0314

Systemy polityczne współczesnego świata

a wykonawczą używa się również pojęcia reżim polityczny (jest to drugie już, węższe rozumienie tego terminu). Reżim polityczny w tym ujęciu to ogól norm odnoszących się tylko do takich kwestii, jak sposób powoływania egzekutywy, zakres jej współdziałania z legislatywą, wzajemne uprawnienia parlamentu i rządu oraz odpowiedzialność polityczna władzy wykonawczej. Kluczowymi, formalnymi kryteriami wyróżnienia podstawowych typów reżimów politycznych są sposób powoływania, czas pełnomocnictw i odpowiedzialność egzekutywy. Na tej podstawie wyróżniamy dwa najczęściej wymieniane warianty podziału władz - parlamentaryzm (uosabiany przez model brytyjski) i prezydencjalizm (zastosowany w USA). Pomiędzy nimi mieści się unikalny reżim francuski, określany w literaturze mianem pół- lub semi-prezydencjalizmu.

Podział władz utożsamia się często z modelem Monteskiusza, odzwierciedlonym najpełniej w konstytucji amerykańskiej, opartej na idei separacji władzy ustawodawczej i wykonawczej. Gwoli ścisłości, nawet współcześni mu i odwołujący się do jego teorii myśliciele nie przypisywali Monteskiuszowi dążenia do całkowitego oddzielenia legislatywy i egzekutywy (sam Monteskiusz pisał o „rozdzieleniu i stopieniu władz ze sobą”). Odnosząc się do brytyjskiego modelu ustrojowego, będącego dlań empirycznym punktem odniesienia, James Madison podkreślał, że nawet na pierwszy rzut oka „władze ustawodawcze, wykonawcze oraz sądownicze nie są tam całkowicie rozdzielone i odrębne”, zaś teoria Monteskiusza nie wyklucza tego, by mogły one współdziałać i kontrolować się nawzajem. Jak słusznie podkreśla współczesny polski konstytucjonalista, Paweł Sarnecki, zasada podziału władz sprowadza się nie tyle do separacji, ile do zrównoważenia pozycji legislatywy i egzekutywy. Innymi słowy, przedmiotem podziału władz jest „ustanowienie struktury ludzkiego współdziałania, polegającego na konstytuowaniu szczególnych władz, określaniu i rozgraniczaniu ich kompetencji, uregulowaniu współpracy i oprowadzenia w ten sposób do jedności, chociażby ograniczonej, władzy państwowej". Podział władz to zatem zarówno model brytyjski oparty na kooperacji legislatywy i egzekutywy, jak i przeciwstawny mu model separacji władz przewidziany w konstytucji USA. Niezależnie od zakresu uprawnień, jakimi dysponują wobec siebie parlament i rząd (a są one - jak zobaczymy - nader zróżnicowane), istotne jest to, by uprawnienia owe były zbalansowane, w tym sensie, by żadna z władz nie zyskała pozycji trwale dominującej, pozwalającej na sprowadzenie drugiej do roli politycznego decorum, co charakteryzuje reżimy autorytarne.

Tak rozumiana równowaga cechuje - przynajmniej w założeniu - stosunki między legislatywą a egzekutywą. Jak już wspomniano, wyróżnia się dwa podstawowe warianty reżimów demokratycznych - parlamentaryzm i prezydencjalizm. Niektórzy

310