CCF20090514005

114 l. Indukcja I wyjaśnianie

cego, i jego potrzeby poznawcze. Symbolicznie: Q = <P_k, X, R>, gdzie Qjest pytaniem typu „dlaczego?", P_k-jego tematem,X- klasą kontrastu, a R - relacją istotności.

Van Fraassen podaje również kryteria oceny wartości eksplana-cyjnej odpowiedzi na pytanie „dlaczego?". Pierwszym jest ocena prawdopodobieństwa odpowiedzi ze względu na wiedzę zastaną. Drugim jest to, w jakim stopniu odpowiedź wyróżnia temat pytania spośród pozostałych elementów klasy kontrastu. Trzecim jest porównanie rozpatrywanej odpowiedzi z odpowiedziami alternatywnymi pod względem prawdopodobieństwa i stopnia wyróżniania tematu pytania oraz ustalenie, czy w świetle jakiejś ewentualnej innej odpowiedzi rozpatrywana odpowiedź nie jest nieistotna.

Salmon¹²⁵ krytykował koncepcję van Fraassena za nadmiar pragmatyzmu czy kontekstualizmu. W szczególności dowodził, że relacja istotności jest zdefiniowana zbyt mgliście. Można ją w pewnych kontekstach tak dookreślić, że odpowiedzi astrologiczne okażą się wysoce wyjaśniające. Osobiście nie wydaje mi się to samo przez się poważną wadą. Ostatecznie można sobie świetnie wyobrazić, że przy pewnym stanie wiedzy ludzkości wyjaśnienia astrologiczne pewnych zdarzeń mogą być najlepszymi z dostępnych. Gorzej jednak, że gdy do kontekstu włączymy współczesną wiedzę naukową, to wprawdzie w jej świetle odpowiedzi astrologiczne okażą się nieistotne, ale za to w świetle astrologii odpowiedzi naukowe będą nieistotne. Toteż w kontekstach obejmujących lepszą i gorszą wiedzę, albo wręcz czcze przesądy¹²⁶, koncepcja van Fraassena nie odróżnia wyjaśnień lepszych od gorszych.

Z prezentowanego tutaj punktu widzenia, istotną wadą koncepcji van Fraassena jest uznawanie względnego prawdopodobieństwa odpowiedzi za czynnik wpływający na ocenę jej mocy wyjaśniającej. W rozdziale I, p. 2.3 starałem się udowodnić, że bez rozumienia mechanizmów rządzących danego typu zdarzeniami ocena ich względ- ^{1 2} nogo prawdopodobieństwa musi być całkowicie arbitralna. Jeżeli mam rację, to raczej ocena mocy wyjaśniającej odpowiedzi wpływa na ocenę jej prawdopodobieństwa niż na odwrót. Wada koncepcji van Fraassena, o której mowa, jest konsekwencją odrzucenia przez niego zasady wnioskowania do najlepszego wyjaśnienia. Uważa on wyjaśnianie za przedsięwzięcie pozanaukowe, do którego wyniki nauki można ewentualnie stosować. Sukcesom eksplanacyjnym hipotez odmawia jakiegokolwiek związku z ich wartością poznawczą, o której decyduje wyłącznie tak zwana adekwatność empiryczna (por. rozdz. IV, p. 1).

Bas van Fraassen (1941-), filozof, urodzony w Holandii, od 1982 roku wykładowca Uniwersytetu Princeton. Autor wpływowych prac z filozofii nauki i logiki, twórca konstruktywnego empiryzmu. Jego najbardziej znaną publikacją jest The Ściernific Image (1980).

Inny kłopot, gdy idzie o możliwość oceny prawdopodobieństwa odpowiedzi, polega na niejasności semantyki zdań typu „ponieważ A". Nie jest jasne, co znaczy to, że zdanie typu „ponieważ. A" jest prawdziwe. Prawdziwość A jest warunkiem koniecznym prawdziwości zdania „ponieważ A", z pewnością jednak nie jest warunkiem wystarczającym. Jeżeli zaś nie są określone warunki prawdziwości zdania, tym bardziej nie są określone warunki posiadania przezeń takiego czy innego stopnia prawdopodobieństwa. Problemy z semantyką odpowiedzi na pytanie typu „dlaczego?” starałem się rozwiązać w książce Prawda a względność. Stosowałem tam zmodyfikowaną przeze mnie koncepcję wyjaśniania van Fraassena do sformułowania porównawczego kryterium mocy wyjaśniającej hipotez, które mogłoby pełnić funkcję zasady wnioskowania do najlepszego wyjaśnienia. W rozdziale I, p. 5.5 przedstawię zasadniczo to samo kryterium, ale sformułowane za pomocą mniej kłopotliwego aparatu pojęciowego.

Teoria LlptOi priyczynow wyjaśnianie erotetyc/no -kontrastów

Peter Lipton³ zaproponował koncepcję wyjaśniania, która ma, podobnie jak u van Fraassena, charakter erotetyczno-kontrastowy, ale unika problemów semantycznych tej ostatniej dzięki ożenieniu jej z koncepcją przyczynową. Wyjaśnienie, według niego, polega na udzieleniu odpowiedzi na pytanie typu „dlaczego P, a nie Q?” przez podanie czynnika przyczynowego obecnego w historii przyczynowej P, a niemającego swojego odpowiednika w historii przyczynowej ~>Q.

¹²⁵ Zob. W. Salmon, Four Decades of Explanation, dz. cyt.

'’ Na marginesie pragnę przypomnieć pogląd Poppera, który podzielam (por. rozdz. I, p. 4.1), że nic ma nauki wolnej od przesądów. Choćby z punktu widzenia współczesnej nauki astrologia była tylko zbiorem przesądów, byłoby przesądem wierzyć, że musi nim pozostać na zawsze. Ostatecznie przesądna wiara alchemików w możliwość transmutacji metali nieszlachetnych w złoto ziściła się dzięki współczesnej fizyce jądrowej. Niestety, ziściła się w sposób przewrotny: pozyskiwanie złota za pomocą reakcji jądrowych jest metodą niedającą zwrotu z inwestycji.

¹⁷⁷ Zob. P. Lipton. Inference to theBest Explanation, dz. cyt.