280
szego jeszcze od rabunku, kradzież za zbrodnię już dla tego samego, że się ją spełnia tajemnie, nawet pożyczka pieniędzy wydawała się naganną, gdyż groziła oszukaniem wierzyciela T). Parskie prawo obyczajowe wymaga czystości i rzetelności a żadna inna religia nie wyjednała sobie dotąd takiego poważania u innowierców jak Mazdayasna. I ewangelia św. wspomina przychylnie o magach, przybyłych z dalekiego wschodu.
13. Izraelski Monoteizm
W dziejach obyczajowości i kultury ludzkiego rodu nie ma objawu, który by większe miał znaczenie, aniżeli rozwój pojęcia boga w kierunku monoteistycznym. Stary testament pozwala nam w swych szczerych * prostodusznych opowiadaniach i powieściach jakby w naj-wiermejszem zwierciedle śledzić za powolnem doirzewaniem tego częstokroć nadzwyczaj zagrożonego owocu. Przeniknięci już od młodości tą prawdą, że to, co jest wiernem i świętem, nie może być po-dzielnem, nie widzimy więcej tych trudności, które rozprzestrzenienie tój myśli napotkać musiało, gdy jeszcze była nową, chwiejną, niejasną, przez małą liczbę tylko wyznawaną, przez nieskończenie większą zaś na korzyść innych i dawniejszych wyobrażeń odtrącaną. Lud, mający dojść do wiary w boską jedność, musiał wpierw przebyć wieki długie umysłowego i obyczajowego rozwoju, gdyż jak Tylor słuszną robi uwagę 6), u żadnego z t. z. dzik ch pokoleń nie znaleziono dotąd monoteizmu. Dzieje tego postępu zasługują jednak dopiero od owego czasu na krytyczne zaufanie, w którym lud Izraela sztukę pisma sobie przyzwoił, a zatśm od czasu wychodztwa z Egyptu, na każdy sposób nie wiele wcześniej 2).
W dawniejszych wiekach używali Hebrajczycy innych nazw, a nie Jahwe, na oznaczenie najwyższej istoty; a jedna z nich (Elohim) wyraża nawet dziwnym sposobem mnogą liczbę; co więcćj, przy pe-wnćj uroczystej przysiędze wzywano aż trzech bogów jednego za dru-
J) Duncker. Ge9ch. des Alterthums I Aufl. T. II, str. 350 *) Anfange der Cultur. T. II, str. 333.
3) Wspomnienie o pierścionkach z pieczęcią za czasów Józefa 1fGen. 8& W. 18 i 25.) wskazywałoby na czas cokolwiek dawniejszy.