Magazyn6
3701

529

BRYTANJA WIELKA

i lekkomyślny król, umiał utrzymać dobre stosunki z parlamentem, tembardziej, że dzięki subsydjom francuskim mógł obejść się bez nowych podatków. Prowadził w dalszym ciągu (z pomocą Francji) wojnę morską z Holamdją i udało mu się zepchnąć morską potęgę tego kraju na plan drugi. To doprowadziło jednak do nadmiernego wzrostu potęgi francuskiej (Ludwik XIV) i stało się początkiem 150-letniej rywalizacji anglo-francuskiej (1668 pierwsza koalicja antyfrancuska pod przewodnictwem Anglji). Ponieważ zależny od francuskich subsydjów Karol II zdradzał narodową angielską politykę, coraz silniej przejawiał się rozdżwięk między królem a narodem. Rozdżwięk ten pogłębił się jeszcze bardziej, gdy w r. 1685 wstąpił na tron katolicki, więc niepopularny Jakób II i doprowadził wkońcu do ostatecznego obalenia dynastji Stuartów (1688) i wykluczenia jej męskich potomków od następstwa tronu (1689 i 1701).

2. Wiek XVIII. Z drugim i ostatecznym upadkiem dynastji Stuartów (1688) rozpoczął się w dziejach angielskich wiek XVIII-y. Końcową jego datą był rok 1815 (bitwa pod Waterloo). W okresie tym dokonało się ostateczne zjednoczenie wysp brytyjskich w jeden organizm polityczny, ukształtowanie ustroju państwa, rozbudowa imperjum kolonjalnego i głęboko sięgająca przemiana gospodarczej struktury społeczeństwa (rozwój żeglarstwa, handlu i początek rozwoju przemysłu).

Nad Anglją panują monarchowie obcego pochodzenia (Wilhelm III, trzej pierwsi królowie z dynastji hanowerskiej do zmarłego w r. 1820 Jerzego III), z nich niektórzy nie znali nawet języka angielskiego i posiadali własne kraje na kontynencie europejskim (Holandja, Hanower). Skutkiem tego był coraz to silniejszy wpływ na rządy parlamentu, w którym obie izby cieszyły się narazie równemi wpływami. Obsada kierowniczych stanowisk rządowych (ministerjalnych) stała się coraz bardziej zawisła od parlamentu t. j. tego stronnictwa, które w parlamencie miało w danej chwili większość. Zasada ta drogą mnożenia precedensów stała się coraz bardzie] prawem zwyczajowem, aż wreszcie integralną częścią angielskiej teorji Konstytucyjnej. Panującą warstwą społeczną w tym okresie stała się bogata arystokracja oraz te warstwy, które pod względem kultury i zamożności były jej najbliższe i z których arystokracja nieustannie się uzupełniała (szlachta wiejska czyli gentry i bogate mieszczaństwo zwłaszcza kupieckie, później zaś pionierzy kolonjalni szczególnie wzbogaceni w Indjach t. zw. nababi). Arystokracja ta liczyła się jeszcze do pewnego stopnia z genjuszem Wilhelma III, lecz za jego słabych następców (obłąkany Jerzy III, 1760—1820), ograniczała coraz bardziej władzę królewską drogą interpretacji konstytucji i prawa zwyczajowego („Król panuje, lecz nie rządzi", „Rządy sprawują ministrowie odpowiedzialni przed parlamentem"). Opanowawszy parlament (od r. 1711 w Izbie Gmin nawet z miast mógł tylko ten zasiadać, co miał 300 funtów rocznego dochodu z posiadłości wiejskiej) arystokiacja angielska podzieliła się na dwa stronnictwa: Torysów i Whigów (nazwy te zjawiły się już w ostatnich latach panowania Kaiola II). Powoli drogą mnożenia precedensów ustalała się zasada „dwupar-tyjności" parlamentu i kolejności zmiany rządów zależnie od każdorazowego wyniku wyborów. Partje opierały się w Anglji nie-tylko na wspólności doktryny politycznej, czy programu, lecz także i na tradycyjnej „lojalności partyjnej" i stały się szkołą wyrabiającą liczne pokolenia mężów stanu i umożliwiającą silne rządy parlamentarne.

Wielka jednak korupcja pozostała jeszcze przez cały niemal przeciąg XVIII w. (aż do rządów Pitta) poważną chorobą angielskiego życia politycznego. Znikło natomiast zimne okrucieństwo, cechujące polityczne życie angielskie w dawniejszych okresach.

Obalenie dynastji Stuartów (1688) i wyłączenie katolickich potomków Jakóba II od następstwa tronu (1689 i 1701) omal że nie doprowadziło do rozbicia brytyjskiej jedności; w Szkocji Stuartowie jako rodacy długo jeszcze znajdowali wiernych stronników (powstania Jakobitów 1689, 1692, 1715, ^x745 krwawo tłumione), zaś katolicka Irlandja skorzystała raz jeszcze ze sposobności, aby przy pomocy francuskiej zrzucić jarzmo angielskie i trzeba ją było jeszcze raz zdobywać (1690). Idea jedności brytyjskiej zwyciężyła jednak. Irlandję wprawdzie utrzymano jedynie powierzchownie i mechanicznie (skasowanie irlandzkiego parlamentu 1801 i wprowadzenie irlandzkich posłów do Izby Gmin) wbrew woli wywłaszczonej ludności, zwłaszcza południowej części wyspy, natomiast bliż-

Encykloped]a nauk politycznych. 34