WSP J POLN254254

580 Janua Rtcger, Język polłki na Wschodzie

cznych. Zamknięto wszystkie polskie szkoły, instytucje kulturalne, gazet)', nauczycieli wywieziono lub wymordowano. Okrutnie zgładzono cały kler rzymskokatolicki. Niebezpiecznie było przyznawać się do polskości, niebezpiecznie było mówić po polsku; groziło to wywózką, więzieniem, zesłaniem do łagru, rozstrzelaniem pod byle pretekstem. Dlatego też w niemałej liczbie rodzin język polski zastąpiono białoruskim, ukraińskim. Badania prowadzone w ostatnich trzech dziesięcioleciach (najpierw przez Wiaczesława Werenicza z Mińska i jego grupę), a od końca lat osiemdziesiątych przez różne osoby i zespoły wykazały, że często tylko najstarsze pokolenie potrafi jeszcze mówić po polsku, średnie rozumie język, a najmłodsze nie tylko po polsku nie mówi. ale nawet polskiego nie rozumie.

Rok 1939 zmienił położenie Polaków i języka polskiego na ziemiach włączonych do ZSRR: na zachodniej Białorusi, na zachodniej Ukrainie, a niedługo potem na Litwie i na Łotwie. Polityka eksterminacyjna prowadzona wobec Polaków objęła także te ziemie. Szybko zlikwidowano polskie szkoły i inne instytucje polskie, wymordowano lub wysiedlono inteligencję (szczególnie nauczycieli). Potem przyszła kolej na zwykłą ludność w miastach i wsiach; tysiące osób wywieziono w latach 1939-1940 na wschód, na Syberię, do Kazachstanu. Język polski przemieszczał się wraz z ludźmi po całym niemal imperium; rozproszenie utrudniało jego przetrwanie, a śmierć z głodu, chorób, wyczerpania, wskutek rozstrzeliwań - ograniczała jego zasięg. Okupacja niemiecka przyniosła kolejne ofiar)’. Największe jednak straty poniosła ludność polska na Ukrainie w wyniku okrutnych napadów' różnych grup ukraińskich na polskie wdoski czy poszczególnych mieszkańców'. Straty bezpośrednie szacuje się różnie, najprawdopodobniej wynoszą one około 100 000 wymordowanych. Wówczas też rozpoczął się exodus polskiej ludności wiejskiej z tych ziem na zachód - za Bug (i do najbliższych miast). W latach 1945-1946 w ramach wymiany ludności ziemie Litwy, Białorusi i Ukrainy (z terenów' należących przed wojną do państwa polskiego) opuściły rzesze Polaków (łącznie około 1,5 miliona osób). Pozostałych czekały kolejne szykany i deportacje. Język polski zniknął z wdelu miejscowości, w innych zachow’ał się tylko szczątkowo. Wilno czy Lwów, do 1945 r. miasta polskie, stracił)' swój pierwotny charakter. Polski dialekt kresowy w sw’ej odmianie literackiej został ograniczony do kontaktów rodzinnych czy towarzyskich. Młoda polska inteligencja nierzadko używa bądź gwar)', bądź języka ogólnopolskiego, poznawanego z gazet, radia, wyjazdów do Polski (możliwych od połowy lat pięćdziesiątych, zwłaszcza zaś od lat siedemdziesiątych). Warto może dodać, że klęski wojenne zmieniły nieco politykę wdadz sowieckich w’obec Polaków: na Ukrainie w 1944 r. formowano 2. Armię Wojska Polskiego właśnie spośród miejscowych Polaków', „polski” zamiast „wrogi” znaczyło teraz „sojuszniczy” (choć często nadal „podejrzany”). Część żołnierzy 2. Armii powróciła po w'ojnie w swe rodzinne strony,