historia dyplomacji (165)

okresie nas interesującym są dość poważne. Brak wpisów z lat 1648, 1659, 1663 - 1664, 1674 - 1676, 1678 - 1683, 1686 - 1712. Pojedyncze wpisy należące treściowo do Libri Legationum znajdują się w innych seriach ksiąg metrycznych, przede wszystkim w Księgach Wpisów. W dwóch z tych ksiąg należących chronologicznie do naszego okresu, a mianowicie w 202 i 206, znajdują się większe fragmenty lub nawet całości Ksiąg Poselstw.

Akta ekspedycji poselskich wpisywano nie tylko do Libri Legationum, lecz bardzo często dalsze egzemplarze tych kopii składano w specjalnym archiwum dyplomatycznym Rzeczypospolitej zwanym Archiwum Sekret-nym Warszawskim (Archiuum Regni Secretius V arsouiense). Do archiwum tego składano jednak przede wszystkim oryginały korespondencji dyplomatycznej nadsyłanej zarówno przez obcych monarchów, ministrów i mężów stanu, jak i posłów polskich przebywających za granicą.

Archiwum to, zwane obecnie Archiwum Koronnym Warszawskim, powstało w końcu XVI w. Trudno jest ustalić, jaki procent akt jego zachował się do naszych czasów. Wiadomo natomiast, że sporo materiałów uległo rozproszeniu lub nawet zniszczeniu, zarówno w okresie różnych wojen i najazdów, przede wszystkim w okresie najazdu szwedzkiego w połowie XVII w., jak i na skutek przywłaszczania sobie akt przez ministrów i dygnitarzy Rzeczypospolitej. Ten ostatni fakt spowodował, że wiele akt dotyczących naszej dyplomacji jest rozproszonych po archiwach i zbiorach prywatnych znajdujących się dziś głównie w działach rękopisów bibliotek naukowych w kraju.

Obok Archiumm Koronnego Warszawskiego należałoby jeszcze wymienić Archiwum Koronne Krakowskie, tj. część starszą tego samego archiwum obejmującą akta do końca XVI w., w której w XVII - XVIII w. składano bardziej uroczyste dokumenty.

Sprawa archiwizacji akt dyplomatycznych Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII w. byłaby niepełna, gdybyśmy nie wspomnieli o Archiwum Wielkiego Księstwa Litewskiego, składającym się z kilku działów, w niektórych przypadkach analogicznych jak w archiwach Korony. Z rozproszonych akt Archiwum Wielkiego Księstwa część trafiła do Archiwum rodowego Radziwiłłów przechowywanego dziś w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie.

7. ZAGADNIENIA WYWIADU POLITYCZNEGO

Zagadnienie wywiadu politycznego jest niewątpliwie sprawą najtrudniejszą do przedstawienia wśród interesujących nas tu zagadnień. Wynika to nie tylko z faktu, że w historiografii naszej zagadnienie to nie zostało właściwie w ogóle zbadane, ale z tego, że jest to zjawisko bardzo trudne do prześledzenia w źródłach. Są one na ten temat niesłychanie lakoniczne, a ponadto jest ich bardzo mało.

Niewątpliwe jest, że podobnie jak i dzisiaj, część zadań wywiadowczych przyjmowali na siebie dyplomaci — członkowie orszaków poselskich lub nawet sami posłowie i przede wszystkim rezydenci, ci ostatni niejednokrotnie zapewne służąc naraz dwóm mocodawcom.

Na ślady działalności szpiegowskiej różnych osób będących na usługach Rzeczypospolitej natrafiamy od czasu do czasu w aktach skarbowych, gdzie pod mniej lub więcej zawoalowanymi tytułami znajdujemy zapisane kwoty pieniężne, którymi ich wynagradzano. Wydaje się, że gdy w rachunkach sejmowych z roku 1683 czytamy: „Na odzianie pewnego cudzoziemca z przestrogami do JKMci przysłanego złp. 156”, to nie ulega chyba wątpliwości, że mamy tu do czynienia z akcją wywiadowczą. Podobnie przedstawia się sprawa z zapiskami, które znajdujemy w rachunkach sejmu grodzieńskiego 1692 r., np.: „Na ekspedycję pewnego człowieka za Dniepr w Ukrainę wyprawionego talarów 40” lub „Dwiema (s.) towarzystwu wołoskim, którzy z wiadomością i przestrogą z Wołoch do JKMci przybyli... złp. 500” czy „P. Michałowi Delaturkowi, Wołoszynowi, który z pewnymi wiadomościami do JKMci przybył złp. 318,10”^m.

W różnego rodzaju innych aktach i dokumentach drugiej połowy XVII w. znajdujemy wzmianki o wiadomościach przesyłanych z zagranicy do Polski przez „pewnych” lub nawet jak ich określają źródła „przedawczyków”, wiadomościach posiadających bez wątpienia charakter szpiegowski.

Nie ulega wątpliwości, że polska akcja wywiadowcza, o ile pojęcie to jest adekwatne w stosunku do realiów siedemnastowiecznych, skierowana była głównie na południowy wschód — przeciw Turcji i Tatarom. Stąd różnego typu wywiadowcy i szpiedzy, zarówno Polacy, jak i cudzoziemcy, w jakiś sposób znajdowali się w gestii hetmanów koronnych. Wszystko wskazuje na to, że poważną bazą dla wywiadu polskiego były Mołdawia i Wołoszczyzna i że mieszkańcy tych krajów oddawali Rzeczypospolitej duże usługi w tej dziedzinie.

Rzeczpospolita miała również swoich agentów w samej „paszczy lwa”, to jest w Stambule i Bakczysaraju. Szczególnie znaną postacią stojącą na usługach Polski był w omawianym tu okresie sekretarz chana krymskiego Islam bej Cegielski, a także oficjalny tłumacz Baranowski.

Znacznie bardziej niż wywiad polityczny rozwinięty był w Polsce wywiad wojskowy. Kierowali nimi hetmani, posługując się tu często aparatem dyplomatycznym oraz różnego rodzaju szpiegami i agentami. Wyniki dotychczasowych, bardzo skromnych badań, nie dały nam jeszcze odpowiedzi na większość podstawowych pytań. Wiemy również, że oprócz

¹²¹ Rachunki sejmu 1683 r., AGAD, ASK, II, Rach. Sejmowe nr nr 65, f. 58v; Rachunki Sejmowe 1692 r. — AGAD, ASK, II, RS, nr 73, f. 16r, 22r.

301