzieć na pytanie dlaczego zachodzą pewne zjawiska. Krytycy zwracają również uwagę na jej ahistoryzm, formalizm i oderwanie od empirii.
Zmiany społeczne: Spencerowskie założenie. Podstawowym zjawiskiem, które wpływa na zmiany jest różnicowanie się społeczeństwa, głównie w odniesieniu do specjalizacji ról społecznych. Społeczeństwo (rodzina) dzieli się na dwa lub kilka mniejszych podziałów, co prowadzi do ewolucji. Zmiana społeczna była też uwolnieniem od „przypisał” wyzwoleniem z domu oraz podporządkowały człowieka biurokratyzacji władzy państwowej. Wyodrębnił w obrębie zmian społecznych: równowagę społeczną, zmianę strukturalną i strukturalną determinację i ewolucję społeczną (społeczeństwo pierwotne, przejściowe i nowoczesne).
Robert Merton
Buduje swój system teoretyczny obok Parsonsa, a nie na nim. Utrzymuje założenia funkcjonalizmu, wyszedł od antropologii kulturowej, ale trzeba je zmodyfikować, bo nie wytrzymuje krytyki.
Krytyka funkcjonalizmu i program jego naprawy. Dokonał twórczej krytyki trzech założeń funkcjonalizmu:
1. Krytyka założenia o jedności funkcjonalnej społeczeństwa, która składała się z podsystemów. Nie jest jednością, mają one różny stopień integracji. Niektóre zjawiska wpływają na części lub kilku podsystemów, ale nie na wszystkie. Merton zarzuca, że stopień zintegrowanego systemu jest różny i jest on zdeterminowany empirycznie. Merton zakłada, że teza o jedności funkcjonalnej odwraca uwagę od różnych konsekwencji zjawisk społecznych i kulturowych. W miejsce tej tezy Merton proponuje położyć nacisk na rozmaite typy, formy, poziomy i sfery integracji społecznej oraz na różnorodne konsekwencje tego zróżnicowania dla określonych segmentów systemów społecznych. Analiza funkcjonalna nie powinna zajmować się całościowymi systemami, a kłaść nacisk na to, w jaki sposób różne wzory organizacji społecznej, istniejące w obrębie szerszych systemów społecznych, tworzą się i zmieniają nie tylko poprzez wymogi całościowego systemu, lecz także przez interakcje pomiędzy elementami społeczno-kulturowymi w ramach całości systemowych.
2. Krytyka założenia o uniwersalności funkcjonalnej. Założenie, że jeśli jakiś element społeczny istniał w danym systemie, to musi mieć pozytywne konsekwencje dla integracji systemu społecznego. Wg Mertona elementy mogą być nie tylko pozytywnie funkcjonalne dla systemu lub innego elementu tego systemu, lecz mogą być one także dysfunkcjonalne albo dla całego systemu albo dla poszczególnych elementów. Poza tym niektóre konsekwencje funkcjonalne i dysfunkcjonalne są zamierzone i rozpoznane przez osobniki zajmujące jakieś pozycje - w systemie są one zatem „jawne”. Podczas, gdy inne konsekwencje są niezamierzone i nierozpoznane, a więc „ukryte”. Analiza różnorodnych funkcji wymaga kalkulacji „bilansu konsekwencji” wszystkich elementów wzajemnie wobec siebie oraz w stosunku do szerszych systemów.
3. Krytyka założenia o niezbędności fukcjonalnej - na potrzeby społeczeństwa odpowiada tylko jedna funkcja. Metron analizuje tu dwie tezy Malinowskiego: 1. czy systemy społeczne mają wymogi funkcjonalne lub potrzeby, które muszą być spełnione i 2. czy istnieją pewne kluczowe struktury niezbędne w wypełnianiu tych funkcji? Z pierwszą tezą Merton się zgadza - w stosunku do rzeczywistych grup czy całych społeczeństw możliwe jest ustalenie warunków niezbędnych dla ich wytrwania, ale ważniejsze jest to, które struktury, poprzez jakie określone procesy okazują się istotne ze względu na te warunki. Ważnym jest zidentyfikowanie wzorów kulturowych, a następnie ocena ich rozmaitych konsekwencji w spełnieniu określonych potrzeb różnych segmentów konkretnych systemów empirycznych, która ją spełnia - nie jest tak. Druga teza Malinowskiego jest przez Mertona negowana. Uważa on, że mogą istnieć struktury alternatywne, które spełniają zasadniczo te same wymogi zarówno w systemach do siebie podobnych, jak i w odmiennych. Merton zakłada, że w analizie funkcjonalnej ważne jest skupienie uwagi na rozmaitych typach „alternatyw funkcjonalnych” w obrębie systemów społecznych. Badacze powinni też wskazać, dlaczego wybrano określony element spośród alternatyw - algorytm Mertona.
Teorie średniego zasięgu. Merton stawiał sobie za cel ograniczenie założeń funkcjonalnych do minimum - w przeciwności do Parsonsa, który chciał zbudować funkcjonalny schemat analityczny, wyjaśniający całą rzeczywistość. Wielkie schematy teoretyczne są przedwczesne, bo nie zostały jeszcze stworzone teoretyczne i empiryczne podwaliny, niezbędne dla ich zbudowania. Teoria średniego zasięgu daje większe szanse teoretyczne niż funkcjonalna teoria ogólna, bo jest na niższym poziomie abstrakcyjności, zawiera wyraźnie zdefiniowane i zopercjonalizowane pojęcia. Ponadto, mimo swej abstrakcyjności utrzymuje związek ze światem empirycznym, przyczyniając się do badań niezbędnych dla doprecyzowania pojęć i modyfikacji uogólnień teoretycznych. Z jednej strony bez oddziaływania między teorią i empirią schematy teoretyczne pozostanę sugestywnymi zbitkami pojęć, których nie można obalić, a z drugiej strony badania empiryczne będą prowadzone w sposób niesystematyczny, bez wzajemnego związku oraz z niewielkim pożytkiem dla poszerzania wiedzy socjologicznej. Teoria średniego zasięgu ściśle powiąże pojęcia i twierdzenia socjologiczne. Do budowania teorii średniego zasięgu powinna być wykorzystana pewna postać funkcjonalizmu - polegająca na stworzeniu paradygmatu umożliwiającego systematyczne rewidowanie pojęć w pod wpływem badań empirycznych. Dla Mertona funkcjonalizm stanowi strategię podporządkowania pojęć i metodę służącą do odróżnienia istotnych od nieistotnych procesów społecznych.
Cele socjologii: 1. Stworzenie ogólnej teorii.2. Dzięki ogólnej pracy teoretycznej budujemy aparat pojęciowy. Teoria średniego zasięgu tłumaczy aparat pojęciowy oraz go tworzy.
Równoważniki funkcjonalne. Na różne potrzeby mamy odpowiedzi w różnych sposobach realizacji potrzeby. Nie ma jednego jasnego sposobu. Istnieją równe zjawiska, które mogą równocześnie odpowiadać na potrzeby. Mając takie odpowiedzi możemy uzyskać odpowiedzi na nurtujące pytanie wyższe. Od szczegółu do ogółu empirycznie dowodząc. Budując teorię nie zbadamy wszystkiego. Społeczeństwo sprowadza do badania ról, resztę zostawmy psychologom, ekonomistom.
4