CCF20090514000

104 l. Indukcja i wyjaśnianie

zwany też w skrócie modelem D-N lub law-covering model"¹'. Zgodnie /. nim, podać wyjaśnienie jakiegoś zjawiska lub prawidłowości znaczy przedstawić poprawne logicznie rozumowanie, w którym (1) wnioskiem jest explanandum (to, co wyjaśniane), a zbiór przesłanek stanowi explanans (to, co wyjaśnia), (2) explanans musi obejmować przynajmniej jedno prawo i musi ono być istotną przesłanką rozumowania (bez której rozumowanie nie jest poprawne logicznie), (3) explanans musi mieć treść empiryczną (być sprawdzalne w eksperymencie lub obserwacji), (4) zdania należące doexplanans muszą być prawdziwe. Rozumowanie spełniające trzy pierwsze warunki, a niekoniecznie czwarty, nazywa się potencjalnym wyjaśnieniem.

Wyjaśnienie prawidłowości polega zatem na wyprowadzeniu jej z ogólniejszego prawa lub z kilku praw. Na przykład prawo swobodnego spadania można wyjaśnić, wyprowadzając je z prawa powszechnego ciążenia. Wyjaśnienie zdarzenia polega na wyprowadzeniu jego opisu z pewnego prawa (lub kilku praw) i zdań opisujących warunki początkowe. Na przykład spadnięcie srebrnej łyżeczki z balkonu można wyjaśnić, wyprowadzając zdanie o tym incydencie z. prawa swobodnego spadania i zdania tej treści, że łyżeczka została upuszczona z wystawionej przez sztachetki balkonu drobnej dłoni pewnej bardzo młodej entuzjastki eksperymentów naukowych.

Później Hempel wyróżnił jeszcze dwa inne typy wyjaśniania, w których zastosowanie mają nie prawa jednoznaczne, jak w modelu D-N, lecz prawa statystyczne. Jeżeli explanans obejmuje prawo statystyczne, a explanandum jest prawidłowość statystyczna, wyjaśnienie nazywa się dedukcyjno-statystycznym (D-S). Na przykład na podstawie prawidłowości rozpadu promieniotwórczego izotopu węgla C¹⁴ można oceniać wiek znalezisk archeologicznych. W tym celu porównuje się badane znalezisko z podobnym nowym przedmiotem pod względem zawartości atomów tego izotopu. Stąd wnioskuje się, jaka najprawdopodobniej - część zawartości C¹⁴ w badanym znalezisku rozpadła się. Następnie z prawa (statystycznego) określającego okres półrozpadu C¹⁴ (5730 lat) wyprowadza się prawidłowość (statystyczną) określającą czas (najprawdopodobniej) potrzebny do rozpadu takiej części atomów C¹⁴, jaka (najprawdopodobniej) się rozpadła.

¹¹⁰ Wyraz „Homologiczny" pochodzi od greckiego nomos, co znaczy „prawo". Law-covering model można przełożyć jako „model podciągania pod prawa".

Wreszcie wyjaśnianie indukeyjno-statystyczne (I-S) polega na rozumowaniu, w którego przesłankach składających się na explanans znajduje się prawo statystyczne, a wniosek jest zdaniem o wysokim prawdopodobieństwie zajścia explanandum, które jest pojedynczym zdarzeniem. Na przykład wyjaśnienie, że Jaś zachorował na ospę wietrzną, polega na rozumowaniu, w którym z prawa statystycznego na temat prawdopodobieństwa zachorowania dziecka, jakie do tej pory nic chorowało na ospę wietrzną i zetknęło się z chorym dzieckiem, oraz zdań tej treści, że Jaś nie chorował dotąd na ospę wietrzną i zetknął się z chorym dzieckiem, wyprowadza się wniosek, że prawdopodobieństwo zachorowania Jasia było wysokie.

Model

indukcyjno-

-stacyscyczny

ll-S)

Kluczowe dla tych wszystkich modeli wyjaśniania jest pojęcie prawa, którego objaśnienie odłożymy do rozdziału II, p. 6. Tam też omówimy typy praw, w tym rozróżnienie na prawa jednoznaczne - prawa statystyczne. Teraz zajmiemy się trudnościami klasycznej koncepcji. Zaczniemy od paradoksów wyjaśniania D-N¹".

Paradoksy modelu D-N

Maszt i jego cień. Długość cienia rzucanego przez maszt można wyjaśnić, wyliczając ją na podstawie praw optyki, praw trygonometrii, wysokości masztu oraz kąta między cieniem a prostą łączącą środek Słońca z wierzchołkiem masztu. Na tej samej zasadzie można jednak wyliczyć wysokość masztu, mając za przesłanki prawa optyki, prawa trygonometrii, długość cienia i kąt między cieniem a prostą łączącą środek Słońca z wierzchołkiem masztu. Zgodnie z modelem D-N, należałoby uznać, że można wyjaśnić wysokość masztu, powołując się między innymi na długość cienia: „Maszt ma wysokość h, bo jego cień ma długość d (oraz...)”.

Barometr i burza. Z prawa: „Ilekroć spada wskazówka barometru, tylekroć nadciąga burza”, i zdania: „Wskazówka barometru spadła", można wyciągnąć wniosek: „Nadciąga burza”. Zgodnie z modelem D-N należałoby uznać, że nadejście burzy można wyjaśnić zachowaniem się wskazówki barometru.

Zaćmienie Słońca. Na podstawie praw mechaniki nieba i znajomości aktualnego wzajemnego położenia Słońca, Ziemi i Księżyca można wyliczyć, kiedy nastąpi najbliższe zaćmienie Słońca. W ten sposób

¹¹¹ Należą one do folkloru filozoficznego, toteż ustalenie ich źródła (autorów) wymagałoby śledztwa, którego nie jestem w stanie przeprowadzić. Pierwszy z nich został przypuszczalnie sformułowany przez Sylvana Brombergera, ale - o ile wiem - nie był przez niego opublikowany.